Саясаттану | Мемлекеттердің қалыптасуы мен саяси элеуметтік жағдайлары

Мен бұл жұмысты бастап қолға алуымы бірнеше себептер бар. Егеменді ел болып, тэуелсіздіктің көк байрағын желбіреткенімзге де біршама жылдың жүзі болды. Осы жылдар ішінде ата-бабаларымыздың жүріп өткен жолдары, тарихы зерттеліп жатыр. Дегенмен тарих қойнауында бұғып жатқан қүлия сырлар аз емес. Елеусіздеу қалып жатқан дүниелер де жетерлік. Сондықтан қазіргі аға буын зерттеуші тарихшы ғалам үстаздарға кішкентайда болса үлес көмегімді тигізсем деп ойлаймын. Менің басты мақсаттарымның бірі осы деп есептеймін. Осы бағытта жүмыстар жүргізе отырып мектеп шэкірттеріне тың деректер үсына алсам деген ниетім бар. Сонымен қатар оқушыларға отанымыздың тарихы жайлы бар білгенімше бойына сіңіре білсем деген ойдамын. Әрине біз тарих қүпияларын зерттеу үшін көне ежелгі дэуірлердегі тарихты оқып білуіміз керек. Бүл орта білім беру ошақтары мен мектеп қабырғасында бесінші сныптан бастау алады.
Демек Қазақстанның ежелгі дэуірлердегі тарихы мен таныспыз. Онда жерімізде алғашқы адамдардың қалай пайда болғандығы туралы білеміз. Олар алғашқы кезде тас құралдарды пайдаланса, одан біртіндеп дамудың нэтижесінде қола, темір сияқты металдардан құрал - сайман, қару-жарақ жасап үйренді. Грек, парсы, қытай сияқты елдердің жазба деректерінің хабары бойынша темір дэуірі кезеңінде жерімізде сақ, ғүн, үйсін, қаңлы, сармат тайпаларының өмір сүргендігі белгілі. Бұл тайпалар біздің жерімізде өмір сүруді одан эрі қарай жалгастырды. Олардың ұрпақтары да, бастарынан талай тарихи оқиғаларды өткізді. Сол тарихи оқиғалар мен олардың элеуметтік экономикалық мэдени даму жолдары жайлы осы жұмыста нақты көрсетіледі. Сонымен қатар хронологиялық мерзімі жағынан біздің заманымыздың УІ-ХУІІ - ғасырлар аралығын қамтиды.Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы негізінен бір-біріне жалғасқан үш кезеңнен тұрады. Бұл кезеңдерді орта ғасырлар дэуірі деп те атауға болады. Біріншісі -Қазақстьанның ерте орта ғасырлық кезеңі./УІ-ІХ ғ./ Екіншісі - Қазақстанның орта ғасырлық дамыған кезеңі / Х-ХІУғ./. Үшіншісі -біртұтас Қазақ мемлекетінің құрылу кезеңі. /XV-XVII ғ./.
