Психология | Танымдық іс-әрекет жеке тұлғаның дамуындағы қарым- қатынас рөлі

Мазмұны
Кіріспе ........................................................3-4
1 Танымдық іс-әрекет жеке тұлғаның дамуындағы қарым- қатынас рөлі
1.1 Танымдық іс-әрекет жеке тұлғаның дамуындағы қарым- қатынас рөлі ................................4-11
1.2 Іс-әрекеттің түрлері ................................................................... 12-23
1.3 Мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы мен іс-әрекеті .....20-24
Қорытынды .......................................................................................25
Пайдаланған әдебиеттер тізімі .........................................................26
Қосымшалар .......................................................................................27-29
Кіріспе.
Мақсаты: Жеке тұлғаның дамуындағы қарым – қатынастатың және іс-әрекеттің ролін анықтау.
Міндеті:
- Жеке тұлғаның дамуы, тәрбиесі және қалыптасуының негізгі ұғымдарын ашу.
-Жеке тқлғаның қалыптасуының философиялық-әдіснамалық негіздерін сипаттау.
-Мұғалімнің іс-әрекеті ролін жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының жетекші факторы ретінде негіздеу.
Өзектелігі: Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақстандықтарға жолдауында стратегегиялық ерекшеліктері анықталған. Жолдауда айтылғандай келер ғасырдағы экономикалық және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі жетекші күш – «адамдар, олрардың еркі, жігері, табандылығы, білімі» - деп атап көрсетті. Шынында да Қазақстанның болашақ ұлдары мен қыздары нағыз білімді де, білікті заман талабына сай, жаңаша оқытылып, үйретілген. Халық мүддесін биік қоятын мамандар болуға тиіс екендігі түсінікті.
Бүгінгі таңда жас ұрпаққа әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениетін арттыру біздің басты міндетіміз.
Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір оқушыда сапалы және терең білім мен іскерліктің болуын талап етеді.
Пәнді оқыту процесінің негізгі мақсаты – арнайы педагогикалық әдістер мен мақсатты жүйелі түрде пайдаланып оқушылардың шығармашық ойлдауын ғылыми көзқарасы мен белсенділігін қалыптастыру, оқушының пәнге деген қызығушылығынан және қажеттілігінен туады.
әз білімін көтеру жекелеген оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдысын дамытып, шығармашылық белсенділігін арттырады.
Сонымен бірге оқу процесінде панорамалық, интегралдық, аукцион, семинар сабақтары және жарыс сабақтарын пайдаланған тиімді. Әсіресе жарыс сабақтарының оқушылардың өткен материалдарды қаншалықты меңгергендігін білу үшін маңызы ерекше.
Сабақтарды түрлендіріп өту оқушының
1.Сабаққа деген қызығушылығын оятады.
2.Талабын ұштап, қиялын дамытады.
3.Ой әрісін кеңейтіп, іздену қабілетін арттырады.
4.Тапқырлыққа, жылдамдыққа, ептілікке үйретеді.
5.Сөйлеу қабілетін қалыптастырады.
Теориялық мәні: Тірбиеде ір балаға жеке қарау – бұл оқушыны басқалардан айырып тұрған жеке бас ерекшелігін есепке алу ғана емес.Бұл бәрінен де бұрын, оқушыға әр уақытта және барлық қарым – қатынастарда жеке тұлға ретінде, іс-әрекеттің жауапты да өзін-өзі тани алатын субъектісі ретінде қарау.Жастық шақ – жеке тқлғаның қалыптасқан кезеңі. Бірақ жоғары сыныптағылардың бірден көзге тұсетін ерекше жеке тұлға екендігін ұмытпауымыз керек.
Практикалық мәні: Жоғары сынып оқушыларымен жұргізілетін жұмыстағы жетекші педагогикалық идея, жеке тұлғның өзіне тән құштарлықтарына сәйкес оның негізгі мүмкіндіктерін іске қосу үшін, жүзеге асыру үшін жағдай жасау, өз болашағының әлеуметтік – мәнділік жағын анықтап алуы үшін көмектесу.
1 Танымдық іс-әрекет жеке тұлғаның дамуындағы қарым- қатынас рөлі
1.1 Жеке тұлғаның дамуындағы қарым-қатынас ролі.
Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес.
