Экономика | ҚР ң агробизнес негіздерін талдау Берік ӨК

Мазмұны

Кіріспе

I. «Берік» өндірістік коперативінің жалпы мәліметтері
1.1 «Берік» өндірістік кооперативінің құрылу тарихы
1.2 Өндірістік кооперативтің жарғысы және құрылымы

II ҚР-ң агробизнес негіздерін талдау
2.1 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы.
2.2 Агробизнесті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері

III Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеудің технологиясын жақсарту

Қорытынды
Қосымшалар
Пайдаланылған әдебиеттер

1.1 «Берік» өндірістік кооперативінің құрылу тарихы

«Берік» өндірістік кооперативінің ауылшаруашылық саласындағы қызметі 1998 жылдан бастау алады.1998 жылдың екінші жартысында Жеңіс өндірістік кооеративінен бөлініп шығып,мемлекеттік тіркеуден өткен соң заңды тұлға мәртебесіне ие болды.
Алғашқы жылы кооператив мүшелері ,яғни өз пай-жарналарын біріктірген адамдар саны10-нан аспады.Бұл кооператив азғана капиталымен тұқым(бидай)шаруашылығымен,яғни егін шаруашылығының бір саласына маманданды.Бұл жылы кооператив меншігінде 5 гектар егіс алқабы,3 тұқым себетін трактор,2 жер жыртатын трактор,1 комбайн болды.Егін егу және егінді жинау маусымдарында еңбек күші жетіспегендіктен жалдамалы жұмыскерлерді жалдауға мәжбүр болды.
1999 жылы кооперативтің кезекті жиналысында еңбек күші мәселесі талқыланды.Дауыс беру нәтижесінде кооперативке жаңа мүшелер мен жұмыс күшін тарту көзделді.Осы жылдың екінші жартысында кооперативке өз пай- жарналарын қосуға 9 адам ниет білдірді және қабылданды.
2000 жылы осындай ниет білдірген тағы 11 адам қосылды.Бұл жылы кооператив егін шаруашылығы саласынан басқа құс шаруашылығы саласын да қамтыды,яғни жұмыртқа және құс етін өндіре бастады.Осы жылы кооператив қарамағында 9 гектар егіс алқабы,5 комбайн,6 жер жыртатын трактор,5 тұқым себетін трактор және 30-дан аса жұмыскер жұмыс істеді.
2002 жылы кооператив мүшелері 45 адамға жетті.Көршілес облыстарға өз өнімдерін кең көлемде сатуға қол жеткізді.
Кооператив 2003 жылы өз өмір сүру тарихындағы жаңа сала-мал шаруашылығымен де айналыса бастады.Ет,сүт өнімдерін өндіре бастады.Бұл жылы кооператив қарамағында 13 ірі қара мал,30 қой-ешкі тұқымы болды.Осыған орай ет өнімін өңдеумен айналысатын кәсіпорындармен келісім-шартқа отырды.
2004-2005 жылдары Голландия мемлектінен 15 ірі қара мал сатып алынды.Осы жылы жүн-тері өңдейтін кәсіпорындармен келісім-шартқа отырды.
2007 жылы кооператив меншігінде 15 гектар егіс алқабы, 7 комбайн,12 трактор,40ірі қара мал,47 қой мен ешкі болды.
Кооператив ҚР-ң толыққанды шаруашылық жүргізуші субъектісі ретінде мемлекет экономикасына өз үлесін қосып келеді.

1.2 «Берік» өндірістік кооперативінің жарғысы мен құрылымы

Кооператив өзінің мақсаттарын орындау үшін сауда-саттық орындарымен келісім-шартқа отырып, түрлі мүліктерді сатып алуға, сондай-ақ сот алдында даулы мәселелерге жауап беруге және талап қоюға құқылы.
Қызмет мақсаттарының түрлері.
«Берік» өндірісітік кооперативі рынокты ауылшаруашылық тауарлары, тұрғындарға қызмет көрсету аясын кеңейту мақсатында құрылған.

Кооперативтің қызметіне мыналар жатады:
ауылшаруашылық өнімдерін өндіру, қайта өңдеу;
халық тұтынатын тауарларды өндіру және сату;
сауда – саттық қызметі;
дүкендер, сауда нүктелерін ашу;
сыртқы экономикалық қызметі;
коммерциялық қызметі;
жанар-жағар май құю бекеттерін ашу;
экспорт-импорт операциялары;
Бұл қызмет түрлерін кооператив лицензия алу жолымен жүзеге асырады.