Бірінші кезеңде жерімізде түрік, батыс түрік, түргеш, қарлұқ, оғыз, қимақ қағанаттары өмір сүрген. Бүл қағанаттардың эрбіреуінің сол кездегі қоғамға қосқан өз үлестері бар. Ол аталған қағандықтардың басынан өткізен ішкі-сыртқы саяси жағдайынан элеуметтік экономикалық және мэдени ахуалынан көрініс тауып отырады. Түрік қағанаты кезінде Византия, Иран сияқты елдермен байланыс жасаса, түргеш қағандығы Қытай елімен қарым-қатынаста болды. Бұл жағдай орта ғасырларда қазақ жеріндегі феодалдық мемлекеттірдің халықаралық қатынасқа шыққанын көрсетеді. Ол қарым-қатынаста бір-бірне көмек, ынтымақтастық, сауда мэселелері оң шешімін тауып отырды. Мэселен осы кезде қазақ жерін басып өтетін ұлы жібек жолы тарихи маңызының зор болғандығын біз көне жазбалардан білеміз. Бүл жолдың бас кезеңінде түркі тілі өркендеп, түрік жазуы ел арасында қанат жая

бастаған болатын. Түрік жазба мэдениетінің көш басында болған Иолоғ-тегін, Тоныкөк сынды ғүламалар өздерінің тасқа қашап жазған дастандарын қалдырды. Сыр бойындағы атақты Баласағүн, Тараз, Испиджаб, Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ т.б. қалалар туралы мэліметтер алуға болады. Батыс пен шығысты байланыстырған халықаралық үлы жібек жолының жерімізден өткенін қазіргі уақытта біз мақтаныш пен айтамыз. Алғашқы орта ғасырда қалалық отырықшылық тіршіліктің дами түсуі көшпелі түркі тілдес тайпалардың отырықшылыққа үйрене бастауына жол ашты. Әсіресе Оңтүстік Қазақстан жэне Жетісу аймағында түрақты мекен жайлар көбейе бастады. Бүл тіршілік қала мэдениетінің дамуын анағүрлым тездете бастады. Мектептегі әрбір оқушы осындай тарихи деректерді есте сақтап үмытпаулары қажет деп есептеймін. Әсіресе даталы күндерге байланысты тарих саласына сәйкес суретті т.б. мултемедиялық көрнекі қүралдары кез-келген білім ордаларында болуы шарт. Біз жетпіс жыл бойы кеңестік кезеңнің тарихын оқып өз тарихымыздағы қүнды дүниелерді үмыт қалдырыдық. Себебі сол кездердегісаясаттың бағыты сондай жағдайда болса қайтеміз. Енді тэуелсіздік алып, өз алдымызға ел болған уақытта үмыт қалдырған асыл дүнилерімізді зерттеп оқуымыз қажет деп есептейміз. 1993 -жылы Орбүлақ шайқасының 350 жылдығы мемлекет көлемінде аталып өтілді. Шайүас болған жерге қазіргі Алматы облысы, Жаркент ауданындағы Орбүлақ қырқасына Қазақстан Республикасы үкіметінің шешімі мен ескерткіш белгі орнатылды. Бүл жоғалтқан белгілерімізді іздеудің басы деп есептеймін.
Қазіргі мектеп жасындағы балалар осынд%й ауыр ^ағдайларды үғынып қана қоймай, өздері сақыналық көріністерден\сөріп Оойларына сіңіре білсе қүба-қүб болары анық. Сонда біздің келешек үрпақтарымыз ата-бабаларымыздың басынан өткізген қиын да аушр/кезеңдерін көз алдарына елестетіп сезінері хақ. Жүмыстың үшінші к&зеңінің оқиғалары соңғы тараулары үлттық мэдеиетімізге әдет ғүрпьшыв бен салт- дэстүрімізге байланысты жазылған деректерге толы. Бүдаьі сал\г-дэстүріміз бен басқа да қүнды дүниелеріміз халқымыздың қалыптасуы кезеңінде ғана пайда болды деп түсінбегеніміз жөн. Сол сияқты ауь/з әдебиетінің де түп- тамыры тереңнен басталатындыңғына нақты деректер келтіріледі. Айталық бақсы-балгерлікпен аңыз-эңгімелердің ежелгі дүнилерден, ал\батырдық жырлардың темір дэуірі мен қола дэуірінен жалғасң келе жатқандығын айтуға болады. Сонымен қатар осы жүмыс барысында ел аузында жүрген эр-түрлі дерек аңыз эңгімелерді баспасөз беттерінде/жариялап отыру бүгінгі күннің басты тақырыбы деп есептеймін. Сонымен латар ашылмай, зертелмей жатқан тарих қойнауындағы қүпия сырларды ашу менің болашақтағьАмақсатым болып қала береді. Мүндай істер эрбір мерзім сайын ашылып жатыр. Оған дэлел ретінде жақында ғана Атырау маңындағы үш кереметті айтуға болады емес пе. Сол секілді элі де қүпия жатдан тарих таңбалары жетерлігіне мен толық сенімдімін.

