Қылмыстық кодекс | Қылмыстық процесстегі дәлелдеу

Мазмұны

1. Дәлелдемелердің көздері
2. Дәлелдемелердің қатыстылығы және іске жіберуі
3. Дәлелдемелер мен жедел-іздестіру арқылы алынатын процессуалдық емес ақпараттың арақатынасы
Қолданылған әдебиеттер тізімі
ДӘЛЕДЕМЕЛЕРДІҢ КӨЗДЕРІ
Дәлелдеме көздері немесе дәлелдеу тәсілдері ҚІЖК-нің 115-бабының 2-бөлігінде егжей-тегжейлі тізбеленген және мыналарды қамтиды: куәгердің жауап беруі, жәбірленушінің жауап беруі, сезіктінің жауап беруі, айыпталушының жауап беруі, сарапашының корытындысы, заттық айғақтар, процессуалдық іс-қимыл хаттамалары және өзге де құжаттар.
Кең ауқымды мағынасында дөлелдеудің көздері деп деректердің тікелей көздерін, сондай-ақ оларды алудың әдістерін, дәлелдеу барысында тексеру мен пайдалануды түсіну керек.
"Көз" ұғымын кең ауқымды мынада түсіңдірудің қүқықтық негізі бар, Мәселен, ҚІЖК-нің 116-бабында былай деп белгілен: көзі белгісіз немесе сот мәжілісінде анықталуы мумкін емес көздің мәліметтеріне негізделген куәгердің және жәбірленушінің жауаптары дәледемелер санында кызмет ете алмайды. Бұл ереже көз фактілер туралы мәлімет сақтаушы деп есептеуге мүмкіндік береді. Дәлелдемелер сипатында сақтаушылар емес, оларда негізі қаланған ақпарат есептеледі.
Дәлелдемелер көздерінің тізбесіне қатысты ғылыми әдебиетте әртүрлі көзқарастар калыптасты, олардың мәні негізінен тізбеткену қажеттілігіне сүйенеді мәселен, П. П. Якимов дәлелдемелердің дербес көздері ретінде азаматтық талапкердің жауаптарын, азаматтық жауапкердің жауаптарын, олардың екілдерінің жауаптарын қарауды ұсынады. А. С. Ландо осыған ұқсас кезқарасты білдіреді, ол көздер тізбесін кәмелетке толмаған айыпталушының занды өкілінің жауаптарымен толықтыруды орынды деп есептейді.
В. Д. Арсеньевтің пікірі бойьшша заттық айғақтар көздер бола алмайды, өйткені олар дәледдеу тәсілдері мен дәлелдеме фактілер арасындағы аралық жағдайда орналасқан. Ол сондай-ақ заттық айғақтарға қатысты олардың "алғашқы кездері", яғни олар табылған және алынған орын туралы айтуды орынды санайды.
Дәлелдеме көздері түрлерінің мәні туралы көзқарастарға сыны талдау жасау П. П. Якимов пен А.С. Ландоның үсыныстары ғылыми және практикалық мүдделілік туғызады және заң шығарушы қабыдап алуға тұрады деп есептеуге мумкіндік береді. В. Д. Арсеньев көзкарасының жақтастары да, карсыластары да бар. Іс жүргізушілік мағынада дөлелдеме көздері заттың өзі емес, іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі деректермен ұсынылған, яғни дәлелдеме бола алатындай заттай қасиеттері деген Р. С. Белкин мен А. И. Винбергтің пайымдауы да дүрыс көрінеді. Сараптамалық зерттеуге арналған үлгілерге катысты айтатын болсақ, онда М. М. Михеенконың пікірі бойынша олар заттық айғақтар да, ерекше түрдегі дәлелдемелер де, дәлелдеудің тәсілдері де болып табылмайды. Бұл көзқарас Н. А. Селивановтың пайымдауымен сәйкес келеді, ол былай деп жазды: «Затты заттық айғақ деп тану, осы затпен істің анықталған мән-жайы арасындағы байланыстың болуын көздейді. Ал салыстырмалы үлгілерге қатысты мұндай байланыс туралы айтудың; өзі артық. Олар тергеліп жатқан оқиғамен емес, тергеумен байланысты және оның кылмыстық іске қатысуға қарамастан белгілі бір субъектіні немесе объектіні сипаттайды. Салыстырып қарауға көмектесе отырып, мәні жөнінен үлгілер танып құралдары ретінде қызмет етеді жөне осы тұрғыда, оларды заттық айғақтарды зерттеуді жүргізе отырып, сарапшы пайдаланатын құралдармен, кұрылғылармен және басқа да тетіктермен, сондай-ақ зерттеуші өзінің қорытындыларында негізге алатын әдеби кездерде бар анықтамалық және ғылыми деректермен салыстыруға болады». ( Н. А. Селиванов Вещественные докозательства. М., 1971. С.12)