Бақылау, басқару органдары және оның міндеттері

Кооперативтің жоғарғы басқару органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып табылады. Кооперативтің мүшелерінің жалпы жиналысының негізгі міндеттеріне мына төмендегілер кіреді.
кооперативтің Жарғысын өзгерту;
кооператив мүшелерін шығару және қабылдау;
жылдық есеп беруді және есеп - қисаптық балансты бекіту;
пайда мен шығынды бөлу;
тексеру органын құру мен оның мүшелерін шақырып алу;
өндірістік кооперативті қайта құру немесе оны жою туралы шешім қабылдау;
төрағаны сайлау және оны шақырып алу;
кооперативтің Қор және резервтерінің мөлшері мен оның түрлерін белгілеу, оларды пайдалануға қосу;
ішкі еңбекті ұйымдастыру, басқарудың ережесін қабылдау және оған өзгерістер енгізу, сондай-ақ лауазымды адамдарға, оның мүшелеріне, жалдамалы қызметкерлерге еңбек жалақысын төлеудің ережесін белгілеу;
филиалдар мен өкілдіктерді құру;
қосымша пайлық жарнаны енгізудің мәселелерін шешу;
тексеру комиссиясының есептерін бекіту;
кооператив төрағасының есебін тыңдау.
Кооператив мүшелерінің жартысынан астамы және олардың сенім білдірген өкілдері қатысқан жалпы жиналыс толық құқықтық маңызға ие болып табылады. Кооперативтің әрбір мүшесі жалпы жиналыста шешім қабылдауда бір дауысқа ие бола алады. Жалпы жиналыстың шешіміне кооперативтің қатысып отарған мүшесінің жартысынан астамы дауыс берсе, ол қабылданған болып есептеледі.
Жалдамалы қызметкерлерді жұмысқа қабылдап, босатуды жүзеге асырады. Банктерден есеп шот ашады, жалпы жиналыста тексеру комиссиясының құрамы екі адамнан тұратын болып, үш жыл мерзімге сайланады. Тексеру комиссиясының міндетіне мыналар кіреді:
Жылдық жалпы жиналыс есеп пен есеп-қисаптық баланстың растығын тексеріп, қортындысын ұсынады;
атқарушы орган төрағаның қызметін бақылауды жүзеге асырады. Тексеру комиссиясының мүшелігіне тек кооперативтің мүшелері сайлана алады.

Мүліктерді құрудың тәртібі
Өндірістік кооперативтің иелігіндегі мүліктер оның мүшелерінің жарнасы мен коопертивтің Жарғысына сәйкес бөлініп беріледі. Пайлық жарна кооперативтің мүлігі-негізгі қор мен айналма қаржыдан, сондай-ақ құны баланста көрсетілген активтерден құралады.
Мүлікті қалыптастырудың негізгі көзіне мыналар жатады:
• кооператив мүшелерінің пайлық жарнасы;
• өнімдерді сатудан, жұмыстан және қызмет көрсетуден, сонымен бірге басқа шаруашылық қызмет түрлерінен алынған кірістер;
• банктерден алынған несие мен басқа да несие берушілерден түскен қаржы көздері;
• заңмен тыйым салынбаған өзге де қаржы көздері;
Өндірістік кооператив тарқап немесе оның мүшелігінен шыға қалған жағдайда, соңғысы кооперативтің мүлігінен өзіне тиесілі несібесін пайлық жарнасына сай бөліп алуға құқылы.

Алынған пайданы мен шығынды бөлудің тәртібі

Кооперативтің шаруашылық іс-әрекетінің қаржылық іс нәтижесінің негізгі көрсеткіші пайда болып табылады.
Кооперативтің тапқан пайдасы оның мүшелерінің жеке еңбекке қатысу мөлшеріне сәйкес бөлініске түседі. Өндірістік кооператив салықтарды және басқа да төлемдерді бюджетке төленгеннен қалған таза пайданы өзінің иелігінде қалдырады. Кооперативтің мүшелері кооперативтің міндеттері бойынша заңда көрсетілген тәртіп пен тәсілдің негізінде қосымша жауапкершілікті мойындарына алады. Кооператив құрылғаннан кейін оған мүше болғандар кооперативтің міндеттемелеріне толық жауап береді.

Кооператив мүшелерінің құқықтары, міндеттері мен мүлкі.

Кооператив мүшелерінің мынадай құқықтары бар:
кооперативтің істерін басқаруға қатысуға;
басқару органын сайлауға және сайлауға қатысуға;
кооперативтің қызметі жөнінде толық ақпарат алуға;
пайданы бөлуге қатысуға;
өз еңбегі үшін жалақы алуға;
Осы жарғыда көрсетілген құқықтардан бас тарту немесе оны шектеу жарамсыз болып саналады.
Кооперативтің мүшелерінің міндеттері
Кооператив мүшелері жалпы жиналысының шешімін орындауға;
Жарғыда көрсетілген тәртіппен мүліктік жарна төлеуге;
Кооперативтің іс-әрекетіне жеке басын киліктіруді жүзеге асыруға;
Кооперативтің міндеттері бойынша қосымша жауакершілікті алуға;
Өндірістік еңбек тәртібін сақтауға;
Коммерциялық құпияны тараптауға;
Кооператив мүшелерінің еңбек қатынасы Жарғымен реттеледі.
Кооператив мүшелерін ақшалай марапаттаудың мөлшері жалпы жиналыстың шешімімен белгіленеді.
Кооператив мүшесінің жеке табысының мөлшеріне шек қойылмайды.
Кооперативте жұмыс істеген уақыт еңбек өтіліне кіреді.
Кооперативтің мүшесі мен жалдамалы қызметшілер сақтандыру және әлеуметтік қамтамасыз етілуге жатады. Жарғыда көрсетілгендей, кооператив мүшелеріне өз міндеттерін адал орындауға мүмкіндіктер тудырылған.
Өз міндеттерін орындамаған кооперативтің мүшесін тәртіпке щақыруды тексеру комиссиясы жалпы жиналысының шешіміне сүйеніп жүзеге асырады.
Егер кооперативтің мүшесі өз міндетін үнемі орындамай келсе онда жалпы жиналыстың шешімімен кооперативтен шығарылады. Несие алушылармен өзара есеп айырысқан соң жоғарыда құрылған комиссия заңды тұлға ретінде кооперативтің мүлкіне ие болып, жою балансын жасайды. Жою жөніндегі комиссияның міндеттемісіне кооперативтің қаржылай ақша төлемі кіреді. Жою бойынша несиелерді анықтап, борыштарды қайтарудың шараларын қарастырады, сондай-ақ несие берушілерге өндірістік кооперативтің жойылғандығы жөнінде хатпен ақпарат береді.

