Қазақ тілі | ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АУДАРЫЛУЫ

Мазмұны
І. Кіріспе
Тіл біліміндегі тұрақты сөз тіркестерінің зерттелу тарихы
1.1. Тұрақты тіркестерді топтастыру принциптері
1.2. Тұрақты тіркестерге тән белгілер
ІІ. Негізгі бөлім
Тұрақты тіркестерді аударудағы лингвомәдени аспект
2.1. Лингвомәдениеттану ғылымының негізгі бағыттары
2.2. Фразеологизмдердің аударылу принциптері
2.3 Тұрақты тіркестердің аударма нұсқалардағы функциясы
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Фразеологизмдер тіл-тілдің бәрінде бар құбылыс және бұларды
тілдің бөлекше бірсипаттыгы, шырыны мен сөлі таусылмайтын дәмді элементтері деп айтуға болар еді. Тілдің байлығы,тілдің сұлулығы, тілдің өткірлігі дегеніміздің айрықша көрінер жері осы фразеологизмдер маңы. Ойды әсемдеп айтуды үйренудің мектебі осылар. Сөзіңіз нақты, дәлелді болсын десеңіз, халықтың хас туьндысы-айрықша сөздер тобының тамырын басыңыз. Сонда ғана сіз тілдің қасиеті деген не, байлығы деген не сияқты сауалдарға нақты жауап бере аласыз (Ө.Айтбаев).
Қай елдің, кай жазушысының қай шығармасын алсаңыз да тілдің осы халықтық элементтерінің сан түрін табуға болады. Яғни қаламгерлердің қай-қайсысы да сөйлеудің халықтық формасын пайдалануға бейім. Осының өзінен-ақ ғылымдағы фразсологизм проблемасының мейлінше кызық, мейлінше қиын проблема екенін байқау қиын емес. Осыларды ғылыми проблема ретінде қарастыратын әр алуан еңбектердің сөлін сүзсек, мұның не қилы мәселелері айқындала түседі екен.
Біздің зерттеп отырған жұмысымыздың тақырыбы: "
ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АУДАРЫЛУЫ"
Зерттеуге пайдаланған материалдар. Ағылшын тілінен қазақ тіліне және керісінше, қазақ тілінен ағылшын тіліне аударылған жазушыларының көркем туындыларынан, ауыз әдебиетінен, газет-журналдардан және күнделікті халық тілінен алынған мысалдар. Мыңга тарта фразеологизмдер талданып, пайдаланылды.
Зерттеу жүмысының негізгі мақсаты. Қолда бар материалдарды пайдалана отырып, қазақ тілінен ағылшын тіліне, керісінше ағылшын тілінен қазақ, тіліне аударылған көркем әдебиеттер нсгізінде жинақталған тұрақты тіркестердің (фраземалар, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, теңеулер) аударылу принциптерін анықтау.
Зерттеу жүмысының әдістері. Алға қойған мақсаттар мен міндеттер кешенді зерттеуді талап етеді, соның негізінде туындаған сипаттамалы-синхрондық, семантикалық, лингвистикалық топтастыру, салғастырмалы және лингвомәдениетанулық әдістер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылысы. Курстық жұмыс зерттеудің жаңалығын, өзектілігі, талданған материалдар мен зерттеудің мақсаттары мен міндеттерінен, қолданылған әдістерден тұратын кіріспеден, зерттеу жұмыстың алға қойған міндеттерін шешу мақсатында талданған екі тараудан тұрады.
Негізгі бөлім II тараудан тұрады.
I тарау. Тіл біліміндегі фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
Фразеология теориясындағы әртүрлі көзқарастар мен кайшылықтар. Тұрақты тіркестердің тілдік бірлік ретіндегі ерекшеліктері айқындалды.
II тарау. Тұрақты тіркестерді аударудағы лингвомәдени аспект.
Тұрақты тіркестердің аударма әдебиеттерде берілуі, олардың аударылуындағы ұлттық ерекшеліктердің ескерілуі және кейбір көркем шығармаларда тұрақты тіркестердің аударылуындағы кемшіліктер талданады. Сонымен қатар аударма теориясының принциптері мен аудару тәсілдері де лингвомәдени аспектіде қарастырылды. Әр тарау мысалдармен дәлелденіп, оларға лингвистикалық талдау жасалынды. Қорытынды бөлімінде курстық жұмыста талданған материалдардың негізінде тұжырымдар жасалынды.
І ТАРАУ Тіл біліміндегі тұрақты сөз тіркестерінің зерттелу тарихы
Өмірдің барлық саласын қамтып ішкі мазмұны жағқұан өте бай
болып келетін, тілімізге бейнелі және мәнерлі рең беретін, озіндік құрылысы мен белгілі мағынасы болатын тұрақты сөз тіркестері тіл-тілдің қай-қайсында болса да көптен кездеседі.
