Педагогика | ХVІІІ ғасырдағы қазақ даласында қолданылған ресми іс қағаздар тілі

Қазақ тілі — мемлекеттік тіл
Тіл — адам баласының ғана емес, ұлттың, халықтың, қоғамның болмысын көрсететін құбылыс. Адамзаттық құндылықтар қатарында тіл ғылымнан да, мәдениет пен өнерден де бұрын аталады. Ғылым да, мәдениет те, өнер де, материалдық игіліктер де, саясат та тілдің қатысуымен жасалады. Тілдің адамның жан-дүниесіне өлшеусіз әсер ете алатын құдіреті саяси тетік ретінде ертеден-ак пайдаланылған.
XIX гасырдың аяғында жүргізген сынак бойынша Қазақстанда жергілікті ұлт үлесі - 81,1% болған. Яғни Қазақстанда ол кезде біртекті тілдік орта болган. Бүл тілдік ахуалмен Ресей билеушілері де санасуға мәжбүр болған. Қазақ даласында қызмет атқарған губернаторлар мен оның төңірегендегілер тілмаштар ұстаған. Қазақша білу қазақ даласында қызмет атқаратын патша чиновниктеріне қойылатын қатаң талаптар қатарына жатқызылган. XIX ғасырдың II жартысындағы тілдік ахуал, яғни жергілікті ұлт окілдерінің 81,1% болуы және біртекті тілдік ортаның болуы патша әкімшілігі үшін екі тілде (орысша, қазакша) газет шыгару және сол газеттерді ("Дала уоләятінің газеті, 'Түркістан уәләятінің газеті) қаржыландырып түру қажеттілігін туғыз-ды. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында казақ тілі өзінің қоғамдық әлеуметтік қызметін толық атқарған. Сол жылдары қазақ даласында болған орыс ғалымы Г.Н. Потанин былай деп жазады: "Бар жерде қырғыз тілін ғана естисіз — жол шетінде жантайып, әңгіме соғып жатқан қазактар да, стансада өткінші шенеуніктің ат-арбасьның маңында әбігерге түскен ат айдаушылар да сол тілде сойлейді. Кейде, тіпті сотта да солай әр кезеңде әр түрлі болды. Қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру туралы мәселе кеңес өкіметі жылдарында бірнеше рет көтерілді. 1920 жылы Қазақ АССР-і кеңестерінің бірінші құрылтай съезінде республикадағы әр ұлт барлық мекемелер мен мектептерде ана тілін қолдануда тең құқылы деген шешім кабылданды. 1924 жылы қабылданған Қазақстанның 1-ші Конституциясы бойынша казақ және орыс тілдері республика мемлекеттік тіл болып табылады. 1938 және 1978 жылдары қабылданған Қазақсган Конституцияларында мемлекеттік тіл жайында ашып еш нәрсе айтылмаған. 1989 жылы қабылданған Қазақ ССР-інің Тіл туралы заңында, одан кейін Қазақстан Республикасының 1993 және 1995 жылдарда қабылданған жаңа Конституциясыңда қазақ тілі - Қазакстан Республикасының мемлекеттік тілі болып бекітілді. Тіл заңында қазақ тілі мемлекеттік қамқорлықка алынатыны атап көрсетілді. 1920ж. және одан кейінгі кезенде қазақ тіліне деген көзқарас төменде екі топқа топталып беріліп отырған әр кезеңде қабылданған құжаттар да анық байқалады. Іс қағаздарына ендіру жөніндегі Орталық Комиссияның аппаратын қазақ тілін білетін қызметкерлермен жасақтау жөніндегі ұсынысы.
Қазақ АССР ХКК-нің 1924 жылғы 23 сәуірдегі өлкелік мекемелерді қазақ тіліндегі жазу машинкасымен қамтамасыз ету жөніндегі өкімі.
Қазақ АССР Еңбек Халық комиссариатының 1924 жылғы 21 июльдегі "Қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізуді енгізуге байланысты қызметкерлерді жұмыстан босату және оларды қазақ тілінде сөйлеп жаза алатын қызметкерлермен алмастырудың тәртібі жөнінде қаулысы.
Республиканың барлық аймақтарында таралуы, қогамдық өмірдін әр алуан саласында қызмет стуі және әр түрлі қопалық қызметінің болуы, сондай-ақ қазақ тілінің құрылым жүйесі жетілген, лексика-фразеологиялық қоры аса бай, ежелден келе жатқан жазба және ауызша дәстүрі бар үлттық тілдердің бірі ретіндегі ішкі тілдік факторлардың болуы қазақ тілінің мемлекет тіл ретінде қызмет етуге мүмкіндік береді. Қазак тілі, өзге де тілдер тәрізді, жалпы адамзаттық қүндылық).