Кооператив мүшелерінің оның құрамынан шығуы:
Өндірістік кооперативтің мүшесі өзінің жағдайына қарай оның құрамынан шығуға құқылы. Мұндайда оған жарналық пай және басқа төлемдер төленеді, ол үшін кооператив мүшесі төрағаны екі ай бұрын жазбаша түрде ескертеді. Ал төлемдер оған кооперативтің қаржылық жылы аяқталғаннан кейін және есеп-қисап балансты бекітілген соң төленеді. Кооператив мүшесі өзінің жарналық пайын кооперативтің өзге мүшесіне толық немесе жартылай бере алады (егер жарғыда көрсетілсе). Кооперативке мүше емес азаматқа пай берілу тек кооператив мүшелерінің келсімімен ғана жүзеге асырылады. Бұл жағдайда кооперативтің өзге мүшелері аталмыш пайданың мүмкіндіктеріне ие болып қала береді.
Егер өндірістік кооперативтің мүшесі қайтыс болған жағдайда оның мұрагері кооперативке мүше болуға құқылы. Кооператив мүшесінің пайлық жарнасы бойынша жеке қарызы жөніндегі талаптары көрсетілген қағидалардың негізінде орындалады.
Кооперативті тарату.
Тыйым салынған және рұқсат етілмеген қызметтермен шұғылданса немесе бірнеше рет заңды өрескел бұзса, онда Қазақстан Республикасының заң талаптарына орай кооператив тарқатылуы мүмкін.
“Берік” өндірістік кооперативін тарату кезінде кооператив мүшелерінің жалпы жиналысы оны жою жөніндегі коммисия құрып, кооперативті таратудың тәртібі мен мерзімін белгілейді.
Кредиторлармен есеп айырысу болған соң тарату комиссиясының құзырына кооператив кредиторларына ақша сомасын төлеу міндеті кіреді.
Тарату комиссиясы кредиторларды анықтап, жалпы соманы алуға шара қолданады, сондай-ақ кредиторларға кооперативтің тартылуы туралы жазбаша түрде хабарлайды.
.
«Берік» өндірістік кооперативінің құрылымдық схемасы

2. 1. Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы

Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас салаларға тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық - әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше «агроөнеркәсіптік кешен» атауы пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қоладынысына енді. Оның үш саласы – қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді

Агробизнес кешені
1-схема
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл шаруашылығын техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғниөндірістің материалдық факторымен қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады. Сфералардың үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала – тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен азық – түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (IV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады. Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына мамандандырылан қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу, коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рынокті реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың консультациясы, материалдық – техникалық жабдықтау және қамтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай – ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (2-схеманы қараңыз).
Агроөнеркәсіптік кешен (2-схема)

І ІІ ІІІ

Бірінші сфераға (І) трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сондай – ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.
Екінші сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сферасы (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандар тасымалмауды, сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде өздігінше, жеке төртінші сфера (IV) жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын өздерінің құрамы бойынша бір- бірімен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқаларлықтай болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген жоқ. Өйткені, әкімшіл-әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл экономикалық жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы факторы болғаны айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған экономикалық процестерді қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген салалар мен сфералардың рациональді арақатысынан айқындалатын болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігінде жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның дамымай артта қалуының себебі ауыл шаруашылығы шикізаты мен азық – түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25-35 проценті ысырап болған. Біздің еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердері айырмашылық бізді аса қуанта қоймайды. АҚШ-та агроөнеркәсіп кешенінің түпкі өнімінің 70 проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы ауыл шаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ-та ІІІ сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық-түлік құнының 75 проценттен астамы ауыл шаруашылығынан тыс жерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі өнімде тамақ өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.
Батыс елдері өнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір жайт, мұнда азық – түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын қысқарту байқалады. Мысалы, АҚШ-та 1960-1985 жылдар аралығында мұндай қысқарту 30 процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы өндірісі есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы .....