Менеджмент | Фирманы үйымдастыру

Мазмұны
КІРІСПЕ
1.1. Фирманы үйымдастырудыц негізгі нысандары
2.1. Фирманыц менеджменті
ҚОРЬІТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Фирма нарықтық экономиканың негізгі экономикалық агенті. Бір немесе бірнеше косіпорыннан түратын, пайда табу үшін тауар мен қызметтер жасап шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйым-ды фирма деп атайды. Фирмаларды жіктеу үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады олардың маңыздысына меншіктің формалары жэне фирманың көлемі жатады. Фирманың көлеміне сәйкес бизнес кіигі (шағын), орташа жэне ірі бизнес болып бөлінеді.
Осы заманда батыс экономикасында кіші бизнес шаруашылықтың ең ірі секторын кұрайды. Бунда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі еңбек етеді. Кіші бизнестің типтік формасына франчайзинг (franchise -жеңілдік) жүйесі мен венчурлік (venture-бел байлау, тәуекел ету) кәсіпкерлігі жатады.
Қазақстанда бизнесті ұйымдастырудың ерекшеліктері бар. «Кәсіпорын» деген категорияға мазмұны жағынан жаңа толықтама енгізілді. Ақырғы уақытқа дейін ол ерекше ұйымдық-құқықтық форма деп түсінілетін, яғни меншігі жоқ коммерпиялық ұйым деп, өйткені жоспарлы экономикада меншік иесі мемлекет. Шынында мемлекет өз кәсіпорындары арқылы тек өзімен өзі іс-әрекетте болды, өйткені косіпорындарының өздерінің мүліктерін «сату» туралы бір-бірімен жасасқан келісім шарттары осы мүлікке деген меншік құқын өзгертпейді, өйткені мемлекет меншік иесі болып қала берді. Нарық экономикасында, әміршіл-әкімшілік экономикасынан өзгеше, тауар-ақша айналымына, номиналдық емес, ақиқат меншік иелері қатысады: индивидуалдық кәсіпкерлер, кооперативтер, серіктестер, қоғамдық ұйымдар. Бұлар үшін экономикалық жағынан да, құқықтық жағынан да, кәсіпорынын құрудың ешқандай мағынасы болмайды. Бұларда басқа мақсат: кәсіпорын құру емес, «бір тұлғаның (адамның) компаниясын» құруды көздейді, яғни шаруашылық қоғамдарды. «Кәсіпорын» деген түсінік тек коммерциялық
емес ұйым ретінде - меншік иесі жоқ, мемлекеттік және муниципалдық секторларда өзін ақтайды.
Фирма теориясы негізін барынша көп пайдаға ие болу принципі құрайды, яғни табыстар мен шығындардың айырымының көп болуы. Фирманың қысқа мерзімдегі және ұзақ мерзімдегі іс-әрекеттерінің критериі - барынша коп пайда табу болады. Нарыктық экономикада менеджмент фирманы басқарудың негізгі формасы болады. Менеджмент (ағылшынша «managment» басқару) шешімдер кабылдап,оларды орындауға бағытnалған жүйе. Материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану вариантарының мүмкіндігінше ең жақсы оптималдығын жүзеге асыру көзделеді.
Менеджменттің пайда болуы корпоративтік кәсіпкерліктің дамуымен байланысты. Осы болмыста, фирманың мүліктерін баокару кызметі меншік иесінің өкіліне - менеджерлерге көшеді. Маркетинг теориясы АҚШ-да сату мәселелерінің шиеленісуіне жауап ретінде туып, тек тауарлар мен кызметтерді өткізу сферасын қамтыған (сауданы, жарнаманы, несиені т.б.). Өндіріс сферасы маркетингтік қызметіне жатпаған. XX ғ. 40—50-ші жылдары маркетинг нарықтық басқару теориясымен ұштасып, менеджменттің кұрамды бөлігіне айналды.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты - фирма туралы толық зерттеп, оның менеджменті мен маркетингін айқындау.