XVIII ғасырдағы қазақ даласында қолданылған ресми іс қағаздарының тілі бұл кезеңдегі ресми іс кағаздарына казак хандарының, сұлтандарының, батырларының, тархандарының, старшиналарының патшаға және орыс әкімшілік орындарына жазган хаттары жатады- Бұлардың бірқатары Қазақстан тарихына, қазақ-орыс қатынастарына, қазақ хандықтарының тарихы, сол кезеңдегі саяси құрылыс туралы т.б. жинақтарда жарияланды. Бүл ресми іс кағаздары сол түркілік сөз, қазір біз оны жарлық түрінде қолданамыз. Ал әмір ярлуқ сөзі хан, сұлтандар тарапынан берілетін жарлық мағынасында қолданылған. Мұндагы әмір - араб сөзі. Фарман сөзінің қолданылуы қазіргі бұйрық сөзінің қолданылу аясымен сәйкес келеді.
Халық, ел, көпшілік мағынасын білдіру үшін жамоғат, йурт, халық, қара халық, ел сөздері қолданылган. Бұл жердегі йурт сөзі белгілі бір этникалық территориялық тұтастық ретінде біріккен топ мағынасын беретін термин сөз ретінде жүмсалған. Себебі, қүжаттарда қыргыз-қазақ йурты, Руссия йурты, Орал пуртындагы башқуртлар, куллі йуртымыздың жамагатлппһі, дарында орыс создерініц қолданыла бастауы. Мысалы, генерал сөзі аударылмай генерал, жанарал, гинерал түрінде қолданылған. Кашиер созі кауа.іср, қуаіср түрінде ксздеседі.
Іс қағаздарында жиі кyздесетін орыс сөздері қатарына старишна. господин, губернатор, псиковник, граф, пристав, команда сөздерін жатқызуға болады.
Грамматикалык ерекшеліктері. XVIII ғасырдагы ресми іс қағаздар тілінде тек зат, кұбылыс атаулары ғана емес сын есім, етістік, ұсау сөздер де араб-парсы сөздерімен берілген.
Сол кездегі білік иесін білдіретін хан сөзіне қарама-қарсы әлеуметгік топ қара, қараша, қараша халық атауларымен берілген. Ақ суйек сөзіне антоним ретінде қара сөзі қолданылған. XVIII ғасырда қазақ жерінде қүл, күң үстау, қолға түскен әскери түтқындарды қүл есебінде сату бар болғандықтан қул, куң сөздері өздерінің номинативті мағынасында қолданылған.
Экономикалық жағынан тәуелді топтарды білдіретін атауларға кедей, жарлы, байғұс сөздері жатады. Қазір біз байқүс
• синонимі ретінде қолдансақ.
1716 жылғы 13 қыркүйек. Қайып хан елшілерінің қазақтардын Ресеймен тату түру тілегі туралы мәлімдемесі.
1718 жылғы 10 желтоқсан. Қайып ханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу туралы өтініш жасап император I Петрге жазған хатынан және де ұлы мәртебелі патша Сізден өтінемін, Сіздің жауыңыз қоңтайшыга аттанғым келеді және қазір одан басқа ешкіммен соғысқым жоқ. Ал егер, ұлы мәртебелі Сіз, омір берсеңіз, бізге руқсат етсеңіз, Сіз өзіңіз оған, қарсы және бізге көмек етіп әскери адамдар жіберуге нусқау және ол әскери адамдардың қандай уақытта.Қайсақ ордасы жазық казактарына, башкурттарға, қалмақтарга және Ресейдің барлық бодандарына дұшпандық ишбуыл жасамапды және оларга залал келтірмейді, олармен тату-тәтті турады.
VIII ғасырдағы ресми қағаздар стилінің өзіндік ерекшеліктері және лексикасы.
ХVIII ғасырда қазақ даласында қолданлыған ресми іс-қағаздар стилінің өзіндік ерекшеліктері сол кездегі жазбалар тілінің лексика-фразеологиялық құрамынан, грамматикалық тәсілдерінен, синтаксистік құрылымынан, орфографиясынан көреді. Бұл кезеңдегі ресми іс қағаздардың түрлі лауазымды адамдарды, әкімдер, әкімдерді дәріптейтін тұрақты эпиттерттердің қолдануы шарт болды. Тұрақты эпиттетерді қолдану сол кездегі қазақ даласынвң ресми іс қағаздар тіліне ғана емес, Орта Азиядағы басқа да түркі халықтарына да тән еді. Бұл ерекшелікті сол кездегі орыс тіліндегі ресми іс қағаздар тілінен де көруге болады. Жоғарыда аталған құжатарда кездесетін гизатлу, хурметлу, мархабатлу, сағадатлу, биік мәртебелі, жоғары мәртебелі, ғинаятлу, құдретлу, шафағатлу сияқты есімдер біреуге қарат айтқанда, іс қағаздарының жазғанда қолданылатын сыпайыгершілік сөздері. Осындай тұрақты эпитеттер. Бұлардың жасалу жолына келетін болсақ, олардың барлығы дерлік араб сөздеріне түркі тілдеріне ортақ сын есім тудырушы –лу, лү жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалған.