Мұндай тіркестерді құраушы компоненттердің орнына кез-келген басқа бір сөзді қолдануға болмайды, олай етсек тіркесінің мағынасы ауысып, не мүлдем өзгеріп кетеді. Оларга тән белгілі тұрақтылық жойылады. Ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа өтіп келе жатқан осындай тұрақты сөз тіркестеріне тіл мамандары көптен-ақ көңіл бөліп келеді.
Тіл-тілдің лексикасында жеке сөздерге айрықша мағынасымен ұқсас келіп қолданылатын тұрақты сөз тіркестері бір бүтін единица қызметін атқарады. Мысалы, казак.тілінде:көзді ашып жұмғанша ‘лезде’ , ит өлген жерде ‘алыста’, қой аузынан шөп алмас "момын", және т.б.
1.1 Тұрақты тіркестерді топтастыру принциптері
Құрамындағы сыңарлары орын жағынан бұлжымастай берік, сыңарлар арасындағы грамматикалық қатынастары тұрғысынан мүшеленбей бір тұтас тұлға қызметін атқаратын осындай топтар тұтасымен тұрып дайын күйінде қолданылады.
Тұрақты сөз тіркесі термині еркін сөз тіркестеріне қарсы мағынада қолданылып, "фразеологиялық тіркес", "фразеологиялық единица", "фразеологизм", тұрақты сөз тіркестері терминдерімен синоним ретінде қолданылып жүр.
Фразеологиялық тіркестер тілдік единицалар жүйесінде басқа тұлгалармен қатар өмір сүріп, көп уақыт бойы лексикологиялык зсрггеу объектісі қызметін атқарып, сөздермен қатар сөздіктерде беріліп, бір жүйеге келтірілместен тілдің лексикасына, сөздік қорға телініп келді. "Жалпы" фразеологиялық тіркестер тілде жеке сөздерге ұқсас қызмет атқарады, кұрылымы жағынан мүшсленбейтін бір тұтас тұлғада тұрып, сол дербес сөздің орнына толығымен қолданыла береді, Мысалы, казақ тілінде төбесі көкке жету "қуану", төбе шашы тік тұру "қорқу",қайтыс болу "өлу", дүниеге келу "туылу" және т.б.
Бұл мысалдардан көрініп тұрғандай фразеологиялық бірліктер лексикалық бірлік есебінде бір ғана сөздің орнына қолданылып отыр.
Фразеологизмдердің бағалағыштық сипаты мен образдылығы өте жоғары. Фразеологизмдер сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын құрылыс материалы.
Фразеологиялық тіркестертердің қай-қайсысы болмасын бәрі де алғаш халықтың сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай болады.
Тіл білімі мамандары фразеологияның теориясын әр түрлі тілдердің материалдарына сүйеніп, жан-жақты зерттеуде. Фразеология- мамандар назарына қызықтыра тартудың себебі синтаксистік үлгімен жасаған орамдардан басқа, құрамындағы сыңарлар ерекше семантикалық қарым-қатынаста болатын тіркестер тіл білімінің жеке саласының арнайы зерттеу объектісі болган емсс. Ол баста мамандар фразеологиялық тіркестсрдің құрылымына көңіл аудармай, олардың астары мен образды бейнелі мағынысына, ішкі формасына назар қою себебі- фразеологиялық тіркестерді анықтауда басты белгі болып дәстүрлі қайталанып, дайын қолданылатындық кең астарлы мағына алынды.
Уақытында орыс ғалымдары А.А. Шахматов, Ф.Ф.Фортунатов, В.К.Поржезинский, Л.М.Пешковский, А.А.Потебня тұрақты сөз тіркестерін синтаксистік тұрғыдан зерттеп фразеологияга үлкен үлес қосты. Академик Ф.Ф.Фортунатов және оның мектебі тұрақты сөз тіркестерді, олардың сыңарларын семантикалық және грамматикалық белгілсрі жағынан зерттеу проблемаларын қойды.
Академик А.А.Шахматов өзінің "Синтаксис русского языка" атты еңбегіндс тілде кездесетін құрамындағы сөздер бір-бірімен ажырамай тұтас күйінде қолданылатын тіркестердің зор маңызы тек лексикология үшін емес, грамматика үшін де аса маңызды деген пікір айтты.
Кеңес тіл білімінде бірінші рет фразеологияны тіл ғылымының бір саласы деп қарау мәселесі жиырмасыншы жылдардан басталады. Бұл ойды алғаш рет көрнекті кеңсс лингвисті Е.Д.Поливанов синтаксистің, морфологияның және лексиканың бір-бірінен айырмашылықтарын талдай келіп, фразеологияны олардан ажырату керектігін ұсынды.
«Бұл пән,-деді Е.Д.Поливанов,- (фонетика, морфология, т.б сияқты) болашақтағы лингвистикалық әдебиеттерде тұрақты және өз алдына жеке сала ретінде орын алып, әр түрлі мәселелерді анықтау кезінде кездейсоқ кемшіліктерден құтылуға мүмкіндік береді».
