Экономика | Қаржы каржы шаруашылыгы және каржы жүйесі

Мазмұны

Кіріспе
I тарау :Қаржы, каржы шаруашылыгы және каржы жүйесі
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні және саясаты
1.2 Қаржының функциялары және рөлі
1.3 қаржы жүйесі және оны ұйымдастыру
ІІ тарау : Қаржы саясаты, оның түрлері
2.1 Қаржыны басқару мазмұны
2.2 Мемлекеттік қаржыны басқару
ІІІ тарау: Қазақстанда каржы жүйесінің кұрылуының принцилтері және
ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

1. Қаржы, каржы шаруашылығы және қаржы жүйесі
1.1 қаржы ұғымы және оның мәні
Ф. В. Мильгаузен: "Қаржы деп ортақ мемлекеттік максаттарга жету үшін, халык мәлігінен біліп алатын жэне үкімет колыма берілетін заттык құндылықтарды атайды... Мемлекет бұйрығына келетін құндылықтар жиынтығын, біз оны қаржы деп атаймыз... каржы ғылымы туралы пәні... Ортақ мемлекеттік мақсаттарға жету үшін қажетті заттык кұндылықтарды алу мен қолдануда басшылыққа алатын экономикалық заңдарды баяндайды"./ "ФинасьГ Учебник для вузов 54-55 бет/
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің ііпапсіа сөзінен пайда болган франсуздыц "Гіпапсе" сөзінен шыққан) коғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдык арналымы бар өндірістік катынастарды білдіре отырып, тарихи қалыптаскан экономикалык категория ретінде көрінеді. Құн категорияларының жүйесінде (акша, баға, кредит, пайда, жалақы және т.т ) Қаржы белгілі орын алады және өзінің ішкі ерекшеліктерімен, сондай-ак ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен айшықталады.
"Қаржы" ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта коғамның таптарға жіктелуі кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген қажеттІліктерін канағаттандыруға байланысты жуйелі тауарақша айырбасы жағдайында пайда болып, дамыды және ол ақша нысанындағы коғамдык өнімді бөлумен байланысты болатын экономикалык катынастардың кең аукымын қамтиды. Тауар - акша катынастарыныц жалпы камтуындағы сипатка ие болып отырған нарықтык экономика жағдайындағы каржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын - ақша ағымын бейнелеп көрсетеді. Қаржының кажеттілік факторларын 1-суерттен көруге болады.
Қаржының мәні, оның даму заңдылыктары, тауар- ақша қатынастарын қамту сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі коғамның экономикалық құрылысымен, мемлекетің табиғаты мен және фунцияларымен айқындалады.
Қаржының қажеттілігі
қоғам дамуының қажеттілігі



Ө
н
д
I р I с

Тауар-акша қатынасының болуы
Материалдық
өндіріс
(тауарлар,
Қызметтер көрсету,
жұмыс)
Материалдык емес сфера

Мем.іекеі гің жұмые істеуі
Басқару
Халықты эулеметтік қоргау
қорганыс
Кұкыктык тэртіпті корқау
қоршаган ортаны коріау
Ізгіліктік фуыкциялар