Осы мақсатта қолданылған сөздердің бірі биік, өр, асқар, жоғары ұғымының беретін араб сөзі-ғали. Мысалы, ғали кәһали уа гали жәһәли-жоғары дәрежелі әрі жоғары ықыласты, ғали хазіретіңіз-ұлы мәртебелелгініңіз т.б.
Аталған әпитттердің әрқайысы ресми іс қағаздар стилінде тұрақталып, нормаға айналдығын байқауға болады.
Іс қағаздарының атауларына келетін болсақ жоғары орындардан немесе лауазымды адамдардан бір нәрсені сұрай, өтіне жазылған іс қағаздар ғарыз, ғарыз наме, ғарыз ахуал, ғарыз хал, деп аталған.
Ал бір, жағдайларды хабарлау, оқиғаны баяндау, бір нәрсені білдіру үшін жазылған іс қағаздары аглам наме, гарзе наме деп аталған. Қазір біз іс қағаздарына қолданып жүрген хат термині жоғарыда аталған құжаттарда мәктәбә, күтабту, кәтәб және хат түрінде кездеседі. Яғни хат сөзімен қатар осы ұғымды білдіру үшін күтабту, кәтәб, мәктәбә сөздерін қолданылған.
Әкімшілік орындарынан шығатын бұйрық, жарлық мағынасындағы іс қағаздары ярлұқ, әмір ярлұқ, фарман деп аталған. Қазір біз қолданып жүрген жарлық, бұйрық, қарар, қаулы сөздері бұл құжаттарда кездеспейді.
Халық ел көпшілік мағынасынан білдіру үшін жамағат, йұрт, халық, қара халық, ел сөздері қолданылған. Бұл жердегі йұрт, халық, қара халық, ел сөздері қолданылған. Бұл жердегі йұрт сөзі белгілі бір этникалық территориялық тұтастық ретінде біріккен топ мағынасын беретін термин сөз ретінде біріккен топ мағынасын беретін термин сөз ретінде жұмсалған. Себебі, құжаттарда қырғыз-қазақ, ұйртты, руччия йұрты, Орал ұйытаындағы башқұртлар, күллі йұртымыздың жамағаттары сияқты қолданыстар кездеседі. Халық сөзі аталған құжаттарда сирек қоданылғанымен осы күнгі мағынасында жұмсалған. Құжаттарда кездесетін араб сөзі кіріфтар. Тұтқын сөзінің синонимі ретінде қолданылады. Құжаттарда кездесетін араб сөзі өзінің тура мағынасымен қатар товар сияқты араб-парсы сөздері де қазіргі қолданыстағы қызметін атқарған.
Құжаттарда қала сөзімен қатар шаһар сөзі де қолданылады. Қала деп көлемі жағынан кішілерін атаса, шаһар деп үлкен қалаларды атаған. Қала сөзі сонымен қатар крепость ұғымын да беріп отырған. Кейбір құжатарда крепость-кірпіс, кірепос, крепиш деп те аталады.
ХVІІІ қазақ даласында әкімшілік орындарына белгілі бір мерзімге сайлап қою тәртібі келгенімен, сайлау сөзі қоднылмаған. Сайлау ұғымын білдіретін хан қоярға, хан ясадылар тіркестері кездеседі.
ХVІІІ ғасырда ресми іс қағаздар тіліне талдау жасай отырып ондағы лексикалық ерекшеліктерін бірі-араб-парсы элменттерінің өте көп кездесетіндігі.
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ тіліне араб, иран тілдерінен сөз ауысу процесі күшейе бастағаны белгілі.
Лексикалық ерекшеліктің тағы бірі-қазақ жерінің Россия империясына бағынуына байланысты ресми іс қағаздардарында орыс сөздерінің қолданыла бастауы. Мысалы, генерал сөзі аударылмай генерал, жанарал, гинерал түрінде қолданылған. Кавалер сөзі кауалер, қаулер түрінде кездеседі.
Іс қағаздарында жиі кездесетін орыс сөздері қатарына старшина, господин, губернатор, полковник, граф, пристав, команда сөздерін жатқызуға болады.
Грамматикалық ерекшеліктері. ХVІІІ ғасырдағы ресми іс қағаздар тілінде тек зат, құбылыс атаулары ғана емес сын есім, етістік, үстеу сөздер де раб-парсы сөздерімен берілген. Мысалы, атғақ-бірауыздан, ғаяндүр-аян, махзун қылдыңыз-мені қапа қылдыңыз, ғадаулік-қылу-жаулық қылу, офат олынды-опат болды.