Академик В.В.Виноградов синтаксистік және стилистикалық тұрғыдан қарап фразеологиялық тіркестедің құрамындағы сөздердің орнығу теориясының негізін салды.
Кейініректегі еңбектерінде лексикология, стилистика және фразеологияны біріктіруші тұлга-сөздердің мағыналарының кеңеюі мен тұрақтануы мәселелері зерттеледі. Бұл еңбекте сөз мағынасы фразеологиялық байлаулы мағынаға дейін кеңейеді. Сол кездегі фразеологияны зерттеуге арналған еңбектерге тән ерекше қасиет фразеологиялық, тіркестер ғылыми тұрғыдан талдау, әр тұрақты сөз тіркестерінің құрылымдық және мағыналық ерекшеліктерін анықтау мақсаты болды. Бірақ мамандар фразеологияның объектісі жалпы сөздердің заңдылығы десе, басқалары тұтас идиомалык, мағынасы тұрақты сөз тіркестері деді. Кезінде фразеологиялық тіркестердің құрылымдық біркелкілігі және оларды сапасы жағынан өзгеше тұрақты тіркестерден айыру мәселесін қойған еңбектер дүниеге келді. Б.А.Ларин мен А.И.Смирницскийдің еңбектерінде аталған мәселелер қаралды. А.И.Смирницский: "фразеологиялық тіркестерді зерттеумен лексикологиялық бөлім болып табылатын ғылым - фразеология айналысқанмен, фразеологиялық тіркестс тілдің синтаксистік құрылымын оқып үйрену міндетті түрде ескерілуі кажет".
Тіл мен сөйлеу тілінің құбылыстары тәуелділігіне және құрылымдық байланысына қарай тұрақты сөз тіркестерінің дайын күйде тұйықталып, тұтасқан қалпында қолданылатындығы жөнінде дәлелді пікір айтты. Сөйтіп, ғылымда тұрақты сөз тіркестерін құрылым және қызметі жағынан білінетін ерекше белгілері негізіндс басқа тектес құбылыстардан айыру, осы белгілерге сүйеніп тіл байлығының фразеологиялық ядросын анықтау тенденциясы туды. Фразеологияның дәстүрлі проблемаларынан: Оның құрамын анықтау, фразеологиялық тіркестер түрлерін айыру және олардың шегін анықтау, тағы басқа мәселелер қазіргі кезеңдс жан-жақты зерттелуде.
Тұрақты сөз тіркестерінің семантикалық ерекшеліктеріне теория жүзінде мән беру сөздіктер ісінің дамуымен де байланысты.
Фразеологиялық тіркестер табиғатында семантикалық тәсілдердің табылуымен көптеген фразеология теориясы үшін құнды мәселелер туды, мысалы: Тұрақты сөз тіркестерінің және оларды құраушы сыңарлардың ішкі құрылымы, фразеологиялық тіркестердің құрылымдық белгілері, фразеологиялық тіркестерді топтастыру және тағы басқа.
Осыдан зерттеу жұмыстары тұрақты сөз тіркесінің лексика-семантикалық құралу ерекшеліктері, олардың синтаксистік қызметі мен лексика-грамматикалық құрылымының мәні нақты тілдің материалдарында құрыла бастады.
Фразеологиялық тіркестер сөздергс дайын тұлға тұрғысынан ұқсастық жақтарын және олардың құрылымдық өзгешеліктерін сонымен катар, тіркесті құраушы сыңарлардың лексика-семантикалық ерекшеліктеріне байланысты дайын қолданылатын сөз тіркестерінің түрлерін анықтау қажет болды.
Аталмыш тұлғалардың ұқсастықтарын және өзгешеліктерін анықтау:
* нақты семантикалық белгілер (фразеологиялык, тіркестер кей сөздің мағыналарының эквиваленттілігінің белгісін табу, одан келіп фразеологиялық тіркестертің синонимиясы көп мағынасын зерттеу басталады);
* фразеологиялық тіркестер тілдің лексикалық құрамымен байланысты (лексика-фразеологиялық синонимия, фразеологиялық тіркестер және "ажыратыла тұлғаланып жасалған" күрделі сөздерден ажырату);
* нақты грамматикалық белгілсрі (сөздсрдің лексика-грамматикалық түрлері және сөз тіркестері мен сөйлем теориясы, фразеологиялық тіркестердің сөйлемдегі қызметі) түрінде және фразеологиялық тіркестср сөз тіркестеріне ара қатынасы мәселесі айналасында жүргізілді.
Фразеологиялык, тіркестср тілдің сөздік қорына телініп, фразеологияның өзінің лексикологиясының карамағында қаралу себебі фразеологиялық тіркестер жеке сездердің эквиваленті ретінде каралуына тікелей байланысты, ал лексикология тілдің сөздік қорын, яғни сөздер мен олардың эквиваленттсрін зерттейтін ілім. А. И. Смирннтский фразеологиялық тіркестер "сөздердің эквиваленті" дейді..........