Осы мақсатпен байланысты келесі міндеттерді шешу қажет;
1. Фирманы ұйымдастырудың негізгі нысандары зерттеу;
2. Фирманың іоәрекеттері мен даму стратегиясын айқындау;
3. Фирманың менеджментін зерттеу;
4. Фирманың маркетингітік мәселелрін қарастыру. Курстық жұмыстың кіріспеден, екі тараудан, корытындыдан және пайдаланылған әдеьиет тізімінен тұрады.
1.1. Фирманы үйымдастырудъщ негізгі нысандары
Фирма нарықтық экономиканың негізгі экономикалық агенті. Бір немесе бірнеше косіпорыннан түратын, пайда табу үшін тауар мен қызметтер жасап шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйым-ды фирма деп атайды. Фирмаларды жіктеу үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады, олардың маңыздысына меншіктің формалары және фирманың көлемі жатады.
Меншіктің формасына сәйкес фирмалардың немесе кәсіпкерліктің үш түрін атап кетуге болады:
• индивидуалдық немесе жеке кәсіпкерлік;
• серіктестік немесе партнерлік;
• корпорация (акционерлік қоғам).
Индивиду алдың (жеке) кәсіпкерлік деген бір адам иелік ететін бизнес. Индивидуалдық бизнестің иелік етушісі сонымен бірге менеджер қызметін атқарады. Оның мүлігі мен жауапкерлігінде шек болмайды. Индивидуалдық кәсіпкерліктің басты кемшілігі капиталының аз мөлшерде болуы.
Артықшылықтары: меншік иесінің әрқайсы барлық пайданы иемденеді, өзгерістердің қандайын болмасын өзі жүргізе алады. Индивидуалдық бизнесмен заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейді, корпорацияға белгіленген салық төлемейді. Бизнестің аса кең тараған бұл формасы ұсақ дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлік іс-әрекеттерге тән болады. Серіктестік (партперлік) дегеніміз екі және одан көп адам иелік ететін бизнес. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейді және фирманың барлық қарыздарына шексіз жауапкершілік артады. Артықшылығы: ұйымдастырылуы жеңіл, қосымша қаражаттар және жаңа идеяларды іске тарту мүмкіндігі болады. Кемшіліктері:
• шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшы-лығынан қосымша капиталды іске тарту мүмкіндігі шектелген;
• фирма мүшелерінің барлығы бірдей іс-әрекет мақсаттарын жетіле түсінбеуі;
• фирма табыстары мен шығыстарындагы бірге тапқан мүліктерді бөлудегі эр кісінің үлес салмағын анықтаудың қиындығы. Брокерлж кеңселер, аудиторлық фирмалар, қызмет корсету сферасының мекемелері жэне т.б. кобінесе, серіктестіктер формасында үйымдастырылады.
Корпорация деп бір заңды түлга болып бірлесіп, кәсіпкерлік кызмет жасау үшін қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншігіне қүқықтар акцияларға сэйкес болшектерге болінеді, сондықтан корпорацияның иелері акциялар үстаушы, ал корпора-цияның озі акционерлік қоғам деп аталады. Корпорацияның табыстарына корпорация сальны салынады. Акциялардағы үлестеріне сэйкес белгіленетін корпорация қарыздары үшін, корпорация иелері шектеулі жауапкершілік артады. Корпорациялардың артықшылықтары:
• акциялар мен облигацияларды сатып ақша капиталын іске тартудың шексіз мүмкіндігі;
•акционерлер құкықтарының заттық (мүліктік) құқыққа және жеке құқыкқа бөлінуі. Мүліктік құқыққа дивиденд алу және фирма жойылған жағдайда оның мүліктерінің құнының бір бөлігін алу құқы жатады. Жеке құқыққа акционерлік қоғамның істерін басқаруға катынаса алу құқығы жатады. Акционер зандық құқығын жоғалтпай басқаруға қатыспауына болады;
• басқару кызметтерін жүргізуге сырттан жоғары квалификациясы бар мамандарды шақыра алады;
• корпорацияның тұрақты кызмет етуі. Қоғамнан әлдебір акционердің шығуы фирма қызметіне, оның жабылуына әсер етпейді.