Р Е Т
I Е
У

Әулеметтік-экономикалық қажеттіліктер
-сурет. Қаржының Қажеттілік факторлары.
Қаржы - каражат жүйесі және оның шаруашылык механизімІ.
Қаржы мәні - акша ресурстарын білу жэне пайдалануға байланысты құн ағымдарының жүйесі. Экономика ғылымында бұл ең күрделі категориялардың бірі.
Арасьшда ақша ағымдары үздіксіз ағатын нсгізгі субъектілер мыналар: мемлекет (және оның құрылымдары), кәсіпорындар (фирмалар) және тұрғындар. Дэл осы субъектілердің үш тобы – көптеген экономикалық
байланыстар түрлерінің калыптасуы орталыктары. Бұл байланыстардың көбі қаржылың қызметсіз өмір сүруге де, дами да алмайды.
Теорияда "каржы" ұғымымен катар "қаржы шаруашылығы", "қаржы жүйесі" деген атауларда пайдаланылады.
Отандық экономика ғылымында "қаржы - каражат шаруашылығы" атауы, макроэкономикалык мазмұны терең және көп кырлы болса да, өкінішке карай, пайдаланылмайды деуге болады.
Теорияда каржы шаруашылығының сипаттамасы "мемлекет кызметінің кеңею заңы", немесе "мемлекет кажетіліктерінің өсу заңы" деп аталатын заңдармен байланысты анықталады. Неміс экономисі А. Вагнер анықтап берген бұл заң экономика мен қоғамдағы мемлекет рөлінің арту тенденциясын көрсетеді. Қажетілік шыгындарды туындыратын болса, онда аталған заңдылық мемлекеттің каржы қажеттіліктерінің өсу заңы ретінде анықталады.
Қаржы шаруашылығының ең маңызды белгілері мынандай: а) ақша ресурстарын міндетті түрде қайта бөліп, жаңа табыс түрлерін жасау; б) табыстарды өндіріске емес, кажеттіліктерге жұмсау.
Қаржы шаруашылығы бірнеше кызмет түрлерін атқарады. Олардың ішінен мына қызметтерді ерекше боліп корсетуге болады: ресурстарды қайта жылжытып, жаңаша орналастыру; табыстарды кайта бөлу және тұрақтандыру.
Қоғамдағы экономикалык ресурстарды қайта жылжытып орналастыру қызметІ батыс эдебиеттерінде "аллокация" деп аталады. Бұл қызмет мемлекеттің белгілі бір игілік түрлерін (қоғамдык игіліктерді) өндіріп немесе қаржыландырып, оларды қоғамға (немесе оның белгілі әулеметтік топтарына) "тегін" немесе "жартылай" бағамен пайдалануға беруінен туындайды. Мемлекеттік табыстардың жэне шығындардың маңызды мақсаты осындай, жеке экономика секторы өндіріп ұсына алмайтын қоғамдық игіліктерді қаржыландыру болады.
1.2. Қаржының функциялары және рөлі
Ф. Мильгаузен: "Қаржылык ғылымы үкімет өзінің шаруашылығында эрекет етуі тиіс бастамаларды, ережелерді аныктайды, дэлірек айтқанда, мемлекеттік максатарға жетуі үшін кажеттті заттык кұндылықтарды дүрыс алу мен қолдануға ұмтылуы керек". / "Финансы" Учебник для вузов 54-55 /
Қаржынын мэні, іс- әрекет механизмі жэне ролі оның функцияларынан айқын көрінеді. Қаржының мәнін толык ашу оның ұғымы мен кажеттілігін ғана емес, сонымен бірге қаржының коғамдык арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалык категорияға тән қызмет тобын, мэнінің іс- кимылындағы көрінісін, сапаның өзіне тэн катеғориялары кескіннің айрықшалыкты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдык арналымы қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категория- ақшадан туындайтын айрықшалықты экономикалык категория болып табылатындықтан жэне бұл экономикалық категорияның іс- қимылының шегін созып қоюдың мүмкін еместігіне, оның қоғамдык саяси және экономикалык өмірдің барлық сферасына терең дендеп енуіне байланысты каржы функциясы туралы мәселе ғалым- теоретиктер арасында осы күнге дейін пікір талас тудырады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік жэне ұдайы өндірістік тэрізді екі тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылығы каржы коғамдык өндірістік екінші стадиясында- ақша нысанындағы қоғамдык өнімнің құнын бөлу процессінде пайда болады, каржының бөлгіштік сипаты оның іс- эрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдағы сәйкес қаржы екі функция орындайды: болу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын коғамдык жалпы өнім мен оның аса маңызды бөлігі - ұлттык табысты, сондай ~ ак ұлттык байлықтың бір бөлігін (мысалы, айналым каражаттары, мемлекеттік мүлікті сату