Кез-келген адам дүниеге келісімен екінші бір адаммен қарым-қатынасқатүсуді қажетсінеді. Мәселен, нәрестенің анасымен «тілдесу» қажетін қанағаттандырмау – біртіндеп оның қасаң сезімді, мейірірімсіз болып өсуіне, кішкентайынан айналасына деген сезімінің азаюына әкеліп соқтыратыны байқалып жүр. Сөйтіп, басқалармен қарым-қатынасқа түсу-қай жастағыларға болмасын, оған киім-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, айналадағы жұртпен араласып, дұрыс қарым- қатынас жасай білу де сондай қажет. Мәселен, адамды қамап, басқалармен араластырмай ұстау- жазаның ең ауыр түрі екендігіне шүбә келтіруге болмайды. Өзгелермен қарым-қатынас жасау- бұл тіршілікке аса маңызды ақпарат алмасу деген сөз. Адам қарым- қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы мәлімет алады, еңбекпен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап шығарған түрлі құндылықтарды меңгереді. Әрине, қарым-қатынас ақпарат қана шекткемей, оның шеңбері аса кең бұл көп қырлы ұғым. Спектакль көрсекте, лексия тыңдасақта, телефонмен хабарлассақта, дос жарандармен сөйлессекте- осының бәрі – қарым – қатынастың қырлары. Өмірдегі сан алуан тұрмыс тіршілікте адамдар бір-бірімен тікелей, жүз –жүз не жанама, не біреу арқылы қарым – қатынасқа түседі. Мәселен, мұның тікелей «бетпе – бет», телефон арқылы сияқты түрлерінде қаншама жанды жылытатын, немесе суытатын ерекше қуат бар десеңші!
Осындай қарым – қатынастың мән мағынасы, олардың түрлі көріністері жеке адамдармен топтық ұйымдардың тіршілігінен жақсы байқалып отырады.
Қарым – қатынас «топ», «ұжым» деген ұғымдармен тікелей байланысып жатады.
Адам баласы жалғыз жүріп, көздеген мұрат - мақсатына жете алмайды, сондықтан ол ылғида басқалармен бірлесіп тіршілік ету тиіс дедік. Мұндайда адам ылғида топпен бірге өмір сүретіні белгілі. Ал, топтың түрлері сан алуан. Мәселен, мұның бірі – нақты топтар. Бұл – ортақ мақсат көздеп, бір кеңістікте, белгілі уақыт ішінде, бір – бірімен қоян – қолтық араласып, іс - әрәкетьке түсетіндер. Топтар ұлкен, шағын, ресми, биресми, формалы, формасыз, ұйымдасқан, қйымдаспаған, жасанды, табиғи, референттік болып бірнешеге бөлінеді.
Біршама тұрақты, құрамы жағынан саны онша көп емес, бір – бірімен тікелей қарым – қатынас жасап отыратын ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі «шағын топ» деп аталады. Осындай топтың барлық мүшесінің күш жігері бір мақсатқа бағытталады. Мұндағылар бірін – бірі жақсы біледі, топ алдында тұрған ортақ міндетті орындау кезінде өзара қоян – қолтық қатынаста болады. Шағын топ мүшелерінің саны екі – үш адамнан құралып, әрісі 30 -40 адамнан аспауы тиіс.
Отбасы, өндірістік бригада, ғарыш корабілінің экипажы, поляр станциясында қыстаушылар, мектептегі сынып сияқты бірлестіктер шағын топ деп аталады. Мәселен, кейбір оқушы мектепте жүргізілетін әртүрлі іс-шаралардың бәріне де қатысады. Ол футбол командасының, не пән үйірмесінің мүшесі, не жетекші, т.б. Бірақ осылардың біреуіне ерекше ден қояды. Шағын топтағылардың өзара қарым – қатынасына шек қойылмайды. Әркім топтағы кез-келген адаммен өз қалауынша, нақты қажетіне қарай қатынасқа түседі, оның бір мүшесі екіншісін жақын тұтады, бір-бірімен жиі араласып жүреді, байланыстары тұрақты сипат алады. Осындай шаұын топтар формалы, формасыз болып бөлініске түседі.
Формалы топ мүшелерінің арасында белгілі құжаттардың талабына сәйкес әр түрлі сипаттағы іскерлік қатынастар орнайды. Ондай қатынастардан жетекшіге бағыну, тиісті құқықты орындау,ресми орындардың алдындаұы жауапкершілікті сезінуерекше кәріне,ді. Формалы топтарда кейде теріс эмоциялық әуен,яғни бір-бірін ұнатпау, сыйламау, менсінбеу, жауласу сияқтықұбылыстарда болуы мүмкін. Бұл жәйт ондағы іскерлік қатынасқа қолайсыз әсер етеді, оның табысты болуына заллын тигізеді.