Дәлелдемелердің дербес көздері ретіңде кылмыстық іс жүргізу заңы іс жүргізушілік іс-кимыл хаттамаларын атайды. Бірақ қандайда бір нақты кимылды заң ескертеді.Тергеу іс-қимылдарының хаттамалары дәлелдеме көздері болып табылатын тізбе бөлігіндегі ғалым-процессуалистер арасында әр түрлі көзқарас орын алған. В. Д. Арсеньев қылмыстық іс жургізу заңында көзделген кез келген тергеу іс-қимылының хаттамалары ішінара дәлелдеме көздері болып табылады деп ойланды. Оған керісінше Ф. Н. Фаткуллин мен В. Я. Дорохов істің мөн-жайын анықтауға бағытталған тергеу іс-қимылдарының хаттамалары ғана дәлелдеме көздері болып табылады деп есептеді. Мәселе мәнісін осылайша түсіну дәлелдеме мақсатына анағүрлым сәйкес келетін сияқты, өйткені жекелеген тергеу іс-қимылдарының қосымша сипаты ғана бар жөне тікелей дәлелдемелер жинақтәу тәсілдерін кұрамайды (мәселен, мәйітгі сойып қору оны қарауды және сот-медициналық сараптаманы жургізу үшін кажетгі жағдайлар жасауға бағытталған). Өзінің көзқарасын жақтай отырып, В. Я. Дорохов былай деп жазды: «Хаттамалардың дәлелдеу маңызы туралы мәселе дәлелдемелерді жинақтаудың іс жүргізушілік тәсілдері болып табылатын тергеу және сот іс-қимылының хатгамаларына қатысып ғана қойылуы мүмкін». ( Дорхов В. Я. Протоколы следственных и судебных действий как виды доказательств и доказования//Сов.гос.№13.С.83.)
Сонымен, дөлелдемелер көздері КІЖК-де толық келтірілген және кеңейтіп түсіндіруге жатпайды, мұның өзі тиісті емес көздерден және тиісті емес жолмен алынған дәлелдемелер кылмыстық процесте осы сипатында шыға алмайтындығы іс жүргізушілік құқығының ережесіне сәйкес келеді.
ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ҚАТЫСТЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ІСКЕ ЖІБЕРУІ
Іс бойынша объективті шындықты анықтау кезінде дәлелдемелерді іріктеудің бет алды сипаты болмауы. Іс жүргізушілік мағынасындағы белгілі бір дәлелдемелерді тергеудін және соттың қабылдауы, оларды нақты қылмыстык іс бойынша процеске тарту дәлелдемелердің қатыстылығын туралы мәселені шешуге негізделген. Дәлелдемелердің қатыстылығын — олардың және дәлелденуге жататын жағдайлардың арасында қисынды байланыстың болуы деп түсіну қабылданған, осыған байланысты кылмыстық іс бойынша белгілі бір фактілерді негіздеу немесе жоққа шығару үшін пайдаланылуы мүмкін. ( Словарь оснавных уголовно – процессуальных понятий и терминов. Караганда, 1992. С.27;Мотовиловкер Я.О. « о допустимости средств доказования и достоверности докозательств в советском уголовном процессе// Актуальные проблемы доказывания и сов. Уголовном процессе. М.,1981 С.82; Фаткулин Н. Общие проблемы процессуального доказования. Казань, 1979. С. 99-118; Горский Г.Ф., Кокорев Л.Д. Элькинд П.С. Проблемы докозательств...С.103-106.
Дәлелдемелердің катыстылығының өлшемі сипатында мыналар керінеді:
- дәлелдеменің ізделетін фактімен байланысы;
- нақты дәледдермен анықталатын мән-жағайдын іс үшін маңызы;
- тап осы мән-жайды анықтау үшін аталған дәледдемелердің маңызы. ( Горский Г.Ф., Кокорев Л.Д., Элькинд П.С. Проблемы докозательств...)
Дәлелдеменің ізделетін фактімен байланысының маңызы мынадан көрінеді: осы өлшемге сүйене отырып, "тергеу мен сот қылмыстық істерді тергеу және қарау кезінде өздерінің қолынан өтетін іс жүзіндегі материалдардың "үйіндісінен" оларды дұрыс шешу үшін қажетті деректерді тандап ала алады". ( Арсеньев В.Д. Вопросы общей теории судебных докозательств. М., 1964. С.104.)
Келесі екі өлшем өзара байланысты және бір құбылыстың әр түрлі жақтарын білдіреді.
Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы мәселені шешу үшін оларда бар ақпарат сипатының маңызы болмайды (дәлелдемелер ізделетін фактілерді растауы немесе жоққа шығаруы мүмкін). Қатыстылық — дәлелдеменің мәнділігіне ықпал ететін ішкі қасиеттің белгісі. Сонымен бірге осы айтылған белгінің сыртқы көрінісі мынадай: ол істі басы артық ақпаратсыз-ақ көптеген жағдайларды анықтауға, қатысы бар материалдарды іске шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Дәлелдемелердің іске жіберілуі дегеніміз — кәздерінің, олар алынған әдістер мен тәсілдердің зандылық көзкарасы тұрғысынан дәлелдемелердің жарамдылығы, толықтығы. Дәлелдемелердің іске жіберілуін камтамасыз ететін іс жүргізу нысандарының мынадай элементтерін бөліп көрсету қабылданған:
- дәлелдеудің тиісті катысушысы;
- занда көзделген дәлелдеме көзі;
- заңға сәйкес тергеу іс-қимылын (дәлелдеме алуға көмектескен) өткізудің тәртібі. Словарь данных уголовно-процессуальных понятий и терминов. Караганда, 1992. С.25; Трусов А.И. О допустимости и относимости докозательств //Сов. Юстиции. 1990. №14. С. 82-86; и др.)
Дәлелдемелердің қатыстылығы мен іске жіберілуі арасындағы арақатынасты айқындай отырып, В. Д. Арсеньев былай деп жазды: «Егер қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің мазмұны олардың іске қатыстылығын көрсетсе, дәлелдемелердің іс жүргізу нысаны - олардың осы іс бойынша іске жіберілуін айқындайды». (Арсеньев В.Д. Вопросы общей теории судебных докозательств. М., 1964.С.111)
Дәлелдеудің тиісті қатысушысы туралы талап мазмұнының негізінде дәлелдеп көрсету айыптапушыға аударуға қатысты кылмыстық іс жүргізуге тыйым салады. Алайда бұл айыпталушыдан басқасының бәрі де дәлелдеуі тиіс дегенді білдірмейді. Заңда дәлелдеу функциясы тергеушіге, анытқтау жүргізетін адамға, прокурорға жүктеледі. Бұл сотқа дейінгі кезеңдерде тек осы қатысушыларға ғана дәлелдемелерді мақсатты түрде жинауға және нақты іс бойынша оларды қылмыстық сот ісін жүргізуге тарту туралы мәселені шешуге құқық берілгеңдігін білдіреді. Істі сот қарауы кезінде жинау және дәледдемелерді істі материалдарын тігу мөселелерін сот жібереді.
Заңда көзделген дәлелдемелер көзі іс жүзінде қолда бар көздің ҚІЖК-нің 115-бабының 2-бөлігінде көзделген тәсілдердің бірімен сәйкес келетіндігін білдіреді. Бұл орайда заң шығарушы істің мән-жайын дәлелдеу үшін ҚІЖК-де санамаланған кез келген көздер пайдаланылуьі мүмкін екедігін белгілейді. Алайда белгілі бір жағдайларда мән-жайлық түрде белгілі бір көздерден анықталуы мүмкін. Мәселен, ҚІЖК-нің 240-бабына сәйкес қаза табуының себептерін анықтау, дене жарақатыньң сипаты мен ауырлыған анықтау, айыпталушының, куәгердің және жәбірленушінің психикалық жай-күйін анықтау тиісті сот сараптамасын жүргізу жолымен мүмкін болады. Осы жағдайларда анықталатын фактілер дәлелдемелерінің бірден бір көздері саралшылардың қорытындылары болады. Дәлелдемелердің көздеріне қатысты талаптардың осы категориясына адамның жасы туралы кұжаттарда көрсетілген мәліметтерді дұрыстығына күмән болған немесе АХАЖ-дың (азаматтық хал актілерін жазу) қажетті кұжаттары болмаған жағдайда сезіктінің, айыпталушынын, жәбірленушінің жасын анықтау кезінде жасалатын сарапшылар корытындылары да жатады.
