Экономика | ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ

Мазмұны
КІРІСПЕ
І. ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ
1.1. Ақшаның құн формасының эволюциясы
1.2. Ақшаның құн теориясы
1.3. Ақшаның құн заңы, тұтынуы, айырбасы, нысаны
ІІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯДАҒЫ АҚША
2.1. Ақшаның пайда болуы
2.2. Ақша: түрі, мәні, қызметі
2.3. Ақша және экономикадағы рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Ақшаның құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді.
Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың бірі — еңбекті теориясы, қоғамдық абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды, өндірістеріне жұмсалғанына.
Ақшаның бірінші қызметі—құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез келген тауардыңқұнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды. Бір тайпалар малмен айналысса, ал екіншілері – жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық негіз пайда бола бастады. Мұндай айырбас алғашқыда кездейсоқ, бірегей сипатқа ие болды: (1 қойға = 1 қап астық) эквивалент.
Ақша дегеніміз не? Мүмкін, ақша дегеніміз – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалағы екенін атап өткен жөн. Егер де ақша болмаса, онда айырбас та мүмкін болмас еді. Яғни қоғамның дамуының негізі болып саналатын – еңбектің бөлінуі болмас еді.
« Ақша адамды дуалайды. Ақша үшін олар қиналады, сол үшін еңбек етеді. Олар ақша табудың шеберлігін және оны құртқандада тамаша әдістер ойлап табады. Ақша бір тұтас тауар, біз оны тек жұмсау үшін ғана қолданамыз. Олар сізді тамақтандырмайды, киіндірмейді, сіздің көңіліңізді көтере алмайды. Осының бәрі тек жұмсалғаннан кейін іске асады. Адамдар ақша үшін бәрін істейді, ақша да адам үшін бәрін істейді. Ақшалар — бұл баурайтын, қайталанатын, алмастыратын жұмбақ маскалар».
І. ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ
1.1 Құн формасының эволюциясы.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы, тауар өндірісінің өсуі, құн формасының эволюциясы, айырбас жүйелігінің артуы — барлық тауарлар дүниесінен басқа тауарлар барған сайын осыған көбірек айырбасталатын болған бір тауардың бөлініп шығуына әкелді. Бұл құнның жалпыға ортақ формасының пайда болуы деген сөзі еді. Кез келген басқа тауарларға тікелей айырбасталуға қабілеті бар тауар жалпылама эквивалент деген ат алды. Әр түрлі халықтарда және сол бір халықтың өзінің тарихының әр түрлі кезеңдерінде жалпылама эквивалент рөлін әр түрлі өнімдер (мал, аң терілері, піл сүйегі және т.б.) атқарады. Уақыт өте келе, бұл рөлді барлық жердедерлік үнемі күміс пен алтын атқаратын болды.
Ақырында жалпылама эквиваленттік қызметтік алтын атқара бастады. Айырбастың тәжірибесі бойынша, қолайлы эквивалент бірнеше ерекшеліктермен сыпатталынуы қажет. Біріншіден, оның біртектілігі және сапалылығы. Екіншіден, эквиваленттік беріктігі мен мүлтіксіз сақталыну қасиеті. Үшіншіден, оның қандайда бір болсын, пропорцияда бөліне алынатын ерекшелігі. Төртіншіден—біртұтастығы. Міне, алтын осы аталған қасиеттермен бейнеледі.
Ақша – тауардың басқа да тауарлар тәрізді тұтыну құны мен құндық қасиеті бар. Осыған байланысты алтын бағасы төмендеген сайын (ол ақша болған жағдайда), барлық тауарлардың бағасы да көтеріледі. Мәселен, Американы ашқан кезде Ескі дүниеге көп алтын алып келуге байланысты осындай жағдай қалыптасқаны әлем тарихынан белгілі.
Құнның белгісі. Ақша айналыс құрамында шақа формасы ретінде көрініс алады. «Шақа» деген сөздің шығу тегі Ертедегі Римнің біздің дәуірге дейін VII ғасырда ақша белгісін соғуы бастау алған Юноны Монета жеріне байланысты.
Алтын — жұмсақ шақа және олардың мөрі айырбас процесінде бірте-бірте өше бастайды. Мамандардың есебі бойынша, алтын-шақа жыл сайын өз салмағының 0,07 процентінен айырылады. Сейтеп 2600 жылы ішінде алтын-шақаның айырбастау процесінде жалпы шығынның мөлшері 2 мың тонна алтынға тең болды.
Шақаның пайда болуы және дамуы нақты тарихта көптеген ғасырларды қамтиды. Ең алдымен мемлекет тек салмағын және сынамасын анықтап кесіктерді (алтын немесе күміс) шекіді. Шақалар өзінің қазіргі мәнінде техниканың және көмкерөнердің дамуынан көп кейін пайда болды. Оны дайындау тек мемлекеттің ерекше пұрсаты бойынша жүзеге асырылып, шақалық религия деп аталды.
1.2. Ақшаның құн теориялары.
Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың теориясы — еңбекті құн теориясы, қоғамдық абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды, өндірістеріне жұмсағанына. Мына теория негіздері ағылшын экономистермен жасалған У. Петти, А. Смитом және Д. Рикардо. Петти ойды айтты, не жалпы құн еңбекпен анықталады. Смиттің сәйкесінше, заттың өндіріс салалары тауарлардың құны кез келгенге жасалады, бірақ ол нақтылы еңбекке құрушы қасиет құнын қосымша жазған. Рикардо еңбекпен тауарлардың құнын анықтайды, өніріске олардың жұмсалғанмен, оның нақтылы түріне қатыссыздық. К. Маркстың жұмыстарында тауар өндірушілердің еңбек екі жақты табиғаты алғашқы рет ашылған болатын.
Қазіргі заманғы шарттарында құн кең көп таралған теориясына шекті пайдалы теориясы келеді. Ол өзінің жұмыстарының басын К. Менгер, Е. Бем-Баверк, Ф. Визерден алады.
Мына теорияны жақтаушылар бекітеді, не құн анықталады «шектінің», яғни ең азы, сатып алушыға оралған тап осы тауар пайдалысымен. Бем-Баверк мына үлгіні ашады жай қоныстанушыны алып, бес қап бидаймен орманда тұратынын. Бірінші қап оған қоректенуіне керек, екінші — оның жақсаруына арналған, үшінші — үй құс жемдеуіне арналған, төртінші — арақ даярлауына арналған, бесінші — тоты құс тамақтануына арналған, оған ермекпен қызмет етуіне. Бидайдың құны бесінші қаптың пайдасымен анықталады, керектісіз қажеттіліктерді қанағаттандырғанды. Осыдан келіп: тауардың көптігі, сұраныстың пайдасына азырақ және оның құны төмен болып келеді.
Австриялық мектеп өкілдері (және басқа неоклассиктер) белгілейді, тауардың құны пайда болуы барлық өндіріс факторларын қатысуды қабылдайды — еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік қабілеттілікті тек еңбекпен қана емес, қалай еңбекті құн теориясы жақтаушылары ойлаған. Өндіріс мына факторларына табыстардың үш түрін талапқа сай болады — еңбек ақы төлеу, пайда және рента. Аталған табыстар тауар құнын құрайды және нарықта баға арқылы тауарлардың сатылуы барысында іске асады. Мына концепция өндіріс факторларының теориясы сияқты экономикалық әдебиетке белгілі құн теориясында жаңа бағыт ру басымен, аталған жарастыру екі теориясына ұмтылғанын көрнекті ағылшын экономисті А. Маршалл келді. Оның пікірімен, шекті пайдалы теориясы айқын бір жақтылықпен азап шегеді, сондықтан құн бір фактормен түсіндіреді. Дәл осындай К. Маркстің теориясында: жалғыз құнның қайнары нарық шаруашылығында еңбек және тек қана еңбек болып шығады. А. Маршалдың теориясында құн анықтамасы нарық күштердің әрекеттестік айқындауына апарылады, тыста жатқан сұраныс сияқты (шекті пайдалы), дәл осылай ұсыныстың (өндіріс шығындары). Маршалдың осы мәнінде айтқан пікірі көпке белгілі: «біз бірдей негізбен таласуға құн пайдалымен немесе өндіріс шығындарымен жөнге салынады, дәл осылай қайшының жүзі қағаздың жоғары немесе төменгі жағын кеседі ма деген».
1.3. Ақшаның құн заңы.
Қоғамдық өндірістің тауарлық нысанының ерекшелігі құн заңының іс-әрекетінен нақты көрінеді. Құн заңы тауар өндірісі мен тауар айналысының негізгі заңы. Құн заңының іс-әрекетінің мәні мынада: тауарларды өндіру мен айырбастау оларды жасап шығаруға жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек шығындары негізінде жүзеге асырылуға тиіс. Сонымен құн заңы тауарлы өндірістің ең мәнді сипатын көрсетеді немесе әр қилы тауар өндірушілердің шаруашылық нәтижесінің қорытындысында өнім айырбастауда эквивалнттілікті талап етеді. Ал тауар ақша айналысында құн заңы баға заңы болып табылады. Бағ — құн заңының, көрінсі. Құн — баға заңы немесе бағаның жинақталған көріну нысаны.
Еңбек өнімдерінің жүйелі айырбастау процесінің дамуы кезеңінен бастап, құн заңы тауар өндірісінің бүкіл тарихында әрекет етеді. Қоғамдық үстемдік ететін өндірістік қатынастардың типімен байланысты оның әрекет ерекшелігі де өзгеріп отырады. Құн заңының тауар өндірушілерге әрекеті тек рыноктық бәсеке арқылы көрінеді. Осы рыноктық механизм қатынасы сұраныс пен ұсыныс арақатынасы, салалық және ішкі салалық бәсеке арқылы құн заңы қоғамдық өндіріске ықпал етеді. Ал оның негізі құн заңының өзінде емес, оның әрекет етуінің қоғамдық жағдайында, қоғамның экономикалық құрылысының сипатында.