Формасыз топ – бұл ұнату, кәз қарас бірдейлігін тану сияқты психологиялық себептер бірлігі негізінде туады. Мұндай топ ресми құжаттарды, тиісті нұсқауларды қажет етпейді. Мәселен, бірлесіп балық аулау, аңшылықпен айналысу, отау тігу, дос-жарандық қатынаста болу- осындай топтың мысалдары. Бұл топтарда бірін-бірі ұнату, біріне-бірі бауыр басу ерекше байқалады. Егер мұндай қасиеттер топтан орын алмаса, онда ол біртіндеп ыдырап, топ болудан қала бастайды.
Әртүрлі деңгейдегі топтардың ішіндегі референттік топтың мәні ерекше. Бұл - әр адамның жекелеген топтардың ішінен біреуіне ғана ерекше тәнті болып, соны ғана қастерлеп, қадір тұтып, жүрек қалауымен таңдап алған тобы. Мұндай топқа енген адам ондағы талап-тілектерді, белгілі принциптерді қолдап қана қоймай, оны қызғыштай қорғайды,тіпті соның жолында жанын пида етуге дейін барады.
Нақты топтардың жоғары дәрежеде ұйымдасқан түрі – ұжым деп аталады. Адамдардың ерекше ұйымшылдығының арқасында олардың м.дделерінің біб-бірімен ұштасып, «бір жеңнен қол, бір жеңнен бас» шығаратындай халге жетуі, топтың психологиялық ахуалының орнауы, онда «ырың-жырыңның» орын алмауы, дамудың биік деңгейіне көтерілу – ұжымның басты белгісі. Кез келген топтың көп жағдайда қжым деңгейіне көтеріле алмайтыны да көбінесе осындай топта келеңсіз жағдайлардың орын тебуінен туындайды.
әр адам топта қандай болмасын белгілі рөль атқарады. Бірақ оның бұл рөлі тұрақты болмайды. Мәселен, сен бір кез сынып старостасы болдың дейік, біраз уақыттан кейін сен енді санитар міндетін атқаруың мүмкін. Осы ұжымның қатардағы мүшесі болатының тағы өз алдына. Кісінің атқаратын ісі неғұрлым көп болса, соғұрлым ұжыммен тез байланысқа түсе алады, ол адамның ұжымға ықпалы тиімдірек болады.
Адамның топқа ықпал ету дәрежесі оның жеке басының қасиеттеріне де тәуелді. Орамды ақыл, терең сезім, күшті ерік жігер, қажыр – қайрат, қабілеттілік осының бәрі ұжым игілігіне айналса, кісінің рухани өмірі бай болса, дағды икем, шеберлігі жеткілікті болса, ол соғұрлым топ ішіне тез сіңіп, беделі де жоғары болады. Ал, адам өзін ұжымнан жоғары қойса, әсіресе оған қарсы келуге тырысса, тәкәппарлық көрсетсе, оның жұртқа ықпалы төмендеп, бара –бар беделінен айырылатын болады.
Зерттеу нәтижесіне қарағанда, мектеп сыныптарындағы адамның әшәнен тек үш –төрт оқушы ғана басқалардан айрықша белгілі болады екен. Мұның себебіне келсек: біріншіден, олардың топ мүшелерімен қатынас жасай білу қасиетінің жоғарылығында, яғни басқаның «жүрегіне жол таба» біліп, қашанда көпшілікке жақын, белгілі болатындығында. Адам өз орнын жалбақтау, жағымпаздану жолымен емес, өзінің табиғи болмысымен, қадір –қасиетімен, ашық мінезімен табады. Сөйтіп, адамның топ ішінде белгілі болуы оның басқалардың жағдайын түсіне білуі негізінде қалыптасады екен. Екіншіден, ондай адам білімділігі, іскерлігі, өз білгенін басқалардан аямай, олармен риясыз бөлісуге, көмектесуге әзір тұрушылығымен де ерекшеленеді. Үшіншіден, кісінің сырт бейнесі мен келбет –кескінін, яғни дене күші факторын да ескермеске болмайды. Расында да, кей жағдайда оқушылар қара күшке ие, жұдырық жұмсай білетін құрбыларын құрметтейді.
Топ мүшелерінің көпшілігі өзара тату- тәтті тіршілік еткенмен, ондағы әр адамның өзгелерден гөрі жиі байланысқа түсетін, яғни мүддесі бір, әңгімелері жарасқан ортақ істі құлшына орындайтын жолдастық, достық қатынастағы адамдар да болады.
Енді бір жағдайда топтағы адамдардың ішінде ешкіммен жеке қатынасқа түспей, яғни өзіне ылайықты серік таба алмайтындары да кездеседі. Жұрт ондайларды жек көріп, маңайларына жуытқысы келмейді.
