Халықаралық құқық | Шетел құқығы

Мазмұны
Кіріспе
1. Шетел құқығын түсінудің жалпы мәселесі ____________5-9
1. Шетел құқығы нормаларының мазмұнын анықтау____ 10-14
2. Шетел құқығына түсінік беру және қолдану_________15-20
Интерлокалды және интерперсоналды коллизиялар_20-23
Өзара түсіністік_______________________________23-29
3. Кері сілтеме жасау және үшінші елдің құқығына сілтеме жасау______________30-37
4. Шетел құқығын қолдану шегі_____________________ 38
Жария тәртіп туралы ескерту___________________ 38-41
Императивтік нормаларды қолдану______________41-46
Қорытынды_________________________________________47-50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі______________________51-54
Кіріспе
Азаматтар мен заңды тұлғалар қатысатын, халықаралық қатынастың әр алуандық формалары, халықаралық жеке құқықтың механизмдері мен институттарын, олардың қазіргі заманға сай және тиісті қолдану қажеттілігінің толық жетілдіруін қажет етеді. Халықаралық жеке құқықтың құралдарына қарасақ, ол Қазақстан және шетел заңдырының «қақтығыстырын» алдын алуды мақсат етіп отыр.
Бүгінгі күндері халықаралық жеке және басқа да құқық салаларының шекараларында шетелдіктердің құқықтық жағдайы, сыртқы сауда әрекеті, шетелдік инвестициялар, интелектуалды меншік тәріздес шиеленіскен провлемалар туындап отыр.
Егер әр түрлі құқықтық жүйеден шығатын, бір немесе бірнеше заңдар қатар сол бір құқықтық қатынасты реттеуге үміттенген жағдайда ғана коллизиялық заңдар пайда болады. Алдымен осы заңдардың қайсысы осы құқықтық қатынастың қолданылуына жататыны анықтау қажет.
Азаматтық немесе сауда құқығы сияқты, ұлттық құқықтың салалары, қарапайым жағдайлар жөніндегі істер мен болады. Белгілі бір құқықтық қатынасты реттеуге қолданылатын, ішкі мемлекеттік құқықтық ережелер жиынтығын табу жеткілікті болып табылады. Егер де құқықтық қатынас бір немесе бірнеше шетел элементімен байланысты болса, ол бірнеше құқықтық жүйемен байлануда, осыдан кейін таңдау проблемасы туындайды. Қолдануға үміткер, жүйе арасынан, біреуін таңдау қажет болып табылады.
Осы таңдау қалай болса солай емес және ол тараптардың еркіне де, соттың еркіне де байланысты емес. Халақаралық жеке құқықтың мақсаты халықаралық жеке құқықтық қатынастарды реттеу болып табылады. Әр түрлі құқықтық жүйеге қатысты, бірнеше заңдар қақтығысып жатады. Бұл жерде осылардың бірнешеуінің біреуіне пайдасына қалай болса солай жоққа шығару шешімі болып табылмайды, ал бұл жерде халықаралық құқықтың миссиясын растайтын – сот ынтымақтастығының және халықаралық құқықты қамтамасыз ету болып табылады.
Халықаралық жеке құқықтың өзінің түсінігі мен мақсаты бола тұра, сонымен қатар өзінің әдісін қолданады.
Осы коллизиялық әдіс, коллизиялық нормалармен негізделеді – сот елінің құқықтық нормасымен қазіргі уақыттың даму кезеңіндегі, барлық мемлекеттерге міндетті болып табылатын нормалардың халықаралық жалғанның жеке құқығы қызмет етпейді.
Әр мемлекетте өзінің халықаралық жеке құқығы болады және сонымен қатар өзінің коллизиялық нормалары бар. Сондықтан көп жағдайларда сол бір дау, қай елдің сотында қарастырылғанына байланысты әр түрлі болып шешіліп жатады.
1. Шетел құқығын түсінудің жалпы мәселесі
Коллизиялық нормалардың қолдану тәртібі мемлекеттік ішкі құқықтық нормасын қолдану процесінен айтарлықтай өзгерістері бар. Осы процесстің қиыншылығы яғни осы нормаларды қолданар кезде қзінің қолдану кезеңі мен айырмашылық шегі бар, әр түрлі құқықтық жүйенің өзара іс-әрекеттестігі болады.
Бірінші кезеңде осы жағдайда коллизиялық норманың қолданылуы тиіс па, соны анықтайды, егер де қолданылуы тиіс болса онда ол қай елге сілтеме жасап жатыр. Екінші кезеңде осы коллизиялық норманың сілтеме жасаған сол елдің құқығы қолданылуы болады. Егер бірінші кезеңде коллизиялық норманы қолдану болса онда екіншісінде материалдық құқық немесе отандық, немесе шетелдік норма қолданылады. Осы жердегі екінші кезеңде жария тәртіп туралы құқықтық мәселелерді шешуге және тануға және де шетел құқығының мазмұнын анықтауға тиіс.
Осы екі кезеңде халықаралық жеке құқық шеңберінде болатын құқық қолданушылық процедура болып табылады.
Коллизиялық нормаларды қолданар кездегі басшылыққа алатын бір нәрсе ол шетелдік өз елінің азаматынан гөрі құқықтық артықшылығы болуы болмайды. Бұл ереже әр елдердің халықаралық байланыс процессіндегі жеке және заңды тұлғалардың теңдігіне негізделіп құрылған. Басқа сөзбен айтқанда, халықаралық жеке құқықтағы субъектілердің өзара қатынастарында құқық қолданушылық практика процессінде өзара түсіністік болжамдалады. Бұл өзара түсіністік материалды және сонымен қатар формалды болуы да мүмкін. Материалды өзара түсіністік бұл құзіреттіліктің мөлшер теңдігін білдіреді. Формалды өзара түсіністік бұл шетелдіктерге өз елінің ұйымдары мен азаматтарының құқықтарын сол күйінде өздеріне ұсынуды болжамдайды. Әр елдің әр түрлі құқықтық жүйесінің өзгеруіне байланысты материалды өзара түсіністікті қамтамасыз ету әр қашан мүмкін болып отырған жоқ, сондықтан формалды өзара
түсіністікті қамтамасыз етуге әрекет етеді.
Халықаралық жеке құқықтық аспектілерін реттейтін халықаралық келісім шарттардың ұқсас бірдей әрекеттері жоқ: келісім шарттың біреуін өзара түсіністік принципін жоққа шығарады, басқалары оның айналымын қолдайды, ал үшіншісі осы мәселеге байланысты ешқандай нұсқаулар жоқ. 1993 жылғы экономикалық ынтымақтастық туралы Қазақстан-Египет келісімдерін зер қойған дұрыс шығар деп ойлайсың, яғни ондағы әр баптың өзара түсіністік принципі жол тауып отыр.
Коллизиялық норманың оған сілтеме жасауына байланысты басқа мемлекеттің шекарасындағы шетел заңын қолданар кезде өзара түсіністік туралы мәселе туындайды. Бұл дегеніңіз алдымен сол мемлекеттің шекарасындағы қолданған заңды және жеке тұлғаларға коллизиялық сілтеме қолданған сондай құқықты мемлекет мемлекет мүмкіндік беруін тану қажеттілігін білдіреді.
Басқа мемлекеттің заңды тұлғаларын және азаматтық құқықтарын жауапты шектеулер мүмкіндігі бар, егер соңғысы бірінші мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардың құқықтарына шек қоюына мүмкіндік берсе.
Дау мамандығы әдетте коллизиялық жалғаудың көмегімен шешіледі, яғни оны сот заңы (lex fori) бойынша мамандандыру деп атайды. Бұл жерде сот немесе орбитраж әр түрлі коллизиялық нормалардың түсініктемелері мен қақтығысып отырады, осы елдің азаматтық заңнамаларының түсінігі бойынша түсініктемелерді мамандандырады.
Шетел заңы сол немесе басқа мемлекеттің шекарасында әрқашан қолданыла бермейді, өйткені онда жария тәртіп түсінігі қызмет етеді. Жария тәртіп туралы ескерту шетел мемлекеттерінің заңдарын қолдануды шектейтін, немесе осы мемлекетте белгіленген, жария тәртіпке қарсы келетін шетел мемлекетінің құқығын қолдану кездегі, шетел мемлекеттерінің заңдарын қолдануын шектейтін, өзінше қорғаушы клапан ретінде қызмет етеді.
Халықаралық жеке құқық шеңберіндегі тәжірибелерге көз салсақ, жария тәртіп туралы ескерту азаматтық процес мәселелері бойынша да қолдана бастады. Бұл дегеніңіз құжаттарды тапсыру, куәгерлерден жауап алу және тағы басқа процесуалды іс-әрекеттер осы елде мүмкін, бірақ жария тәртіп туралы ескерту қолданылуы мүмкін, егер тапсырылған құжатта немесе мәлімдемеде куәгер айтқан мемлекеттік немесе әскери құпия болса, өйткені бұл осы елдің қауіпсіздігі мен мүделеріне нұқсан келтірді.
Көптеген елдерде мысалы, ГФР сот өз инициативасымен шетел заңын қолданып және оның мазмұнын анықтай алады, егер де шетел заңы дұрыс қолданбаса, бұл сот шешімін қайта қарауға негіз болмайды. Бірақ Қазақстан мен Ресейде шетел заңын дұрыс қолданбаса оны қайта қарауға негіз бар. Қазақстан заңнамаларында жария тәртіп туралы ескерту қатынастары әлі толық қалыптасып біткен жоқ.
Шетел заңы Қазақстан шекарасында қолданылуы мүмкін емес, егер осы қолдану республикада белгіленген жария тіртіпке қарсы келетін болса, сондықтан қажет болған жағдайда республика азаматтық құқықтағы құқықтық тәртіппен жеткен нормаларды басшылыққа алады.
Жалпы ойға кеклктін болсақ, сот әдетте, өзінің ұлттық құқығын қолданады. Сот шетел заңы күшімен пайда болған, құқықты мойындай отырып, ол шетел құқығын мойындамайды, ал ол белгілі бір шетел заңының әрекеттерінен пайда болатын, субьективтік құқықты мойындайды.
Сол немесе басқа шетел құқықтық нормасын дұрыс қолдану үшін, алдымен осы нормалардың мазмұнын анықтау қажет. Бүгінгі күні осы шетел құқығының қолданылуына қызығушылық білдіріп отырған және сотта өзінің әділдігін дәлелдеуші, тараптар және соттың өзі шетел заңының мазмұнын анықтайды. Сот шетел құқығының мазмұнын анықтауға міндетті, сонымен бірге ол процеске қатысушылардың дәлелдемелерімен шектеліп қалуына болмайды және де дауда тараптар сілтеме жасаған сол немесе басқа да шетел заңының болуына өзі көз жеткізуі керек, сонымен қатар басқа да шетел мемлекеттерінен немесе қажетті заңдардың тексттерін әділет министірлігі арқылы сұрату қажет.
Шетел құқығы өз елінде қалай қолданылса, солай қолданылуы қажет және өзі шыққан елінде қалай түсінік берілсе оған солай түсінік берілуі тиіс.
Қазақстан соты шетел заңын қолдануы тиіс, егер бұл қажеттілік істі қарастырудың мазмұнынан шығып жатса; сонымен қатар тараптар шетел заңына сілтеме жасады ма жоқ па, немесе олар шетел заңының қолданылуына өтініш жасады ма жоқ па, оның маңызы жоқ.
Қазақстан соттары шетел заңының қолданарда, осы заңның қабылданған елде түсінік беру және қолданып жатса, сол қалпында оған түсінік беріп және қолдану қажет. Осындай тәртіп Қазақстан Республикасының Сауда - Өнеркәсіптік Палатасының Арбитражды сотына да таралады.
Сот отырысындағы дауды реттеу мүмкіндігімен шетел заңының жоқ болуына байланысты сотқа қандай шаралар қолдану мәселесі туындайды. Бұл жағдайда Lex fori (сот заңы) қолдану мүмкіндігі пайда болады.