1.1 Мемлекеттердің қалыптасуы мен саяси элеуметтік жағдайлары.
XVI - ғасырда Қарақан мелекеті саяси элеуметтік - экономикалық даму сатысына көтерілді. Дэл осы кезде Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік шығыс аймақтарында қалалық мэдениет дамып, суармалы жер шаруашылығы өркендеді. Орта ғасырдағы Отырар, Сайрам, Сауран, Түркістан сияқты ірі қалалар мен қыстақтар саны өсті. Олардың арасындағы қарым-қатынас та күн өткен сайын дами берді. ¥лы Жібек жолының бойындағы қалар күн өткен сайын гүлденіп, эрлене түсті. Бүл кезде Қытай, Иран, Византия сияқты елдермен саяси жэне сауда қатынастары нығая бастады. Ал Қыпшақ хандығы орыс княздарымен байланыс жасап, өз жерін Шығыс Еуропаға дейін кеңейтті. Дэл осы уақытты мэдени оқу - ағарту салары да көлемді дами бастаған. Аты элемге эйгілі Әбу Насыр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Махмут Қашқари, Жүсіп Баласүғын секілді жүлдыздар пайда болды. Бүлардың есімдері мэңгіге өшпес із қалдырған түлғалар екені даусыз. Орта ғасыр оқымыстыларының ғылыми еңбектерінің маңызы зор. Мэселен Әл-Фарабидің философиялық ой түжырымдары, музыка, математика, логика т.б. ғылыми салалар бойынша айтқан ғылыми пікірлері дүние жүзілік ғылымға қөосылған зор үлес екендігі даусыз. Сол сияқты Махмут Қашқаридың тіл білімі туралы еңбегі бүкіл түрік элемінің тілдік негізің зерттеуге арқау боларлық туынды болып саналады.
Үшінші кезеңде түркі тілдес ру - тайпалардың тіл жағынан жэне саяси элеуметтік экономикалық жағынан дамып, үлттық арнаға түсуі түбегейлі жүзеге асты. Ал бүл кезең 200 жылға уақытты қамтыды. Бүл кезде хандық билік үрпаүтан-үрпаққа ауысып отырды. 1466 жылы Жэнібек пен Керей хандардың саяси көрегенділігі арқасында қазақ хандығы қүрылды. Қазақ халқының да этникалық жағынан қалыптасып, халық болып қүрылуы біржолата аяқталды. Сөйтіп, біртүтас қазақ мемлекті тарих сахнасына көтерілді.
Ал, бүл XVI - XVII ғасырларда қазақ хандығы нығайып шекарасын қалыптастырды. Бүл кезеңде өздерінің тарихи өшпес-өлмес іс-эрекеттерімен із қалдырған атақты қазақ хандарының есімдері белгілі болды. Олардың қатарына Қасым, Хақназар, Тэуекел, Есім, Жэңгір, Тэуке хандар билік жүргізді. Бүл хандар елін жерін қоғауға орасан зор еңбек етті.