Айналыс саласында құн заңы бағаны халықтың төлем қабілеттігінің көлемі мен құрылымын, сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын анықтауда маңызды рөл атқарады. Құн заңын дұрыс басшылыққа алудың қоғамдық еңбек өнімділігін, өндірістің тиімділігін арттыруда, аз шығынмен көп нәтижеге жетуді, нақты рыноктық қатынасқа көшуді қамтамасыз етуде, шаруашылық реформасын іске асыру маңызы зор.
Тұтыну құны.
Экономикалық теория тауардың қоғамдық қажетсінуді қанағаиттандыру қабілетін тұтыну құны деп аталады.
Тұтыну құны — тұтылған жағдайда ғана жүзеге асатын тауардың сипаты.
Тұтыну құны — тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажетін қанағаттандыру қажетін қанағаттандыру қасиеті. Ол тұтыну бұйымдары, не өндіріс құрал-жабдықтары ретінде адамдар қажетін өтейді. Тұтыну құнның ерекшеліктері:
1. Тұтыну құны негізінен сол заттардың табиғи қасиетімен байланысты. Мысалы, нан, май, ет, сүт, жеміс-жидектердің құрамында адам организміне қажетті витаминдер, қышқылдар, белоктар болады.
2. Тұтыну құны сол затты шығаруға жұмсалған еңбек мөлшерін байланыссыз. Мысалы. 100 г. нанды пісіруге жұмсалған еңбек пен 100 пар аяқ киімді тігуге жұмсалған еңбек мөлшері әр түрлі. Алайда олардың пайдалылығы бір-бірінен кем емес.
3. Тұтыну құны әр қоғамда да болып келеді. Бірақ өндіргіш күштердің дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуіне сай олардың атқаратын рөлі де өзгеріп отырады. Мысалы, адамның көлігі есебінде ертеде негізінен ат пен арба пайдалынылса, қазір машина, поезд, ұшақтар атқарып отыр. Заттардың пайдалылығы да қоғам дамуымен кеңейе береді. Мысалы, ағаш ертеден құрылыс материалы, отын есебінде пайдаланылса, бүгінде одан алынатын заттардың түрі де артып отыр.
Айырбас құны.
Тұтыну құны бар затты әлі тауар дей алмаймыз. Ол үшін — айырбас құны немесе басқаша құн болуы керек.
Тауар өндірушінің өзі үшін өндірілген өнімнің пайдалы қасиеті — оның басқа қажетті материалдық игіліктерге айырбастау сипаты. Экономикалық тоерияда тауардың басқа тауарларға белгілі пропорцияда айырбасталу сипаты «айырбас құны» деп аталады. Айырбас құн — тауар басқа заттармен салыстыру арқылы қаралатын зат екенін білдіреді, сонымен бірге заттар арасындағы қатынас орнаған жерде оларды өндірген адамдар арасындағы қатынас та бүркеленіп көрінетінін байқауға болады.
Айырбас құны — ең алдымен сан арақатынасы түрінде көрінеді. Мұнда біртектес тұтыну құндары екінші біртектес тұтыну құралдарына айырбасталады. Бұл арақатынас уақыты мен орнына қарай ылғи өзгеріп отырады. Мысалы, 50 кг астық 25 метр матаға қатысы — осы тауардың айырбас құны болады. Жай көзге бұл бір кездейсоқ қатынас сияқты. Өйткені 50 кг астықтың бүгін 20 метр, ертең 30 метр матаға да айырбасталуы мүмкін ғой. Алайда осы кездейсоқ жайдың өзінде бір заңдылық бар. Оның негізі тұтыну құнында емес (екеуінде екі түрлі), осы тауарларды өндіруге жұмсалған қоғамдық еңбекте. Тауар өндірушінің таарға сіңірген қоғамдық еңбегі тауардың құнын жасайды. Құн — тауарға сіңіріліп, онда затқа айналған қоғамдық еңбек. Тауардың құны қоғамдық категория, ол көрінбейді, бірақ ол тауарды тауарға айырбастағанда, бір тауарды екінші бір тауарға теңестіргенде айқындалып отырады.
Айырбас құны 3 прнципке негізделеді:
1. Айырбас ропорцияның теңдігі, салыстырылатын тауарлардың бірдей құнымен түсіндіріледі.
2. Құн тауардағы өндірушінің қоғамдық еңбегі.+
3. Тауардың құны жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен есептеледі.
Құн нысаны.
Алғашқы кезеңде айырбас өте кездейсоқ, жай түрде орын алды. Осыған орай құн да кездейсоқ, жай нысанда дамыды. Мысалы, бір қой бір қап астыққа айырбасталды, яғни бір заттың құны (қойдың) екінші бір тауар арқылы (астық) анықталады. Біздің мысалымызда бірінші тауар (қой) активті рөл атқарып тұр. Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр. Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр. Сондықтан оны относительді құн нысаны дейміз. Ал екінші тауар (астық) пассивті рөл атқарады, бірінші тауардың құнын анықтай отырып, оған бірдей құн ретінде қарсы тұрады немесе оны эквивалентті құн нысаны деп атайды....