операцияларын шығарып тастағанда) бөлу жэне қайта бөлу процесіне пайдаланған кезде көрінеді. Бұл функцияны каржы өнІмді өздігінше бөле бередІ деген мағынада емес, каржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек. Былай деп айтқан дұрыс: өнімнің натуралды - заттық кұүрамын бөлу ақша корларын бөлу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма жэне халык арасында ақша корларын (табыстар мен корланымдарды) бөлуге сәйкес жасалған натуралды өнім де бөлінеді каржының бөлгіштік функциясының іс - кимылы оның мэнімен: жиынтық қоғамдық өнімді ұлттык табысты және таза тыбысты бөлумен жэне кайта бөлумен байланысты қатынастардың камтамасыз етуге; табыстар мен корланымдарды калыптастырудан ақша корларын жасаудан туындады.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да ақырғы табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды қауыштырады. Қаржы көмегімен үлттык табысты болу жәме кайта болу екі әдіспен жүзэге асырылады:
• қаржылык - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда жэне
бюджеттен каражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде колдапылады;
• несиелік - банктік әдісі. Ол уақытша басы бос ресурстарды
жүмылдыру жэне кайтарымдық негізде несиелер беруді білдірсді.
Қоғамдык өнімді кұндық бөлудің процессі мемлекет белгілеген қаржы күралдырының - қалыптардың, ставкалардың, тарифтердің, аударымдардың жэне тағы баска көмегімен жүзеге асыуы мүмкін. ¥лтык табысты каржы көмегімен кайта бөлудің негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
• өндірістік емес саланы каржы ресурстарымен қамтамасыз ету: бұл
салада үлттык табыс жасалмайтыны белгілі;
• елдің жеке экономикалық аймақтарының арасында каржы
ресурстарын максатты бөлу;
• каржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырыкша
дамуын камтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
• каржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішіпде бөлу, ол
кәсіпорындардың әртүрлі рентабелділігімен жэне күрделі жұмсалымдардың
құбылмлы тиімділігімен ынталандырып отырады. Сөйтіп үлттык табысты
каржы көмегімен бөлу жэне кайта бөлу қоғам мен кэсіпорын, фирманың
материалдык және акша ресурстарын ұдайы өндірістегі қажетті
мөлшерлестігін қамтамасыз етеді. Қаржының бақылау функциясы
комерциялық есеппен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға байланысты.
Бақылау функциясы каржылық бақылау көрінеді, бірак бұл ұғымдарды
бірдей деуге болмайды. Бақылау функциясы каржының ішкі касиеті, ал
қаржылық бакылау каржыға тэн объективті мазмұн ретінде юакылау
функциясын нактылы іс - жүзінде пайдалану болып табылады. Қаржының
бақылау функциясының экономикалык мағынасы кәсіпорынның, фирманың
шаруашылық - қаржы кызметіне теңгемен жүргізу. Бүл бақылау материал,
еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз эрі тиімсіз пайдалануды нақтылап
қоймайды, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларды өндіріс
рентабельдігін арттыруға резервтерін ашуға, өндірістік емес шығындарды
болдырмау мүмкіндік береді.
Қаржы микроэкономикалык дамудың тиімді арақатынасын белгілеуде, үдайы өндірістің заттык жэне күндык элементтерінің гепе - теңдігіне жетуде, өндіріс тиімділігін арттыруда маңызды роль атқады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
• каржы капиталдың айналымын тездете отырып кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік кызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
• кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру аркылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялык есебін ныгайтып, дамытады;
• каржы акша қорларын бөлу жэне қайта белу аркылы экономикалық
өсудің ара - қатынасын камтамасыз етеді;
• каржы үлттык табыстарға қорлану мен түтыну корларының үйлесуі
тиімділігін арттырудың экономикалык негізін жасайды;
каржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандардың жэне шаруашылык жүргізудің нысандарының дамуына мүмкіндік туғызады.

1.3 Қаржы жүйесі және оны бсқару
"Қаржы жүйесі" ұғымы катынастар жиынтығын камтиды, ол қатынастар негізінде ақшалай қаражаттардың сондай - ақ бұл катынастарды ұйымдастырушы органдардың тиісті корлары қалыптасады және пайдаланылады.
"Жүйе" термині өзара байланысты элементтердің шағын жүйелердің іс - әрекетін білдіреді.
Қаржы жүйесі мынадай 3 бөліктен тұқрады:
1. Қаржы қатынастарының жиынтыгы;
2. Акшалай каражат корларының жиынтығы;
3. Баскарудың қаржылык аппараты;
3. Қаржы жүйесіні бөліктерінен басқа буындары да бар. Қаржы жүйесінің буындары жоғарыда аталған: қаржы қатынастарының қаржы қорлары мен қаржы аппаратын қамтиды. Бұл жалпы мемлекеттік каржы мен кәсіпорындардың қаржысына да тікелей қатысты. Қазақстан Республикасының каржы жүйесінің сызбасы 2-суретте көрсетілген.
Халықтың қаржысы - каржы жүйесінің өзгеше бір бөлІгі. Халық өзінің каржысы аркылы жалпы мемлекеттік каржы жүйесІмен, өндірістік жэне өндірістен тыс салалардагы кэсіпорындар мен меншіктің - мемлексттік және басқа формаларымен катынасқа түседі.
Сонымен қатар халық қаржысынның ерекшелІгі сол - онда каржы жүйесіне тән екі бөлік: қор нысаны мен сырттан баскару жоқ.
Қаржы катынастары формалары мен акшалай каражаттар корлары басқарылатын материалдық объект құрайды. Қаржы аппараттарды басқарушы субъектіге айналады, ол каржыны баскаратын мемлекеттік жэне қоғамдық аппараттар жүйесімен каржы жүйесінің үшінші бөлігі бөлып ......