Заңда козделгеніндей дәлелдемелерді алу тәсілі — іс жүргізушілік нысанының тар бір міңдетті, элементі. Дөлелдемелерді жинақтау мақсатында анықтаушы, тергеуші, прокурор және сот заңда белгіленген тәртіппен куәгерлер, жәбірленушілер ретінде жауап алу үшін сарапшылар ретінде қорытынды беруі үшін кез келген адамды іске тартуға; кәсіпорындардан, мекемелерден, ұйымдардан, сондай-ақ лауазымды адамдар мен азаматтардан іс бойынша қажетті іс жүзіндегі деректерді анықтауға жәрдемі тиетін заттарды, құжаттарды, сондай-ақ мөліметтерді талап етуге кұкылы. Дәлелдемелерді сезікті, айыпталушы, корғаушы, айыптаушы, сондай-ақ жәбірленуші және оның өкілі, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері, сондай-ақ кез-келген азамат, кәсіпорын, мекеме және үйым беруі мүмкін.
Бүл ереже дәлелдеу тәсілдерінің тізбесімен ұштаса келіп, дәледеменің екі төсілмен алынатыңдығын білдіреді:
1) тергеу істерін жүргізудің нәтижесінде;
2) соттың іс-қимыл жүргізуі нәтижесінде.
Дәлелдеме алудың басқа жолы жоқ. ҚІЖК-де тергеу және сот іс-қимылдарының тізбесі егжей-тегжейлі көрсетілген.
Дәлелдеме алуға жәрдемі тиген заңға сәйкес тергеу іс-қимылын жүргізу тәртібі — іске жібершу категориясының маңызды элементі. Заң шығарушы тергеу іс-қимылын жүргізудің екі денгейдегі тәртібін көздейді:
а) жалпы;
ә) жеке.
Барлық тергеу іс-кимылдарына қатысы бар жалпы деңгей қыллмыстық сот ісін жүргізуден туындайтын талаптарға негізделген. Осы деңгейге тергеу істерін хаттамалау, хаттамаларды жасаудың жалпы ережелері туралы талаптар жатады. Жеке деңгейдің жекелеғен (нақты) тергеу іс-қимылың жүргізудің регламентіне қатысы болады.
Сонымен, дәлелдеменің іске жіберілуі — оның факті туралы мелімет көзі ретінде осы фактіні анықтаудың құралы бола алу қабілеті және осы тұрғыдан түсінікте іске жіберілуі — іс жүргізу нысаны көрінісінің мәні.
Қолданылып жүрген занда іске жіберілу категориясы жокқа шығару әдісімен шешіледі, оның мәнісі мынада: дәлелдемелер ретінде белгілі бір деректерді іске жіберуге болмайтындығы анықталатын белгілер регламенттеледі, ал іске жіберуге болмайтын өлшемдерге қайшы келмейтінің барлығын да іс жүзіндегі деректерді дөледдемелер ретінде іске жіберуге болатындығын тану үшін негіз ретінде қарау керек". ҚІЖК бабыңда: "Іс жүзіңдегі деректер, егер олар осы Кодекстің талаптарын бұза отырып, процеске қатысушыларды олардың заңмен кепілдік берілген құқықтарынан айыру немесе оларды қысу жолымен немесе қылмыстық процестің өзге де ережелерін бұзу мен..." деп атап көрсетІлген. Жоғарыда келтірілген анықтамаға қайшы келмейтін барлық басқа деректер дәлелдемелер алудың процедуралық талаптары, іс материалдарына тігудің талаптары сақталған жағдайда дәлелдемелер деп танлады.