XVII ғасырдан бастап еліміз тағы бір шапқыншылыққа үшырады. ІІІығыстан жоңғарлар жерімізге көз алартып, жаулап алуға әрекеттер жасай бастады. Бүл соғыс бір ғасырдан астам уақытқа созылды. Ел аузында сақталған (Ақтабан шүбырынды, алқакөл сүлама) атты сөздің өзі бүл шапқыншылыққа қандай ауыр зардаптары болғандығын білдіреді. Осы сөздің мағынасын еліміздің барлық азаматы білуге, халқымыздың басынан қандай ауыртпалықты өткізгенін біліп қүрметтеуі керек деп білемін. XVII -ғасырдың бас кезінде қазақ елінің жағдай өте ауыр болды. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, Башқүрттар жан-жақты анталап елімізге баса

көктеп кіруге әзер түрды. Әсіресе жоңғарлар қазақтар үшін аса қауыпті жау болғаны белгілі. Жоңғарлардың сол кездегі атты эскерінің өзі жүз мыңға жетті. Олар сойыл, найза үстаған қарапайым ғана жасақ емес, әскер сапын Еуропа тәртібімен қүрып, соғыс тэсілін Еуропаша жүргізе алатын, зеңбіргеі мен білтелі мылтығы бар орасан қарулы күшке ие жау болатын. Жоңғар хандығы сыртқы саясатта екі жүзді болып көрінді. Олар жүз жыл бойы Цин империясын Орталық Азияға жолатпай, тэуелсіздігі үшін эділ қорганыс соғысын жүргізсе, екінші жағынан өздерінің батыстағы түркі тектес көршілеріне қарсы басқыншылық эркетін жасап отырды. Сондықтан да қазақ ,өзбек, қырғыз халықтары жоңғарларға қарсы күресі әділ азаттық сипат алады. Үрыстың ауыртпалығы ойрат федолдарының шабуылына төтеп беріп отырған қазақтарға түсті. Жоңғар хандығы басшыларының үстанған басқыншылық саясаты қазақ-жөңғар қатынастарын барынша шиеленістіре түсті. Жойқын шайқастарда қазақтар жағы біресе жеңіліп, біресе жеңіп ерліктер көрсетіп отырды. Соларды бір мысалы Жэңгір хан үйымдастырған эйгілі Орбүлақ шайқасы екендігін айтуға болады. Бүл қазақ елінің ең бір тарихта қалған айтулы соғысы болатын. Осы шайқас жыл сайын жоғарғы оқу орындарында, ғылыми конференцияларда аталып өтіліп келеді. Білім ордаларындағы әрбір шэкірт осындай тарихи деректерді есте сақтап жадында сақтауы қажет.
Үшінші кезең XV ғасырдың екінші жартысынан басталып, XVII ғасырға дейнгі аралықты қамтыды. Бүл кезеңнің өзіндік ерекшелігі Қазақстан аумағының түрғындары егер бүған дейін түрік тілдес ру тайпалар, түрік дэуірі деп аталып келсе, енді олар қазақ хандығы, қазақ халқы деген атаумен жария болды. Бүл жерде осындай аласапыран кезеңді басынан өткізіп, қазақ деген үлтты сақтап қалған ата-бабаларымызға алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Бүған негіз ретінде мына жағдайларды ескере кеткен жөн деп санаймын.Жоңғар шапқыншылығынан эбден қалжыраған еліміз 1710 жылы Қарақүүмдағы Қаракесек руы жайлаған аймақта қазақ сүлтандары мен билері жэне ру басылары қүрылтайға шақырылды. Онда негізінен Жоңғар хандығымен арадағы байланыс мэселесін талқылау болатын. Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақүлы Жэнібек, тама Есет бастаған батырлар жеке ру, тайпаның ғана емес, бүкіл үш жүздің намысын жыртып, жоңғарға қарсы түруды дүрыс деп санады. Бірақ ел арасындағы ауызбіршілік екіге бөлінді. Жоңғар мемлекетінің күшті эрі соғыс тэжірибесінің мол екендігін ескере келе бағынған дүрыс дегендер де болды. Шешуші кезеңде елім деп еңіреген қанжығалы Бөгенбай батыр ортаға шығып, қылышын қорабынан суырып алып ақсақалдар алдына тастап «Біз жаудан кек алуымыз керек, жеңеміз немесе қолға қару үстап соғыста ақ өліммен өлеміз, қарттарымыздың, эйелдерімізбен бала-шағаларымыздың зар-мүңы мен көз жасын көріп, тірі жүре алмаймыз» (Орт. Ғас.тар165 б.) Бүл батырдың сөзін атжалын тартып мінген азаматтардың барлығы қолдап жоңғарға қарсы соғысуға үйғарды. Сөйтіп шайқастың жаңа жоспары жасалып, Бөгенбай батыр бүкіл қазақ жасақтарының қолбасшысы болып сайланды. Оның ақылшысы Тәуке хан болды. ....