Психология | Тергеу жұмысының психологиялық ерекшеліктері

Тергеу жұмысының психологиялық ерекшеліктері
Алдан- ала тергеудегі тергеуші қызметгінің құрылымы психологиялық негіздері.
Құқық қорғау органдарының кәсибі қызметі - мемлекеттік қызмет. Мемлекет бұл органдардың алдына белгілі мақсаттармен міндеттер қояды, олар азаматтар мен мүлікті қылмыстық қолсұғушылықтан қорғауға басқару тәртібіне қарсы қылмыстарды ескертуге бағытталған. Мемлекеттік құқық қорғау органдарын қайта дайындайтын және жетілдіретін арнайы жүйелерді жасайды. Бұл талаптар құқық қорғаудың букіл жуйесіне және оның өр қызметкеріне қойылады.
Қылмыстық процесс - бұл қылмыстық іс- жүргізу құқығының белгіленген ретпен сәйкес қылмыстық істер қозғалысының өздік өндірісі, бір сатыдан екінші сатыға өтуі. Қылмыстық процесс шегінде алдын- ала тергеу маңызды және көрнекті рөл атқарады. Алдын- ала тергеу бұл- белгілі бір мұратқа бағыттатлған процесс, оның мақсатты тергеуші осы шақта анықтаған іздері бойынша өтіп кеткен мән жайларды қалпына келтіру болып табылады. Тергеуші қызметіндегі психологиялық құрылымның негізгі анықтаушы құрам бөлігі оның әр түрлі фаюілерді жинап, зерттеудегі тану белсенділігі болып табылады. Тек алдын - ала тергеуде ғана өтіп кеткен мән-жайларының модельдерін құрастыру процесі өндіреді.
Фактілерді жинау процесін бастай отырып көп жағдайда тергеуші осы мәліметтерді жинаудың соңғы нәтижелерін білмей, өткен мән- жайлардың толық ойша моделін құрастыра алмайды . Таным қызметінің бұл ерекшелігі алынған ақпаратты жинағанда, таңдағанда бағалағанда зор қиыншылықтарға және әр түрлі болжамдарды көп мөлшерде шығарып тексеру қажеттілігіне әкеп соқтырады.
Тергеушнің қызметінде бар ақпаратты түсініп дұрыс таңдауға жағдай жасайтын криминачистикалық білімі мен тәжірибесі маңызды рольге ие болады. Мұндай білімдер мен тәжірибе қиялдың активизациясы үшін қажетті мән - жайлар болып табылады.
Өткен шақтың мән - жайларын тану осы шақытың фактілеріне негізделеді, осымен байланысты ой модельдерін, фактілерін өзара бай.чаныстарын құрастыру қажеттілігі туады. Тануға танылатын факгілермен болмыстардың тексерілуі мен бағалануы бойынша пракгакашқ жағы кіреді. Бүл қызметтің барысында тану жүмысының анықталған объектілерімен тәжірибе жасау кең түрде қолданылады.
Алдын-ала тергеуде тану процесі түскен ақпараттың тәртіпсіздігімен ерекшеленеді. Ақпараттың түсуі тану процесін жүзеге асыратын тұлғамен толық реттеліп, ынташна тәуелді бола бермейді. Ақпараттың көлемі, оның түсу жылдамдығьшен уақыты көп жағдайда таным жүзеге асырылуының барысындағы мән жайлардан тәуелді болады.Сондықтан алдын- ала тергеу барысындағы тану үнемі азара өтімділікте болатын ой және тәжірибелік әрекеггерден тұратьш даму процесі ретінде келеді. Тану қызметті бір- ақ ойлау процесіне ғана тіреліп қоймайды. Түрлі салалардага білім алу тәжірибемен тура немесе қасақана байланысқан сезімді және рационалды мезеттер ара-қатынасы сияқты өтеді.
