Психология | Мінез ерекшеліктері

Мазмұны
1. Кіріспе бөлім
1.1. Мінез жөнінде түсінік
1.2. Мінез бітістері мен түрлері
2. Негізгі бөлім
2.1. Ұлттық мінез ерекшеліктері
мен нышандары
2.3. Ұлы ғұламалардың ұлттық мінезге берген анықтамалары
3. Қорытынды бөлім
Кіріспе
Мінез жөнінде түсінік
Мінез – жеке адамның өзіне тән қылық - әрекетінде, тіл қатынасында тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай сипатталмайды, аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін жеке адам қасиеттері. Адам мінезін біле отырып, Оның алдағы ықтималды әрекеттері мен қылықтарын күні ілгері барластырумен оларға тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге болады. Мінезді адамның қандай әрекетке келетінін жаңылмай дәл айтуға болады.
Мінез көрсеткіші адамның барша жағдайлардағы мәнді сипаты тұрақты сақталатын таңдаулы қасиеттері.
Мінез құбылыстарын зерттейтін ғылым – характерология ұзақ даму тарихына ие. Ғасырлар бойы психология саласы мінездер типін саралап, адамның әртүрлі өмір жағдайларындағы әрекет – қылығын болжастыру мақсатында әрқандай мінез сипатын нақтылаумен шұғылданып келеді. Адамның тума емес, өмір барысында қалыптасатын белгісі болғандықтан, мінез типтерін жіктеу көбіне тұлға дауындағы сырқы, жанама факторларға негізделеді.
Осы бағытта ежелден өрістеп келе жатқан, мінез танып, әрекет қылық болжастырудың психологиялық жолдары бар, солардың кейбіріне қысқаша түсінік:
Жұлдызнама - адам мінезін туған күнімен байланыстырып түсіндіреді. Жалпы қабылданған уақыт өлшемдері белгісі кезең, аралыққа бөлінеді. Олардың әрқайсысына нақты белгі, символ беріледі. Осы символға (ағаш, от, су, жануар т.б.) тән әртүрлі қасиеттерге орай адам мінезі суреттеледі. Мысалы, кельт жұлдызнамасында 22-ші желтоқсан мен 1-ші қаңтар аралығындағы туылғандар алмаға тектес, осыдан мұндай адам сүйкімді, ақжарқын, күлкішең т.б, ал қазақы жұлдызнамада жоғарыда аталған күндері туылғандар – таутеке, яғни мұндай адамдар - өжет, тұрақты, төзімді, тқстық сыршыл келеді.
Физиогномика (phisis – табиғат, gnomon – білу) – адамның сырқы келбетіне және сондай келбетті тұлғаларды ұқсастығымен белгілі топқа біріктіріп, олардың психологиялық сипатын анықтайтын ғылым. Адам дене бітістеріне қарай жануармен салыстырылады да сол жануарға тән мінез ерекшеліктері оған таңылады. Мысалы, Аристотельдің пікірінше мұрын – танауы өгіздікіндей жуан да қалың болып келсе, ол еріншектік белгісі, шошқадай кең танау, жалпақ мұрын – ақымақтық: қой, ешкі жұніне ұқсас шашты адам – үркек, доңыз, арыстан қылшықтарындай тіке шашаты адам ер- жүрек батыл т.б.
Адамның басқа да келбет көріністері (көз, ауыз, отырыс, тұрыс, т.б.) Негізінде мінезді байқастыру осы физиогномика аймағында жоғары дамыған.
Хиромантия (cheror – қол, mantia – бал ашу) – адам мінезін алақанның тері безерлері, түсі арқылы болжастыру жүйесі.
Дермотоглифика – бармақ алақан терісіне тумадан түсетін өрнектер адам мінезін анықтайтын ғылым жүйесі.
Графология – мәнерлі әрекет жазу таңбасына орай адам мінезін анықтауға бағытталған ғылым.
Әрі қарай зерттеулер мінез түсінігінің баюына алып келді.
1. Әлеуметтік мінез түсінігі пайда болды. Әлеуметтік мінезге тек берілген әлеуметтік топтардың мүшелерінің көбісінде болатын және ортақ өмір сүру тәсілдері тән және ортақ әсерленушілік нәтижесінде пайда болған мінез ерекшеліктерінің жиынтығы кіреді. «Егер индивид мінезі әлеуметтік мінезге ұқсас болса, онда индивидтің доминаттық талпыныстары қажет және оның мәдениетінің спецификалық әлеументтік шарттарына жақсыны істеуге түрткі болады».
2. Мінез «базистік тұлғалық негізі құрылымында» болатын әрбір адамның мәдениет ережелерін меңгеру варианты деп түсіндіріледі. Базистік тұлғалық құрылым қоғам мүшелерінің көбінесе ерте балалық жастағы тәжірибесімен ұқсастығының нәтижесімен бұл негігі модульдік тұлға бөледі.
3. Егер тұлға жеке мінез құлықта бейнелетін мәдениеттілікті сипаттаса, онда мінез құлықта бейнеленген дүниетанымды сипаттайды.
4. Жеке мінез типологиясын талдай отырып (бір мәдениеттің ішінде бір тұлғаның екіншісің айырмашылығы бар болғанда), психоаналитикалық З.Фрейд нақты ерекшеліктерден негізгі мінездің қалыптасуының формуласын жасап шығаруға болатынын, сондай-ақ тұрақты ерекшеліктер не өзгермейтін алғашқы импульстерді, не олардың сублимациясын, не солар тудырған реактивті құрылулар болып салатындарды дәлелдей отырып мінез құрылымы идеясын тудырады.
Мінез бітістері мен түрлері
Адамның мінез бітістерінің түрлері қаншама көп болса, бұларды тәрбиелеудің жолдары мен әдістері де сан алуан. Мінез бітістерін тәрбиелеу әдістері бірнеше топқа бөлінеді. Осындай әдістерді біріне адамдардың санасына әсер ету, яғни сөзбен ұғындыру әдісі жатады. Осы әдіс арқылы адамға қажетті мінез бітістері қандай болатындығы, бұларды қалайша тәрбиелеу қажеттігі түсіндіріледі.
Мінез бітістерінің алғашқы саңылауы мектеп жасына дейінгі кезеңінде көріне бастайды. Бала тілінің шығуы, осының нәтижесінде оның өз маңайындағылармен біртіндеп пікірлесе алуы, мінез бітістерінің ірге тасының қалануында ерекше маңыз алады.
Мінез түрі мен өзінің құрамындағы бітістерді жалпы сипатына тәуелді келеді, ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді. Негізгілері адамның бағыт – бағдарын айқындауға ықпалын тигізіп, яғни адамның тұрақты мінезінің сипатын береді де, қосалқылары мінез қырларын толықтыра түседі. Адам мінезінің белгілі түрде қалыптасуы оның қоршаған дүниеге қатынасына байланысты. Бұл қатынастардың мәні адам араласып, байланысқа келген өмірлік объектердің маңызымен анықталады:
1. Басқа адамдармен қатынасына қарай (шыншыл - өтірікші, әдепті – дөрекі т.б.)
2. Орындалатын іс қызметіне орай (еңбекқор- еріншек т.б.)
3. Өз басына болған қатынасына байланысты (сыншыл - өзімшіл т.б.)
4. Заттарға қатынасынан (сахи – ашкөз, ұқыпты – салақ т.б.)
Аталған қатынастардың бәрінің де мінез түрінің қалыптасуында үлкен маңызға ие екені сөзсіз, дегенмен тұрақты, нақты мінездің орнығуы ең алдымен адамның адаммен, қоғамға араласып, қатынасу дәрежесіне тәуелді.
Мінез түрі – адамдардың кейбір тобына тән қасиеттің біреудің дара мінезінде нақты көрінуі. Мұның түпкі себебі – мінез тума берілмейді, әр адамның белгілі топ, қоғам өкілі болуының оның өмір жағдайы мен іс- әрекетіне сай қалыптасады.
Мінезде жеке бітістер және сапалармен қатар тұлғаның қоршаған ортаға икемдесуін қамтамасыз етуші жалпылық тәсілі – мінез типтерін ажыратуға болады. Мінез типін анықтауда нақты адамдар мінезінің жалпы да мәнді өмірлік қажетті талаптары ескеріледі.
Осыған орай мінез келесі типтерге бөлінеді:
1. Үйлесімді мінез типі – қоршаған ортаға икемділігімен ерекшеленеді. Мұндай мінезді адамда ішкі қарама – қарсылықтар болмайды, ойлаған ойы мен істеген іс бір – біріне сай келеді. Көпшіл, ерік күші – мол, қайсар, бір сөзді. Өмірдің барша қиын жағдайларында таңдаған бағыт бағдарынан қайтпайды, көзқарас, талғамын ауыстырмайды. Мақсат, мұраттары мен принцптері үшін күреске дайын. Бұл адамдардың өмір сүру тәсілі жағдайға бағыну емес , оны өз қалауына орай өзгерту.
2. Іштей қарама – қарсылықты, бірақ сырттай келісімді мінез адамы. Бұл типті адамның ішкі ниеттері мен сырт әрекет – қылығы арасында келіспестік бола тұрып, өзінің қоршаған ортамен қатынасында әлеумент талаптарына ыңғай береді. Іс - әрекетін соларға бағындырып, үлкен күшпен орындайды. Өзін ерік – билігінен бірде босатпайды. Жан, ой – дүниесін сырттай болмыс шындығынан ажыратпаудың жолдарын іздестіруге дайын тұрады. Сыртқы дүниемен брлған араздықты мұндай адамдар өздерінің ой-пікірлерін психологиялық қорғаныс іздестіру және әлеумет қолдамаған күнделікті тұрмыс күйбеніне берілмеу жолдарымен шешуге бейім келеді. Қоғам мүшелері қабылдаған рухани құндылықтарды мойындайды, бірақ сыртқы жағдайларды өзгертуге ынталы емес.
3. Икемі кем қарама – қарсылық мінез адамы – көңіл – күй ниеттері мен әлеуметтік борыштары арасында үйлеспестік орын алған шамданғын, ұнамсыз эмоциялары басым, тілдесу қабылеті нашар дамыған, іс- әрекетін ақыл сарабына сала бермейді. Бұл мінез адамдарына тән қасиет: қоршаған дүниемен ара-қатынасын нақты әрекет қылық жүйесіне келтірменегн, өмір желесі қарапайым бағыты – тез өзгеріп тұратын қажеттері, олар пікірінше, қандай да күш жұмсамай-ай бір сәтте қанағаттандырылуы тиіс. Олар өмір үшін күреске дағдыланбаған, қажырсыз. Балалақ шағында бұл адамдар шектен тыс мәпеленіп, төңірегендегілердің орынсыз артық қамқорлығынан дербестік қалыпқа үйренбеген. Осыдан, әрқандай кедергіден қорқады, ойланып, жол іздестіруге шамасы жетпейді. Қиыншылықтарды абыржумен қабылдап, ырықсыз психологиялық қорғаныстармен (шарбаялық, қыңырлық, нәтижесіз армандау) айналып өтуге тырысады.
4. Тиянақсыз мінезді адам – бағыт-бағдарының тұрақсыздығынан, принцптік бостығынан төңіректегі жағдайға ыңғайшыл келеді. Жеке адамдақ деңгейі төмен. Тұрақты мінез-құлығы қаланбаған. Осыдан барша іс-әрекетінде қоршаған ортаға ыңғайлану, қатынас адамдарына жағымпаздану бұл адамның бойына сіңген мінездік көрініс. Мұндай адамдардың ішкі жан дүниесі дөрекі қарапайымдылыққа негізделген, тірішілік үшін болған әрекет қимылы тіке, бірбеткей. Күнделікті күйбең мүдделеріне жетуде ойланып – толғануды білмейді, өз мүдделерін шектей алмайды. Олар үшін кедергі біреу ақ – сырқы, ішкі сапалық, жан-дүниелік қиыншылықтарды өлшестіруге ақылы жетпейді, бар көздегені мол, оңай олжа, бір мезеттік игілік. Бұл адамдардың барша ынта-ықыласы, нақты, қалыпты жағдайды пайдаланумен мейілінше толық қамтамасыз ету. Ыңғайласу, жағымпаздық пен ішкі дүниесін тысқы жағдайларға бағындыру – мұндайлардың негізгі негіздік болмысы.
Ұлттық мінез ерекшеліктері мен нышандары
Ұлттық мінез адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі мен ірі топтары болып саналатын этностың, ұлттың, халықтың өмір-тіршілігі мен әлеуметтік жағдайының тұтастығы арқылы танылады. Әрбір халық пен ұлттың этностың өзіндік мінез-құлықтарының ерекшеліктері болатындығы – тарихи шындық жене объективті фактор. Қазақ халқының түркі тектес өзге халықтардан ерекшеленіп тұратын өзіндік сипат қасиеттері бар.
Қазақ халқының қарапайымдылық пен кішіпейілдік, ашық-жарқын көңіл мен кеңпейілділік, қонақжайлылық, достық, сыйластық сияқты қасиеттер тән. Сондай-ақ олардың бойында өзге де мінез-құлықтар бар. Бұл орайда, қазақтардың өз жері мен отанына, туған еліне деген шексіз сүйіспеншілігі, мал шаруашылығымен айналысуға икемділігі, меймандостығы мен балажандығы, өмірдің қиыншылықтары мен әділетсіз істерге төзімділігі, сөз өнерін ардақтауы, шешенлік қабылеті, еңбек сүйгіштігі мен шыдамдылығы олардың жалпы ұлттық қасиеттері болып табылады.
Әрбір ұлт пен ұлысқа, этнос пен тайпаға тән қасиеттердің жәй жапсары әлеуметтік психология саласы – этникалық психологияның зерттейтін төл пәні.
Адамның мінез-құлқының өзгеріп отыруына әлеуметтік жағдайдың үнемі ықпал етіп, оның жаңа сапаларын қалыптастырып отыратындығы ғылыми тұрғыдан анықталған тарихи шындық және объекті фактор.
Ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген халық өзі өмір сүрген ортаның әлеуметтік-экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына, табиғатына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің айырықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, бұлар жас адамның жұртқа танымал моральдік-психологиялық нормасын «сегіз қырлы, бір сырлы» делінетін қанатты нақыл сөздерімен қисындады. Осынау аталы сөздің мән-мағынасы мыналар еді: көшпелі мал шаруашылығын жете игеру, еңбек сүйгіштік пен қиыншылыққа төзе білу, ел намысын қорғау, жаудан.........