Оқушы топтарында жекелеген балалардың өзгелермен араласпай, оқшау жүруі, топ мұшелерінің кейбіреулерді жандарына жолатпай жүретіндігінің себептері де сан алуан. Мұндай оқушы сабақты нашар оқиды, тіпті жақсы оқуға талаптанбайды. Оның осы немқұрайдылығы ұжымынан оқшаулануына себеп болады. Бұлар үсті басына салақ қарайды, кейде қолайлы қарым-қатынас орнатуға немқұрайлылығы олардың жекелеген «тума» қасиеттерімен (тұйықтық, ұялшақтық, енжарлық, т,б) тоқайласып жатады.
Топ ішінде қатар-құрбыларының қстаздарының талап тілегіне, ақыл кеңесіне қарсылық көрсететін тілазар, қыңыр балалар да кездеседі. Олардың тағы бір белгісі сотқарлық, дөрекілік, көргенсіздігі. Топта сондай ақ, еңбек сүймейтін, жалқау өтірік айтуды әдетке айналдырған оқушылар да кездеседі. Олар сыныптан өзінше орын алуға тырысып, осы жолда дөрекілікке, жалған беделдікке құмартады, мектептен тыс уақыттарда өздері секілді балалармен байланысқа түсіп, «көше» топтарында қабылданған мінез құлықтың қоғамға жат нормаларын мектепке әкелуге тырысады.
Топ басшысыз, яғни жетекшісіз болмайды. Кез келген топтың өздері сайлап алған, не жоғарыдан тағайындалған басшысы болады. Топ әрекетінің нәтижелі болуы жетекшіге де байланысты. Тәжірибелі ұстаз, өнегелі тәрбиеші сыныптағыларды ұршықтай үйіріп, оларды пайдалы істі нәтижелі орындауға бағдарлап отырады.
Топтағы адамдарды танып-білу, басқару мәселесі, «психологиялық үйлесім» ұғымымен де тығыз байланысты. Бұл ұжымдағы ортақ істің табысты болуына ондағылардың өз қызметінен рахат, ләззат алуын қамтамасыз етуіне мүмкіндік беретін психологиялық жағдай. Топтағылардың бір-бірімен үйлесімділігі жарасса, яғни бірінің қылығы екіншісіне ұнайтын болса, олар бір-бірінің мінез-құлқын, қарым қатынасын жатырқамай дұрыс қабылдаса- онда психологиялық үйлесімнің болғаны. Ал, мұндай ахуал жоқ жерде, яғни біреудің харекетін екіншісі ұнатпаған жағдайда, тіпті ақылға сыйымды нәрсенің өзі де қолдау таппайды, біреуі екіншісін түсінбейді. Топ мүшелері арасындағы көзқараспен сенім бірлігі, мүдделерімен мінез бітістерінің қарама қайшылығы де үйлесімсіздікке себеп болады. Егер адам шамадан тыс қазымыр, тұйық не беймаза, тәкаппар, не өркөкірек болса, топтағы адамдарнмен дұрыс сыйыса алмайды. Халқымыз «қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ» деп осындайларды айтқан. Әсіресе топ жетекшісі не оның жекелеген мінез бітістері қолайсыз болып келсе, ондайда жағдай тіптен қиын. Топтағы моральдық психологиялық ахуал дейтін ұғымның да мәні зор. Бұл топ, ұжым мүшелерінің өз ара қарым – қатынасындағы ортақ тәртіп пен жауапкершілік, яғни жетекші мен оның қарамағындағылардың бірін-бірі түсінісе алуы, топтың үйреншікті жұмыс стилі, онда ортақ пікірдің орнауы, т.б. Топтың көтерінкі көңілкүйі ұжымдық міндеттің нәтижелі орындалуына қолайлы әсер етеді. Бәлек сыбанған құлшыныс, өзара жарасқан ынтымақ, өзара сыйластық, ұжым мүддесін қастерлейтін жерде қандай ауыр жұмыс болса да жеңіл атқарылады. Мұндайда еңсені басар ауыртпалық сезілмейді, сары уайым, жабырқау, түңілу, жалғысырауға орын қалмайды. Тату тәттә өмір сүретін ұжымда ұрыс-керіс болмайды, творчестволық іске, білімді терең меңгеру мен саналы тәртіаке аса қажетті ахуал орнайды, қолайлы жағдай жасалады.