Бизнес ұйымдастырудың корпоративтік формасының кемістіктері:
• акция ұстаушыларға дивиденд түрінде толенетін корпорация табысының болігіне екі жақты (екі рет) салық салынуы: біріншісі -корпорация пайдасының бөлігі деп, екіншісі - акция ұстаушы табысының бөлігі деп;
• экономикалық бей әрекеттердің, қылмыс жасауға қолайлы мүмкіңдіктердің мол болуы;
• меншіктену мен бақылау қызметтерінің бөлінуі. Акция иемденушілер барынша көп дивиденд алуға ынталы болады, менеджерлер оны азайтып акшаны айналыска жіберуге тырысады.
Корпорациялардың басқа да кемшіліктері болады, бірақ артыкшылықтары одан көп.
Фирманың көлеміне сәйкес бизнес көлемі кішкене (шағын), орташа және ірі бизнес болып бөлінеді.
Осы заманда батыс экономикасында кіші бизнес шаруашылықтың ең ірі секторын кұрайды. Бунда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі еңбек етеді. Кіші бизнестің типтік формасына франчайзинг (franchise -жеңілдік) жүйесі мен венчурлік (venture - бел байлау, тәуекел ету) кәсіпкерлігі жатады.
Франчаииншгке ұсақ жеке фирмалар жатады. Белгілі жерде, белгілі сферада, өздерінің қызметтерінде ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалану құқығына ие болу үшін, олар бір-бірімен контракт жасасады. Бұлардың баға жағынан тауарды жеткізуде, жабдықтармен қамтылуда жеңілдіктері болады. Кіші фирмалар ірі компаниялардың өнімдерін бөлшек саудада сатушы қызметтері арқылы атқарады. Бұндай контрактар екі жаққа пайдалы: ұсақ фирмалар ірілерден қамқорлыққа ие болады, олардан сауда жасайтын аймақ алады, ал ірі фирмалар өнімдерін өткізуге жұмсалатын акшаны үнемдейді және қамқорына алғандардан ұдайы төлемдер алып тұрады.
Венчурлік фирма. Бұл ғылыми зерттеумен және оны әрі дамытумен айналасатын коммерциялық ұйым. Олар, осымен қатар, ғылыми жаңалықтарды иемденетін компанияларды қаржыландырады және консультация жүргізеді. Венчурлік кәсіпорындар жаңалық енгізуден бизнес жасайды. Олардың әрекеттері тәуекелділікті тілейді, бірақ жаңа өнім
нарықтың талабына, сатып алушылар қажеттеріне, шығындардың төмелдеуіне сәйкес келмесе, күйін күту мүмкіндігі мол. Сондықтан венчурлік фирмалар өнімнің бір түрін жасауды тез аяқтап, оның басқа жаңа түрлерін жасаумен айналасуға тырысады.
Венчурлік кәсіпкерлік екінші дүниежүзілік соғыстан кейін түңғыш рет АҚІІІ-да пайда болған. Венчурлік фирмалар Қазакстанда құрыла бастады, бірақ жалпы шағын кәсіпкерлікке ұқсас, кең тарамай отыр. Ал Қазақстан үшін шағын кәсіпкерліктің маңызы өте зор, ойткені ол көп мәселе шешеді:
• Қазақстан халқының елеулі бөлігін құратын жағдайы төмен адамдар үшін соншама көлемді капитал салымынсыз тұтыну тауарлары мен қызметтер өндірісін кеңейтуге ат салысады;
халықтың матермалдық және қаржылық қаражаттарын ондіріске тартуі көмектеседі;
• Ірі өндірістен босаған адамдарды жұмыспен қамтуға мүмкіндік береді. Кіші бизнестің әлеуметтік-саяси мағынасы да зор: ол коғамның тұрақтылығының кепілі болып табылатын «орташа» таптың даму негізі. Бірақ шағын бизнестің даму қарқыны қанағаттандырады деп айтуға ерте.
Бұның іиікі және сыртқы себептері аз емес;
Ішкі факторлар;
Банкілермен байланыстың нашарлығы.