Қазақша е, бол етістіктері ер, ол түріне берілген. Мысалы, хайран олдым (болдм), жазған ердім (едім), иаз ерді (жаз еді). Құжаттардың кейбірінде ерді, ердім, олды, олмыш түрінде, кейбірінде еді, болды түрінде беріледі.
Есімшенің- ған жұрнағының орнына-мыш түрі қолданылған. Мысалы, бенім есіміне түзілміш, жәбір көрмей, кіріфтар олынмыш.-тұғын, -тын тұлғаны түрінің орнына тұрған формасы келеді. Мысалы, шабуыл қылатұрған. Үшінші жақ жіктік тұлғада- дүр форманты қолданылған. Мысалы, мағлұм олынадүр, офкәміз бардүр, хан деп білмесдүр, ғаяндүр, бұзылып шықтылардүр.
Шылаулардың қолданылуында біркелкілік жоқ: арабша уа, һәм шалаулары өте жиі қолданылған. Мен шалаулары өте жиі қолданылған. Мен шалауларының орнына бірлән, иле, илән шалаулары қолданылған. Шейін, дейін шылауларының орнына ше шылауы қолданылад. Мысалы, бұ уақытқа ше.
Синтаксис құрылымының негізгі ерекшелігі-сөйлемдердің шұбалыңқы, жіктері әрең ажыратылатындай түрде келуі.
Жалпы ХVІІІ ғасырдағы ресми іс қағаздары сол кезендегі тілді көрсететін нұсқауларға жатады. Бұл нұсқаулардың құнды бір ерекшелігі-хатқа түскендігі, сондықтан да бұлар сол тұста қазақ даласында тілдің белгілі бір стиліні қандай сипатта болғанын қиналмай көрсететін материал болып табылады. Бұл кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік топтарын атайтын сөздер: хан, ханзада, қараша (қарашы варианты да кездеседі) қара, ақ сүйек, құл, байғұс, кедей, жарлы, батыр, бек. Сол кездегі билік иесін білдіретін хан сөзіне қарама-қарсы әлеуметтік топ қара, қараша, қараша халық атауларымен берілген. Ақ сүйек сөзіне антоним ретінде қара сөзі қолданылған. ХVІІІ ғасырда қазақ жерінде құл, күң ұстау, қолға түскен әскери тұтқындарды құл есебінде сатубар болғандықтан құл, күң сөздері өздерінің номинативті мағынасында қолданылған.
Экономикалық жағынан тәуелді топтары білдіретін атауларға кедей, жарлы, байғұс сөздері жатады. Қазір біз байғұс сөзін сорлы, бейшара сөздерінің синонимі ретінде қолдансақ, ХVІІІ ғасырда бұл сөз әлеуметтік топтың атауын білдірген.
ХVІІІ ғасырда жазылған іс қағаздар тілінің жалпы халық тілінен айырмашлығы көп болды. Бұл туралы профессор М.П.Вяткин былай деп жазады: «Хандардың хаттарын жазған қазақтар емес татар молдалары-патша үкіметінің агенттері болатын... Мұнда татар элементтері басым, ал қазақ тіліне тән элементтер мүлде аз.
Орта Азия тілдерінде тән архаизмдер мен арадизмдер араласқан татар тілі хандар канцеляриясы практикасында ұзақ уақыт берік сақталып, ресми хатхабарлардың барлығында қолданылды. Бұл тіл қазақ халқының көпшілік бұқарасына мүлде түсігіксіз болды.
ХVІІІ ғасырда Патша үкіметі қазақ жеріне ислам дінін тарату саясатын ұстанды. Екатерина ІІ-нің 1783 жылғы указы бойынша мешіттер салынды, оған Қазан татарларының молдалары жіберілді. Олар соншама көбейіп, күшейіп, тіпті жерлерде семьялық, азаматтық істерге билік айту правосында да сол сұқты. Ауылдағы оқу-ағарту ісі негізінен солардың қолдарында болды. «. . . ХVІІІ ғасырдың екінші ширегінен бастап патша діні патшаның отарлау саясатына кедергі келтіре бастайды, өйткені ислам дінінің күшеюі, қазақ арасында Орта Азия хандықтарының (оның арқа сүйері Англия, Түркия мемлекеттерінің) ықпалын күшейтіп, мұсылман еметерге («кәпірлерге») қарсы идеологияны туғызу қаупі болғандықтан патша үкіметі әрі қарай бұл дінді қолдауды тоқтатады, тіпті христиан дінін уағыздап, қазақтарды шоқындыру ісін де ойластырады.» ....