Тергеу әрекеттері: жауап алу, тәжірибе тінту, тану, тексеру және тағы басқа мазмұны әртүрлі әрекеттер. Әр тергеу әрекеттің орындау, тергеу тәжірибесімен және криминалистика ғылымымен жетілдірген көптеген түрлі әдістерді қолданумен байланысты болады. Бір тапсырма түрлі- түрлі әдісгер мен тәсілдермен шешіле алады, бір мән - жай түрлі жолдармен анықтала алады. Мамандық тергеушіден тек интелектуалды қызметтің жоғары формаларын ғана талап ете қоймай сонымен қатар техникалық және маникулятивті әрекеттер мен дағдыларын талап етеді, мысалы: іс тігу, компьютермен мәтін басу, тұрғылықты жердің топографиялық жоспарын қүру, фотоға түсіре алу. Бөгде тұлғалардан немесе макротоптар жағынан келетін қарсылықты жоя білу тергеушшің мамандығына сай. Тергеуші іс бойынша ақиқатты іздестіру барысында істің үате қорытындысына қызығушылық білдерген тұлғалар жағынан пассивті немесе белсенді қарсылысына жиі тап болады.
Психология жағынан қарағанда тергеу тактикасы өз алдына тергеуші мен іске қатысатын адамдардың мінез- құлықтары, интелекгі, саналық принциптерінің күресі сияқты болып келеді. Тергеу тактикасының басқа психолопіялық аспектісі тергеу саласындағы түлғалармен тергеушінің психологиялық контактісі орначастыру мәселесі болып табылады. Еңбек жекешілігі тергеуге сай келеді. Іс бойынша негізгі қызметкері бола отырып, тергеуші тергеу барысында өзінің қызмет аясына сай жүмысының көбісін өзі жалғыз орындайды. Қоғамдық еңбекті үйымдастыруға қарағанда, өзінің жеке жүмысын үйымдастыру неғүрлым қарапайым жұмыс болып табылады. Терегеуші жұмысының жекелігі тергеушінің процессуаодық өздік жұмысымен бекіте.леді. Бұл бүкіл психололық қызметке өзгеше белгі қоятын аса маңызды қасиет болып табылады.
Тергеу жүргізудің азгеше қасиеті тергеу қасиетін сақтау қажетгілігі болып табылады. Тергеу міндетгі түрде адамдардың жеке өміпрлеріне, жанүя қарым- қатынастарына араласумен байланысты болады. Мұндай мәліметтерді жариялау үлкен зиян келтіріп, адаидардың жеке апатына әкеп соқтыра алады. Қылмыс жасау мен жасырудың кейбір қу әдістерін жариялау үлкен зиян әкеп соқтыруы мүмкін. Қылмыскерлердің қылмыс жасау мен жасырудың жаңа тәсілдерін ойлап, өз білімдерімен тәжірибесін жетілдірудің көптеген жағдайлары белгілі болады. Бірақ мәселе тек қүпияны сақтау білуде ғана емес. Қызметтін қүпияларды беріп қоймай асыратын талаптарын сақтау қажет. Әсіресе тергеуші кез келген істің материалдарын қағаз бетіне түсірген кезде ерекше сақтықты сақтау қажет. Газеттердегі қылмыстарды зерттеу. Мынаны көрсетеді : көптеген қылмыстық істер жөніндегі басылымдар соттық хроника, сенсациялық хабарламалар мен оқиғачар мінез қүлқына ие. Осыған орай тергеушінін өзінің жеке принциптері болуы міндет. Принциптер жүйесі қарастырылатын қызметтің негізгі қасиеттерін жан- жақты және толық ашуға, әр принцинтің әлеуметтік қалыптасуы мен құндылығын өзара байланысы мен жалпы бағыттылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл жүйеге келесі басты принциптер кіреді:
І.Заңдылық.
2.Жариялылық.
З.Шыққан жеріне әлеуметтік немесе мүліктік қамтамасыз етілгеніне, үлты мен нәсілене қарамастан бүкіл азаматтардың заң ачдындағы тендігі.
4.Тергеудің үлтшқ тілі.
5Жеке тұлғаның, тұрғын жайдың, жеке өмірдің, хат алмасу, телефондық сөйлесулермен телеграфтық хабарламалар құпиясының қол сұтылмаушылығы.
б.Істің мән- жайларын жан- жақты, толық және объективті зерттеу.
7. Алдын - ала тергеу қатыслтыларының құқықтарымен заңды мүдделерін қамтамасыз ету.
в. Кінәлі емес адамның призумпциясы.
Тергеутшнің процессталдық қабілеттері мен жауапкершілігі. Ю.Алдын - ала тергеуді жүргізудің жылдамдыш.