Сыртқы факторлар;
Қисынсыз салық жүйесі;
Заңдардың шикілігі, тұрақсыздығы;
Криминалдық прессинг;
Шағын бизнесті жандандыру үшін қажет шараларды үш бағыттан жүрізу қажет;
Шағын бизнестің ішкі ортасын жақсарту керек;
Нақты фирмаларға тікелей көмек көрсету;
Шағын кәсіпорындарының өзін-өзі ұйымдастыруын күшейту.
Орташа бизнестің ролі мәз емес. Бұл ірі кәсіпкерлікпен де, ұсақ кәсіпкерлікпен де бәсекелес болады. Нәтижесінде ірілер қатарына шығуы мүмкі немесе мүлде күйрейді. Тек кейбір ерекше монополистік өнім шығаратын болса жағдайы жөнді болуы мүмкін (мүгедектерге, жарымжандарға арналған техника жасау, қала сағат-тарын жөндеу) т.б.
Ірі бизнес, көбінесе бизнестің ең түрақтысы. Оның нарықтағы монополдык, болмысы көпшілік түтынуына арналған арзан және мол өнім өндіруге мүмкіндік береді.
Енді мынадай сұрақтардың реті келіп түр:
1. Қандай жағдайлар фирма көлеміне әсер етеді?
2. Фирмалар не үшін құрылады?
3. Нарық мүшелерінің әрқайсысын минифирма болдырып, неліктен барлық экономика «жаппай, түгел» нарық түрін алмайды?
Баршаға мәлім, нарык бостандық әкеледі, ал әкімшілдік, иерархия, бақылау және саналы жоспарлаудың болуы туралы бостан-дыққа шек қояды. Мәселе нарық механизмін пайдаланудың арзанға түсуінде. Нарықтың оз мүшесі өздерінің жеткізушілері мен жаб-дықтаушылары және сатып алушылары туралы, келіссөз жүргізу және келісім-шарт талаптарының орындалуы туралы информация алуға мәжбүр болады. Осы үшін шығын жасалынады. Осындай шығындар трансакциондык (лат. trnsасtіо «келісім») шығындар деп аталады.
Бүл шығындар нарықтық агенттердің бір-бірімен қатынаста-рын келістіру процессінде пайда болады. Егер экономика тек жал-ғыз физикалық түлғалардан тұрып, «жаппай, тағы» нарық болса, миникелісімдер өте көп болғандықтан, трансакциондық шығындар тым көп болар еді. Фирманы үйымдастыру, осы шығындарды төмендетудің әдісі болып табылады. Фирмалар нарықтық механизмді шектеп, жою мақсатымен, нарықтық үйлесінің қымбат болған-дығына жауап ретінде құрылады деген тұжырымдар жоқ емес. Шынында, трансакцияларды нарықтың көмегінсіз,
фирманың ішінде жасау арзан түседі екен. «Иерархия» (фирма) мен нарықтың бір-бірінен артықшылығы жоқ.
Нарықтық және әкімшілік реттеу тетіктерін салыстыру арқы-лы, фирманың қажетті көлемін анықтауға болады. Ол нарықты пайдаланудың шекті шығындары мен әкімшілік бақылауды қолда-нудың шекті шығындарының тендесу нүктесі арқылы белгіленеді. Осы шекараға дейін «Иерархия» (фирма) пайдалы болады, ал содан кейін - нарық пайдалы. *Фирманың оптимаддық көлеміне өндірістің саласы, технология, фирманың
интелекциялану дәрежесі, т.б. әсер етеді. Фирма теориясында фирмалар тік және көлденең интеграцияланған
фирмалар болып бөлінеді. Интеграция деп өндірістік процестің ең төменінен, оның ең жоғары сатысына дейін (мысалы, мұнайды өндіруден бастап одан шығарылған өнімдерді сатуға дейін) айналысатын фирмалар бірлестігін атайды. Көлденең интеграция — бір түрлі бизнеспен айналысатын фирмалардың бірлстігі. Көлденең интеграцияның бір түрі - - диверсификация (ағылшынша diverсаtіоn - саналуан, көптүрлілік). Бүл, бір-бірімен технологиялық
байланысы болмайтын, саналуан фирмалардың бірлестігі. Мысалы, химиалық концерн «Дюпон-де-Немур» химиялык тал жіп (талшык), дәрі- дәрмек рефрижератор-лар, үшақтар ондірістерін біріктіріп отыр.