Мәселен, сенің көңіл- күйің бүгін нашарлап тұр делік, оның да белгілі себебі болатыны түсінікті. Сөйтсе де, басқалар сенімен әңгімелескісі, бір нәрсені сұрап білгісі келеді екен. Сен ондайда өзіңді қалай ұстауың керек.Әрине , қолайсыздықты сезінетінің анық.Сені әңгімеге тартып,үсті-үстіне сауал койып отырғандар көбінде көңіл – күйіңді түсіне коймайды.Өйткені оларда эмпатиялық қасиет ( бұл арада адамның коңіл- күйін түсіне білу ,оның сүйініш-күйінішіне ортақтаса білу-Авторлар) жөнді қалыптаспаған . Сондықтан да эмпатиялық қасиетті өздеріңде үнемі дамытып отыруларың қажет.
Сендерге келесі бір сауал.Мәселен ,сенің басқа оқушылардың сөзін ақырына дейін тыңдай алуға төзімің жете ме,әлде сен оның сөзін оқтын-оқтын бөліп ,өзің сөйлегің келіп тұра ма? Немесе жолдасыңның әңгімесі сені қызықтырмаса ,оны әрмен қарай тыңдай беруге төзімің жете ме?Ия болмаса ,өзің бастаған әңгіменің басқаларды қызықтырмайтынын байқай аласың ба, мұны сезген жағдайда әңгіме тақырыбын басқа арнаға бұра аласың ба? Немесе, егер өзіңмен әңгімелесушінің қылығы,айтқан пікірі сенің ой-пікіріңмен, көңіл-күйіңмен сәйкес келмесе, мұндайда өзіңдегі реніш сезімін жеңе алар ма едің? Сен әркез айналаңдағылардың кәңіл-күйін түсінуге тырыс, мұны өзің қаншалықты жүзеге асыратындығыңды тексер. Сенің ұжымда онша ұната қоймайтын оқушылардың болуы да мүмкін. Саған олармен де бір нәрсе жайлы сөйлесуің қажет болып қалды делік. Мұндайда әлгі балалармен дұрыс қарым-қатынаста болуға тырыс. Әңгімелескен сайын оларды еліктіріп, қызықтыра алсаң, тіпті жақсы. Бұл жерде байсалдылық, әдептілік сиақты қасиеттер саған ауадай қажет.
Біздің қай-қайсымыз болсын, тіршілікте кейбір адамдардың үйірсек келетінін байқап жүрміз. Бұл басқалармен тез тіл табысып кететін жандар. Ал өзавра пікірлесіп,адамды өзініе тартпақ түгіл оның қитығына тиетіндер де кездеседі. Мәселен табиғатынан тұйақ адамдар әңгімені өзіне аударұысы келмейді, артық сөзге бармайды, тек әңгімелесушінің сөзін жай, ықылассыз тыңдап тырады.
Сендер ара – тұра «Мен басқалармен қарым- қатынаста қандаймын?» - деген тақырыпта шығарма жазып және осы мәселе төңірегінде әңгеме- дүкен құруды, бір- біріңе мінездеме беріп, оны ұжым талқысына салып, өздеріндегі үйірсектік қасиеттерді дамыту үшін арнайы жаттығулар (сыныптағылармен үнемі амандасып жүру, өзіңе жұрттың назарын аудара білу, тосыннан қойылған сұраққа тез жауап қайтару, екеу ара, не жеке – дара) сөз саптаудың әдіс тәсілдерін меңгеру, өзгелермен бірге әртүрлі қоғамдық жұмыс атқару, т.б.) жасауды әдетке айналдарсыңдар, осы ңспеттес әрекетті ұйымдастыруға көңіл бөлсеңдер құба – құп.
Сөйтіп, басқалармен қарым – қатынаста өздеріңді қолайсыз сезініп, тумыстан ұялшақ, тұйық болсаңдар жолдастарыңмен көбірек кеңес құрып, құрбы – құрдастарыңмен жиі араласып, мұндай әрекетке бөгет болатын кедергілерді жеңуге тырысуларың қажет.
Осы арада, тағы да айтарымыз, ұжымдағы пікір талас кездерінде оқыған кітаптарың мен көрген кинофильмдерің, спектакльдерің туралы жиі – жиі пікір алысып, басқа балалармен қарым – қатынас жасаудың кез – келген мүмкіндігін пайдаланғандарың жақсы. Мәселен, өз ықыласыңмен сыныбыңдағы бес оқушымен бір мәселе төңірегінде әңгімелескен кезде өзіңе нақты міндет қой, бұлардың беделді біреуіне сауал қойып үйрен, тіпті болмаса, дүкендегі сатушының саған көрсеткен сыпайы қызметін әңгімелеп бер, жолдасыңның сұрағына жауап берген кезде оның қанағаттанбағанын білуге тырыс, олармен дұрыстап қатынас жасауды үнемі есіңнен шығарма! ..........