Жоғарыда көрсетілген мәселелерге байланысты бірнеше қорытынды жасауға болады. Негізі халықаралық жеке құқықтың, барлық мемлекеттерге ортақ халықаралық жария құқықтан айырмашылығы ол әр мемлекеттердің ұлттық құқық шеңберінде қызмет етеді. «Қазақстанның халықаралық жеке құқығы», «Ресейдің халықаралық жеке құқығы» және тағы басқалары. Әр мемлекеттірдің азаматтық құқығ
ында бірдей немесе жақын тәртіптер мен ережелер кездесіп жатады. Сонымен қатар жеке құқық азаматтық құқықтың бөлімі болып табылмайды, ол ішкі мемлекеттік құқықтық жүйеде өз орнын тауып отыр және өзінің пәнімен әдісін реттейтін өзін - өзі басқару саласы болып табылады.
Халықаралық жеке құқық өзіне нормалардың екі түрі кездеседі. Ол: коллизиялық «ішкі және келісімді» және үндестірілген материалды азаматтық құқық. Тек осылар ғана халықаралық жеке құқықтың пәні мен әдісіне жауап береді.
Коллизиялық нормалар жүйесімен ажыратылады. Коллизиялық норма жүйесіне себепші болған: 1) осы нормаларға әсер ететін, біркелкі қатынастар ерекшелігі (шетел элементімен қиындатылған азаматтық құқықтық характердегі қатынастар); 2) олардың жалпы міндетті (коллизиялық проблемаларды жеңу); 3) жалпы әдіспен қатынастарға әсер ету (реттеу әдісі); 4) басқа құқықтық нормалар құрылымынан ажыратылатын коллизиялық норманың біртұтас құрылымы.
2. Шетел құқығы нормаларының мазмұнын анықтау.
Колллизиялық норма шетел заңына (құқықтық жүйесіне) сілтеме жасар жағдайларда соттың немесе арбитраждың алдына сұрақ туады, шетел құқығы нормаларының мазмұнын қалай анықтау?
Осы фактілі жағдайдағы маңызды дауды шешуді анықтауға қолданылатын процессуалды ережелерді басшылықа алу керек па, немесе әңгімі құқықтық норманың мазмұнын анықтау болды ма, деген ерте заманнан бері дау болып келген еді. Оның айырмашылығы ол соттың өзінің шешіміне негізделген құқықтық норманың білуі қажет және оның мазмұнын анықтауға шара қолдануға міндетті. Осы уақыттағы фактілі жағдайдағы қатынастарда әр тараптар өзінің талап тарына негіздеген немесе басқа тұлғаның талаптарына қарсы қарсылықтарын фактілі дәлелдеме ауыртпалығын өзі тартады.
Соттың отандық коллизиялық нормаға сілтеме жасайтын шетел құқығының мазмұнын анықтауға о бастан білу міндетті емес. Егер коллизияның мәселесі шешілсе және шетел құқығының қолдануына жатса онда сот ұйғарымының мазмұнын анықтау керек. Өзінің талаптары мен қарсылықтарын шетел құқығының нормасына сілтеме жасауды негіздеген тараптарға емес, тек сотта ғана міндеттеменің мазмұнын анықтауды өзгертуге болады. Сондықтан да сот өзінің инициативасымен және заңмен жүктелген, міндетті күшінен шетел құқығының нормасының мазмұнын анықтайды.
Шетел құқығының мазмұнын анықтауға өзінің мақсаты бар, ол Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары мен заңдары міндеттейтін істерді қарастырудағы маңызды фактілі жағдайлардың табылмауына яғни шешімдердің қабылдануындағы нормативті құқықтық негізді табу болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда Қазақстан соттарында шетел құқығы істерді қарастырудағы маңызы бар басқа жағдайлармен бірдей дәлелдеуге жататын жағдай ретінде емес. Ол құқықтық категория ретінде қарастырылады.2 Қазақстан Республикасының АК 1086 бапта шетел құқығын қолданған кезде сот оның нормаларының мазмұнын олардың ресми түсіндірілуіне, қолданылу практикасына және тиісті шет мемлекеттегі доктринаға сәйкес анықтайды.
Шетел құқығы нормаларының мазмұнын анықтау мақсатында сот жәрдем және түсінік алу үшін Қазақстан Республикасының әділет министірлігіне және Қазақстан Республикасының өзге де құзіретті органдары мен мекемелеріне, соның ішінде шетелдерде орналасқандарына белгіленген тәртіппен жүргізілуі не сарапшылар тартуы мүмкін.