Қазақстанда бизнесті ұйымдастырудың ерекшеліктері бар. «Кәсіпорын» дегең категорияға мазмұны жағынан жаңа толықтама енгізілді. Ақырғы уақытқа дейін ол ерекше ұйымдык-кұқықтық форма деп түсінілетін, яғни меншікті жоқ коммерциялық ұйым деп, өйткені жоспарлы экономикада меншікті иесі мемлекет. Шынында мемлекет өз кәсіпорындары арқылы тек озімен өзі іс-әрекетте болды, өйткені косіпорындарының өздерінің мүліктерін «сату» туралы бір-бірімен жасасқан келісім шарттары осы мүлікке деген меншік құқын өзгертпейді, өйткені мемлекет меншік иесі болып кала берді.
Нарық экономикасында, әміршіл-әкімшілік экономикасынан өзгеше, тауар-ақша айналымына, номиналдык, емес, ақиқат меншік иелері қатысады: индиімідуалдық кәсіпкерлер, кооперативтер, серіктестер, қоғамдық үйымдар, Бүлар үшін экономикалық жағы-нан да, құқықтық жағынан да, кәсіпорынын құрудын ешқандай мағынасы болмайды. Бүларда басқа мақсат; кәсіпорын кұру мес, «бір түлғаның (адамның) компаниясын» құруды көздейді, яғни шаруашылық қоғамдарды. «Кәсіпорын» деген түсінік тек коммер-циялық ұйым емес ретінде - меншік иесі жоқ, мемлекеттік және муниципалдық секторларда өзін ақтайды. Нрықтық түсінім жағынан «кәсіпорын» кәсіпкерліктің ерек-ше ұйымдастыру қүқықтык формасы емес, ол тек мүліктік кешен ғимараттардың, қүрылыстардың жабдықтардың, шикізаттардың жиынтығы болы табылады. Ол унитарлык бола-ды, ойткені оның мүліктері жалғыз меншік иесінде (мемлекеттің, муниципалдық құрыльмдардың) болады, сондықтан жүмыскерлердің арасьнда бөлініске түспейді.
Санитарлық кәсіпорының бір түрі федералдық қазыналық кәсіпорындар. Мемлекеттік және муниципалдык унитарлық кәсіпорындар заңды түлға болады. Занды тулғаға өзінің меншігінде, немесе, шаруашылық пайда-лануында, акшалай мүлігі болатын және өздерінің міндеттері үшін осы мүлік мөлшелерінде жауап беретін, ұйымдар жатады. Занды түлғаға коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар жатады. Коммерциялық ұйымға пайда табуды қызметтерінің негізгі мақсаты деп түтатын үйымдар жатады. Коммерциялық емес ұйьмдарға пайда табумен, оны мүшелерінің арасында бөлуді мақсат етпейтін ұйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымдардың формалары:
Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдар;
Өңдірістік кооперативтер;
Мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіпорындар. Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдардың мынадай формалары болады:
толық серіктестік;
сенімді серіктестік (коммандиттік серіктестік);
жауапкершілігі шектелген қоғам;
қосымша жауапкершілігі бар қоғам;
акционерлік қоғам (ашық, жабық); балалық және тәуелді қоғамдар.
Кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысатын және өздерінің қарама-ғындағы мүліктер шамасында іс-әрекеттерінің нәтижесіне жауапты серіктестік толық серіктестік деп аталады. Толық серіктестіктің пайдасы мен шығындары осының мүшелері арасында олардың жалпы қосынды капиталдағы үлес салмағына пропорционалдық түрде бөлінеді. Бір толық серіктестіктермен қатар осы серіктестікте бір, немесе, бірнеше мүше салымшылар (коммандистер) болса, онда бүндай серіктестіктер сенімдегі (коммандиттік) серіктестік деп аталады. Коммандистер салығын қауіпіне өздерінің....