Іс үшін маңызы бар, іс жүзіндегі деректерді алу кезінде жол берілген ҚІЖК-нің талаптарын бұзу деп мыналар есептеледі:
- күш қоддану, катер төндіру, алдап арбау, сол сияқты өзге
де заңсыз іс-қимылдар;
- қылмыстық процеске қатысушы адамға түсіндірмеу немесе толық емес, сондай-ақ дүрыс емес түсіндіру салдарынан туындаған оның өз кұқықтары мен міндеттеріне қатысты артығын пайдалану;
- қатысы жоқ адамның тергеу іс-қимылын жүргізуі;
- қарсылық білдірілуі тиіс адамның іс жүргізуге қатысуы;
- Іс жүргізу тәртібін елеулі түрде бүзу;
- іс жүзіндегі фактілердің белгісіз көзіне сот мәжілісі анықтауы мүмкін емес кезден алынуы;
- дәлелдеу барысыңда осы заманғы ғылыми білімдерге қайшы келетін әдістерді қоддану.
Іс жүзіндегі деректерді, егер осы деректердің көздері кылмыстық іс материаддарының тізімдемесіне енгізілмесе, кылмыстық ізге түсу органының айыптауын, сондай-ак соттың үкімін және өзге де қорытынды шешімін негіздеу үшін пайдалануға заң тыйым салады. Осы айтылған тыйым салуды қолдану үшін төмендегі іс жүргізуде маңызы зор жағдайлар да ықпал етпейді:
- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің және күәгердің жауаптарын ҚІЖК-нің барлық нұсқамаларын сақтай отырып алу, жауаптарды қолданылып жүрген процедуралық нұскамаларға сәйкес хаттамаларда бекіту;
- сарапшының өз қорытындысын қылмыстық процесті жургізуші органның қаулысына сәйкес жүргізу негізінде жасауы, сараптаманың барлық белгіленген ережелерді сақтай отырып жасалуы;
- кылмыстық процесті жүргізуші органның тиісті қаулысына сәйкес заттық айғақтарды іске тігу және оларды дайындау процедура сақталған жолмен алу, осы әрекетке қатыстылығының белгілері болуы;
- тергеу және сот іс-кимылдарының қажетті хаттамаларын және өзге де құжаттарды тиісті түрде ресімдеу.
Сонымен, іс жүзіндегі деректердің заң белгілеген көздерін қылмыстық іс материалдарының тізімдемесіне енгізбеу дәлелдемелерді іске жіберу мәселесін шешу кезінде оларға қо-йылатын талаптарды елеулі түрде бұзу деп қарау қажет.
Біздің көзқарасымызша, қаралып отырған заңдылықты бұзудың. табылу сатысына байланысты кұкықтық салдары да болуға тиіс. Қыламыстық іс бойынша тізімдемеге қажетті материалдарды енгізбеуді анықтау органының бастығы анықтаса, онда ол ҚІЖК-нің 66-бабына сәйкес анықтаушыға осы тізімдемені қайта жасау туралы нүсқау беругеқ ұқылы. Егер занды бұзушьшықты айыптау қорытындысы немесе айыптау хаттамасы бар қылмыстық іс өзіне келіп түскен кезде прокурор анықтаса, онда ол ҚІЖК-нің 281-282-баптарына сәйкес материалдардың тізімдемесін қайта жасау үшін өзінің жазбаша нұсқауларымен бірге істі тергеуге, анықтау органының басшысына қайтаруға қүқылы. Егер заң бүзушылықты судья (сот) анықтамаса, онда ол КІЖК-нің 300-бабының негізінде өзінің қаулысымен қылмыстық іс материалдарының тізімдемесіне енгізілмеген дәлелдемелерді істің материалдарынан алып тастауға құқылы.
Дәлелдемелер ретінде іс жүзіндегі деректерді іске жіберуге болмайтыңдығын, соңдай-ақ құкыктық күші жоқ екеңдігін танудың бастамашылары мыналар бола алады:
1) сот;
2) қыллмыстық ізге түсу органдары;
3) тараптар.
Сот, қылмыстық ізге түсу органдары дәлелдемедердің ҚҰҚ-тық күші жоқ екенін және оларды айыптауды қалыптастыру кезіңде пайдалануға болмайтындығын, сондай-ақ оларды алу кезінде занды бұзушылыкқа жол берілгендігі анықталса дәлелдеу тақырыбының кез келген элементін дәлелдеуге жат-шындығын тану туралы каулы шығарады. Тараптар соттың немесе кылмыстық ізге түсу органдарының алдында өз етініштерін мәлім етеді. Өтінішті қарау нәтрижесі бойынша уәкілетті адам қанағатгандыру туралы немесе бас тарту туралы қаулы шығарады. Тараптардың өтініші қанағаттандырылған жағдайда іс жүзіндегі деректерді дәледдемелер ретінде тануға жол берілмейтіндігі туралы қорытындыны бекітетін дербес қаулы шығарылады.
Ғылыми пікірталастар
Дәлелдемелердің қатыстылығы ұғымына түрлі ғылыми мектептер турлі мазмұнын берді. Анағурлым кең таралғаны мынадай көзқарастар болып табылады:
1. Дәлепдемелердің қатыстылығының талаптар мен дәлелдеме-лерден көрініс табатын, қылмыстық іс жургізу заң нормаларында бекітілген ерекше қуқықтық белгілері болады. Мәселенің мәнісін осылайша түйсіу көзқарасын жақтай отырыл Ц.М. Каз былай деп атап өтеді: "Дәлелдемелер ретінде іске қатысы бар фактілерді ғана пайдалану туралы заң талабы теорияда дәлелдемелердің қатыстылығы деп аталады"( Каз. Ц.М.Докозательства в советском уголовном процессе. Саратов 1960.С.25.
2. Дәлелдемелердің қатыстылығы олардың ізделетін фактілерді айғақтау қәсиетімен анықталады. Мәселен, И. Б. Михайловская дәлелдемелердің қатыстылығы дегеніміз —олардың іс ушін маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама түрде анықтәйтын қабілеттілігін білдіреді деп еселтейді. ( Михайловская И.Б. Относимость докозательств в советском уголовном процессе// Сов.гос. и право, 1958.№12.С.120
Дәлелдемелердің қатыстылығы — дәлелдемелердің мазмұны мен дәлелдеу тақырыбына жататын жағдайлардың арасындағы байланыс деп түсіндіріледі. Мүндай байланыстың болуы зерттелетін оқиғаның іс жүзіндегі көрінісін дәлелдемелердің негізінде қалпына келтіруге мүмкіндік береді1. Осындай көзқарасты Г. М. Миньковский де білдірді және ол В. Д. Арсеньевтің анағұрлым ертеректегі пайымдауларымен сәйкес келеді.
Соңғы көзқарасқа қолдау білдіре отырып, Ф. Н. Фаткуллин былай деп жазды: "Дәлелдемелер мен істің материалдық-құқықтық жағ-дайлары арасындағы объективті түрде бар себеп-тергеу, кеңістік-уақыт, тікелей, жанама түрде немесе кез келген басқа да нысанды байланыс расталған жағдайда, осы іс жүзіндегі деректер қатыстылық турғысы-нан танылады, мәнісі бойынша бағаланады және тиісті іс жүргізушілік қорытындылар мен іс бойынша шешімдердің негізіне алынады".
Үшінші көзқарас мынадай түсініктер бойынша қолайлы болып табылады:
- дәлелдемелердің қатыстылығы- олардың іс үшін маңызы бар фактілерді анықтау қабілетін білдірмейді, өйткені дәлелдемелердің бәрі
де зерттелетін фактіні анықтауға қабілетті емес (мәселен, сарапшылардың ықтимал немесе балама қорытындылары);
- дәлелдемелердің қатыстылығы ушін дәлелдемелер мен іс бойынша ізделетін фактілердің арасындағы кез келгені емес, тек қана қажетті, елеулі байланыстысы маңызды;
- кездейсоқ, маңызы шамалы байланыс алдын ала тергеу органдары мен соттың билігінде бар іс жүзіндегі деректерді дәлелдеу күшінен айырады.
Әдебиетте дәлелдемелердің іске жіберілу категориясынын, мәні туралы мәселе түрліше қарастырылады.
Мәселен. Я.0.Мотовиловкер былай деп есептейді: "сот ісін жүргізу нысандарының бәрі де бүлжытпай сақталуы тиіс деген қорытынды дәлелдемелер жинау кезінде кез келген бүрмалаушылық дәлелдеу тәсілін іске жіберілмейтіндей етеді деген үғымды білдірмейді". Әрі қарай ол былай деп....