П.Қылмыстарды ашу мен тергеу процесіне қатысуға қоғамды шақыру.
Осылай, тұлға ретіндегі тергеушінің психологиялық ерекшеліктері тергеу жұмысының тәжірибесінде маңызды роль атқарады.
1.2.Тергеуші тұлғасыныц психологаялық ерекшеліктері.
Тергеу жұмысында жоғары жетістіктер арнайы мамандығына қарағанда, тұлғаның жалпы жоғары дамуымен байланысты болып келетін қызмет түріне жатады.
Тергеуші болу үшін арнайы табиғи қасиеттердң болуы міндет емес. Соған қарамастан, осы жүмыс үшін қажетті қасиетер жағымды болуымен сипаталады. Бұған қабілетсіздік, артықшылықтардың болуына байланысты емес, ал оның тәрбиелік мәніңде оның үстіне қачыптаспаған қасиетті сапасының болмауы. Т.Богданың айтуы бойынша, соттық тергеу жүмысы үшін халерикалық және миланхоликалық темпераментер қарама- қарсы қағидалы деп санайды.
Тергеуде әр түрлі темпераментті тергеушілердің жүмысыда өте жоғары деңгейде екенің атап өтпесек болмайды.
Темпераменттің қасиеттері тергеуші азінің жұмысында жеке жұмыс істеу стилін тандауға негіз болады. Бұл бір жағынан өзінің психикасын жұмыс істеу жағдайына, екінші жағынан жүмыс істеу жағдайын өзінің психикасына бейімдейді.
Мінездік қасиеттерінің ерекшелігі әр түрлі тергеу әрекеттерінде көрінеді, мысачы тактикачық әдістердің қолдан, бір тергеуші сүрауды жақсы жү-ргізіп бірақ қүжаттармен жұмыс істеуі нашарла^та болуы мүмкін, ал екіншілері қылмыстық дәлелдермен жүмыс істеуде қарау кезінде бақылаулығымен ерекшеленеді.
Тергеушінің мүмкіндіктері мен дағдылары неғұрлым жақсы көрінетін белгілі бір істер категориясын тергеудегі белгілі бір жұмыс түрін орындаудаға басымдылығын бұрмауға болмайды.
Психалогиялық ғылым кәсіби таңдаудың негізгі принциптерін қалыптастырды. Олар қысқаша келесіде жиналған. Белгілі бір қылмысты сәтті орындау үшін кәсіби қажетті қасиеттерді анықтау қажет. Кейін адамнның қажетті қасиеттерінің бар жоғын анықтайтын әдістер анықталады. Таңдалған әдіс жылдамдылығы өздерінің жұмысымен дәлелденген мамандарға қолданылады. Кәсіби жарамдылықты анықтаудың нәтижелері жас маманның жұмысын тексерумен бақыланады. Өйткені болжам дұрыстығы алғашқы кезде белгілі бола ачмайды, тек осы мамандықты иемденуге жағымды болып табылатын психологиялық қасиеттерді ғана анықтап бекіту қажет.
Терегуші болып істейтін кәсіби мүмкіндіктердің дұрыс бағасы тергеу қызметкерлерінің алдағы өзінің мүмкіндіктерін дамытып жетілдіруге өте маңызды.
Өкінішке орай, қазіргі кезде ғылым тергеу қызметкерлерінің білімдер, мүмкіндіктерімен дағдыларын өлшеп анықтайтын сенімді әдісгерге таппш.
Шетелде тергеу қызметкерлерінің білімдері, мүмкіндіктерімен дағдыларын тестілер көмегімен анықтаудың өр түрлі нүсқатары тең көлемде қолданылады.
Бұл үшін тәжірибеде көбінесе эмперикалық критериялар қолданылады, ең алдымен тергеу жүмысы үшін түлғаның жағымсыз қасиетері ескеріледі(моралдық түрақсыздық, сезім мүшедерінің ақаулығы және т.6.).Адамның тергеу жүмысына жарамдығы жөніндегі жағымды болжамдарға келетін болсақ.ол жетілдірген дәрежеден әлі апыс жатыр.
Ларом- Фуне былай деп жазған:
"Біз өмірдің жастарына өткен сайын, жасьшызға қарамай, ешқандай жұмыс тәжірибесінсіз жас нәресте сияқты боламыз. Бүны тергеумен салыстыруға болады."