Іске қатысушы тұлғалар өз тараптарын немесе қарсылықтарын негіздеуде сілтеме жасаған шетел құқығы нормаларының мазмұнын растайтын құжаттар табыс етуге және осы нормалардың мазмұнын анықтауда сотқа өзге де түрде жәрдемдесуге құқылы.
Егер қатысушы тұлғалар өз талаптарын немесе қарсылықтарын негіздеуде сілтеме жасаған шетел құқығы нормаларының мазмұнын растайтын құжаттар табыс етуге және осы нормалардың мазмұнын анықтауда сотқа өзге де түрде жәрдемдесуге құқылы.
Егер осы бапқа сәйкес қолданылған шараларға қарамастан, шетелдік құқық нормаларының мазмұнын орынды мерзімдерде анықтамасы, Қазақстан Республикасының құқығы қолданылады.3
Шетел құқығының мазмұнын анықтауға заң шығарушыларғы ұсынылған негізгі талаптар ол азаматтық кодекстің 1086 бабында және Қазақстан Республикасы отбасы және неке туралы заңда көрсетілген. Бұл ережелер негізінен ұқсас бірақ басқа да өзгерістері бар.
Бірінші кезектегі болып табылатын шетел құқығын «өз отанында» қалай қолданылады, сол қалпында қолдану міндетті. Шетел құқығының нормасын қолданушы орган ресми талқылауға сәйкес, қолдану практикасына және шет мемлекеттің доктринасына сәйкес оның мазмұнын анықтайды.
Шетел құқығының нормасының мазмұнын анықтау мақсатында сот және басқа да оны қолданушы орган Қазақстан Республикасы әділет министірлігінен түсіндіруді және көмек сұрауға немесе басқа да құзіретті органдардан немесе Қазақстан Республикасының мекемелеріне және басқа шекарадан әрі эксперттер тартуға құқылы.
Егер де шетел құқығының нормасының мазмұнын қолданылған шараларға қарамастан анықтамаса онда Қазақстан Республикасының құқықтық нормасының қолдануына жатады.
Шетел құқығының мазмұнын анықтауға ұқсас тәртіп ол ТМД елдеріне арналған азаматтық кодекс моделінде көрсетілген. Яғни онда шетел құқығының мазмұнын анықтау уақытында «саналы уақыттарда» моделімен қанағат етіледі.
Қазақстан Республикасының шарттарын немесе басқа да қолданысқа жататын заңдарын, шетел құқықтық нормасын бұзғаны немесе дұрыс қолданбаған жағдайда қандай шаралар қолдануы мүмкін деген сұрақ тууы мүмкін . ондай жағдайларда шетел құқықтық нормасын бұзғаны немесе дұрыс қолданбаған жағдайда кассациялық тәртіпте шешімді өзгертуге негіз бар жағдайда қарастыруы мүмкін.
ГФР заңнамаларында сотқа белгісіз шетел құқығының мазмұнын анықтауға тараптардың ұсынған дәлелдемелерін шектемей-ақ басқа қайнар көздерді тартуға және басқа да шаралар қолдануға сотқа уәкілеттілік берілген. Шетел құқықтық нормаларының мазмұнын анықтау ех officio Венгрияның, Австралияның, Туркияның, Италияның халықаралық жеке құқық туралы заңдарында қарастырылады.
Щвейцарияның халықаралық жеке құқық туралы заңдарында шетел құқығының мазмұнын анықтауға сотқа жүктейді, сонымен қатар соттың тараптардан жәрдем сұрауға мүмкіндігі бар. Мүліктік талаптарды қарастыруда шетел құқығының мазмұнын дәлелдеу тараптарда жүктелуі мүмкін.
Француз соттарында шетел құқығының нормасын дәлелдеу ауыртпалығы тараптарға жүктеледі, сонымен қатар соттар шетел құқығының нормасының мазмұнын танымаса да өз инициативасымен қолдана алады.
Шетел құқығының мазмұнын қорлданудағы ерекше мәселелері көптеген елдердің істеріне практикасында пайда болған яғни осы мәселемен байланысты мұрагерсіз қалған мүліктің мәселесі жайында сұрақтар туындаған. Дерлік көптеген елдердің заңнамаларында қарастырылуы бойынша егер заң бойынша да, өсиет бойынша да мұрагер болмаса онда өлген адамның мүлігі мемлкетке өтеді. Бір мемлекеттерді бұндай мүліктің мемлекетке өтуін «басқын» иессіз мүлік ретінде анықтайды (Мысалы) Франция, Австрия), ал басқа елдерде (ГФР, Италия, Испания және т.б) осы жағдайға байланысты мүліктің мемлекетке өтуін мұрағерлік құқық бойынша белгілі заңнамалары мен қарастырылады.
Көптеген елдердің соттары шетел элементімен қиындаған және коллизиялық мәселелер туындаған бірнеше істерді қарастырған. Мысалы ағылшынның соты (1954 ж) мұрагерліктің домицили заңына бағыныңқы қозғалатын мүліктің мұрагеріне қатысты өзінің коллизиялық нормасын қолданар кезде өлген адамның Испанияда домициленген мұрасыз қалдырған Англиядағы ақшалай қаражатын Испан заңдарына сәйкес Испан үкіметіне өтуін қарастырады, яғни мұрасыз қалдырған мүліктің мұрагерлікке қатысты заңға сәйкес мемлекетке өтуі тиіс деп шешті. Басқа да 1936 жылғы шешімдерде ағылшын соты Англияда қалған мұрагерсіз мүлікті түрік заңын қолданарда мүлікті иесіз деп тапты. Яғни түрік заңдарына сәйкес бұндай мүлік қарастырылды. Шетел мемлекеттеріне қатысты иесіз иесіз қалған мүліктің
басқыншылықтың пәні ретінде қызмететілуін міндетке ала отырып сот осындай құқықтық басқыншылықты Британия қазынасына анықтады.
Франция, Англия және АҚШ-та қолданысқа жататыншетел құқығын дауды шешуге фактикалық жағдай ретінде қарастырады. Англо-американдық құқық елдерінде шетел құқығының мазмұнын анықтауға «дәлелдемелік құқық» принципін қолданады.
Егер коллизиялық норма шетел құқығына сілтеме жасарда өз дәлелін тапса, онда келесі екі қорытынды болуы мүмкін:
а) ағылшын соты Британ құқығына сәйкес «дәлелденбеген» мазмұнының презумпциясынан шығады.
1. ә) АҚШ соттарының позициясы белгілі, бірақ көптеген жағдайларда соттар ұқсас презумпциясына көрсетілгені қолданылады. Егер де талаптар немесе талапқа қарсы қарсылықтар басқа елдің заңына негізделсе онда осы заңның «дәлелденбегеніне» талаптың қабыл алынбауы мүмкін. АҚШ бірнеше штаттарын осы тәртіпке байланысты өзгерістер енгізілген: сот «дәлелденбеген заңға» бәріне белгілі факт ретінде қарастыруы тиіс, егер тараптар заңға негізделсе онда сот осы мәселеге байланысты инициатива көтеру керек.
3. Шетел құқығына түсінік беру және қолдану
Коллизиялық нормаларда қолданар кезде басқа да құқықтық нормалар сияқты оның мазмұнын ашу үшін және танып білу үшін оған түсінік беруге жатады. Коллизиялық нормаға түсінік беру кезде халықаралық жеке құқықтың спецификалық белгілерін көрсететін бірнеше қосымша құқықтық мәселелер пайда болады.
Коллизилық норманың байланысында бірнеше терминдер бар: «тұлғаның тұрғылықты жері» (домицили), « заңды тұлғаның мекеме жері», «заттың табылған жері», «мәміленің жасалған жері», «құқық бұзушылықтың орын алған жері» және т.б. Коллизиялық нормалардың көлемі терминдер арқылы белгіленеді «әрекет қабілеттілік», «мүліктік меншік», «келісім шарттағы міндеттемелер», «құқық бұзушылықтағы міндеттілер», «мерзімі өткен іс» және т.б. Көрсетілген терминдердің және оларға келтірілген түсініктер мемлекеттің құқықтық жүйесіндегі ішкі мемлекеттік мазмұнға ұқсас бола бермейді.
........