Осыған қоса, тергеушінің қачыптасу процессін апіу кәсіпкер баулу әдістерін зерттеп қолданудың кадрлық тергеу жүмыскерлерінің дайындығы жақсартумен квалификасының көтеру үшін атқаратын маңызы зор.
Тергеушініц саналық қасиеттері.
Тергеушінің идейлік көзқарастарын жүйелігінен, бүтіндігі мен тәртібінен қорытынды кезеңде қызметінің нөтижелері тәуелді болады.
Моралдік - саяси принциптерін тергеуші тек қызметтік міндеттерді орындағанда ғана емес, сонымен бірге түрмыста да қолдана бьчуі қажет. Тергеукші түлғасы арқылы олар онымен қарым-қатынасқа түсетін және тәрбие алатын адамдардың да жетістігі бола алады.
Бірақ тәрбиеші, ең авдымен өзі жақсы тәрбиеленуі міндет.Саяаси-идеялық сауықтыру сананың басқа формаларынг тәрбиелеумен жэне ең алдымен тұлғаның ізгілік қасиеттерін қалыптастырумен тығыз байланысты.
Ғылым ретіндегі қылмыстық сот өндірісі мен соттық этиканың ізгілік негіздерін жетілдіруге неғұрлым үлес қосқан В.Ф Кони ол былай деген олармен берік қарумен сенімді компаспен сияқты өмірге қадам басу керек.
Тергеуші тұлғасының моралдік сипаттамасына құқықтық сана кіреді.Ол құқықтық нормаларды тәжірбиелік қолданған кезде.маңызды рөл атқаратын қоғамдық сана формаларының бірі. Құқықтық идеология ретінде-бұл құқықтық Білімдердің, көзқарастарымен идеялардың жиынтығы құқықтық психалогия ретінде бұл құқықтық әсерімен байланысты саналық сезімдерінің,уайымдаулардың жән әдеттердің жиынтығы. Құқықтық психалогиялыны қозғай отырып, біз құқықтық болмыстың адам санасындағы шағылудың барлық түрлерін және оның бұл болмыстар қатанасын айтамыз. Яғни тергеуші әрқашан өзіне бағытталған әртүрлі бөгде әсерлерді сезуге құқыққа қарсы және физикалық күштердің шектен тыс кернеулігі жағдайында қызмет етуге мәжбүр.Сондықтан тергеуші тұлғасының жалпы психикалық құрлымында қасиеттер ең маңызды роль атқарады. Тергеушінің саналық өрісіне қойылатын жоғарғы талаптар, онда сана күшін қалыптастыратын қасиетердің бар болуы міндет етеді. Платон айтқандай; (сана- дұрыс пайымдау мен байланысқан мұратқа ұмтылу қасиетті). Саналық қасиеттер қиын жағдайларда, тергеу жұмысының күрделі сұрақтарын шешкенде неғұрлым анық көрінеді. Тергеушігің жұмысы көптеген саналық қасиеттерді қалыптастырып бекітеді, бірақ осыған орай бұл кәсіппен көп айналыеу тергеуші түлғасына едеуір із қалдырып, кейбір жағдайларда кәсіби деформацияға әкеп соқтырады. Мұнда Абай Құнанбайұлының сөздері әділ айтылған, ол былай деп айтқан: Сананы тәрбиелі — ол сенің ойынды сақтайтын қорғаныс.
Тергеушінің моральдық - саналық бейнесіндегі маңызды қасиетердің бірі принципиалдық болып табылады. Прицпиалдық дегеніміз - ешқандай кедергілер мен қауіптерге қарамастан өзінің идеяларын жүзеге асруға белсенді ұмтылысы мен қатал сенімдердің бар болуы. Л.Н. Толсгойдың айтуы да бекер емес "Адам қоғамдық өмірдің жақсаруына тек өзінің өмірінде санасының талдаптары орындалу деңгейінде ғана қызмет ете алады. Бұл қасиет сыртқы жағымсыз әсерлермен өзінің әлсіздіктеріне қарсы тұруға, әр адамға тән ішкі дағдарыстарды, әр түрлі дауларды шешуге көмектеседі.
Қиын даулы жағдайларда тергеуші өзінің сезімдері мен ұмтылыстарының иесі боп қалуы керек.........