Экономика | Қазақстан Республикасының сақтық рыногы оның жай күйін талдау және даму перспектива

Мазмұны

Кіріспе

І. Қазақстан Республикасының сақтық рыногы туралы.

1.1. Сақтық рыногының мәні мен құрамы
1.2. Сақтық рыногының делдалдары

ІІ. Қазақстан Республикасының сақтық рыногын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы.

2.1. Сақтық рыногының қазіргі жай-күйі мен даму проблемалары

2.2. Бағдарламаның мақсаттары, міндеттері және іске асыру бағыттары

2.3. Сақтық рыногының инфрақұрылымын дамыту

ІІІ. Сақтандыруды қадағалауды дамыту және тиімділігін арттыру

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

І. Қазақстан Республикасының сақтық рыногы туралы
1.1. Сақтық рыногының мәні мен құрамы.
Сақтық рыногы – сақтандыру өнімін сату және сатып алу бойынша экономикалық қатынастарының жиынтығы. Сақтық рыногының қалыптасуының объективті негізі болып – ұлғаймалы ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында кездейсоқтық жағдайлардың әсерінен жәбір көрушіге ақшалай көмек көрсету мүмкіншілігі.
Сақтандырудың міндетті түрлері, оның ішінде міндетті әлеуметтік және медициналық мақтандыру, экологиялық сақтандыру және басқа түрлері енгізіліп, оларды тиімді қолдану қамтамасыз етілетін болады.
Сақтандыру рыногының инфрақұрылымын дамыту және оның кәсіби қатысушыларының (сақтандыру брокерлерінің, актуарийлер мен уәкілетті аудиторлардың) қызметін жандандыру жөніндегі жұмыс жалғастырылатын болады. Бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушыларының әртүрлі санаттарының қызметіндегі тәуекелдерді сақтандыру тиісті дәрежеде дамиды.
Сақтандыру шарттары бойынша клиенттердің мүдделерін қорғау мақсатында сақтандырушыларға (сақтандырылғандарға, пайда алушыларға) сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қор құрылды. Бірінші кезеңде міндетті – сақтандырудың негізгі түрлері бойынша кепілдік беруді енгізу, ерікті сақтандыруды қоса алғандағы қалған барлық түрлеріне кепілдік беруді одан әрі кеңейту көзделуде.
Басымдылықтың бірі қаржы және азаматтық нормаларға сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын тарату кезінде олардың кредиторларының құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау болып қала береді.
Сақтық рыногын салалық белгісі бойынша былай ажыратады:
- өмірді сақтандыру;
- мүлікті сақтандыру;
- жауапкершілікті сақтандыру;
- жазатайым жағдайдан сақтандыру;
Ал сақтық рыногы масштабы бойынша:
- ұлттық ;
- аймақтық;
- халықаралық болып бөлінеді.

2004 жылғы 1 мамырда 34 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиясы бар, оның ішінде 2-уі өмірді сақтандыру бойынша, 26-сы көлік құралдары иелерінің АҚЖ міндетті сақтандыру лицензиясына ие; 6 сақтандыру брокерінің, 30 актуарийдің, 34 аудиторлық ұйымның және 67 аудитордың сақтандыру қызметіне аудитті жүзеге асыру құқығына лицензиясы бар.
2004 жылдың наурызында сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтері 0,9%-ке 31,8 млрд. теңгеге дейін ұлғайды. Жиынтық меншік капитал қайта сақтандырушылармен есеп айырысу жөніндегі сақтандыру ұйымдарының міндеттемелерін ұлғайту есебінен 2,5%-ке 12,6 млрд. теңгеге кеміді. Сақтандыру резервтері 6,2%-ке 15,4 млрд. теңгеге ұлғайды.
2004 жылғы 3 айда сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 11,4 млрд. теңге болды, бұл өткен жылға дәл осы кезеңмен салыстырғанда 4,7 млрд теңгеге (68,8%) ұлғайды. Оның ішінде міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 1,5 млрд. теңгені (0,72 млрд. теңгеге 88,3% ұлғайды), ерікті және сақтандыру бойынша 0,97 млрд. теңгені (0,45млрд. теңгеге (86,7%) ұлғайды) және ерікті мүліктік сақтандыру бойынша- 8,9 млрд. теңгені құрады (3,5 млрд. теңгеге (64,2%) ұлғайды).
2004 жылғы 3 айда сақтандыру төлемедерінің көлемі 1,5 млрд. теңге болды, бұл өткен жылғы дәл осы кезеңмен салыстырғанда 0,46 млрд. теңгеге (43,0%) ұлғайды. Оның ішінде міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру төлемдерінің көлемі 0,66 млрд. теңгені (0,43 млрд. теңгеге (186,2%) ұлғайды), ерікті жеке сақтандыру бойынша – 0,29 млрд. теңгені (0,07 млрд. теңгеге (32,6%) ұлғайды) және ерікті мүліктік сақтандыру бойынша – 0,56 млрд. теңгені құрады (0,05 млрд. теңгеге (7,8%) азайды).
2004 жылғы 12 сәуірде қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі Басқармасының «Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде № 1503 тіркелген Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі басқармасының «Қазақстан Республикасының резиденті емес қайта сақтандыру ұйымының және сақтандыру брокерінің рейтинг анықтау шарттары мен ең аз рейтинг туралы және рейтинг агенттіктерінің тізбесін бекіту туралы» 2001 жылғы 31 наурыздағы № 86 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» № 114 қаулысы қабылданды.
2004 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша 13 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы соттың шешімімен еріксіз тәртіппен таратылу процесінде болды «Энергия» Сақтандыру компаниясы ААҚ-ның ерік
1.2. Сақтық рыногының делдалдары.
Қазіргі уақытта сақтандыру делдалдары қызметінің талаптары іс жүзінде реттелмей қалып отыр. «сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының талаптарына сәйкес сақтандыру брокерлері мен сақтандыру агенттері қызметінің талаптары және тәртібі аталған Заңның 17 және 18 баптарымен ғана реттеліп отыр.
Сонымен бірге сақтандыру рыногы субъектілерінің қызметін рететйтін және қадағалайтын уәкілетті орган тарапынан делдалдардың сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарымен және сақтанушылармен (сақтандырылғандармен, тиімді сатып алушылармен) өзара қарым-қатынасы Қазақстан Республикасы Заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілік, құжат айналымына.
Делдалдар қызметіне бақылаудың және талаптардың болмауы олардың заңға қарсы әрекеттер мен операциялар жасауына теріс мақсатта пайдалануына мүмкіндік беруде.
Айтылғандарды, сондай-ақ сақтандыру делдалдары қызметіне бақылауды жүзеге асыруды көздейтін халықаралық тәжірибені ескере отырып, сақтандыру делдалдары қызметін нақты реттеу, заңды тұлғалардың қолданылып жүрген заңдарға тиісінше өзгерістер мен толықтырулар енгізу және нормативтік құқықтық актілер әзірлеу арқылы сақтандыру агенттіктерін құруға және қызмет ету талаптарын белгіленуіне мүмкіндік беру саласында жұмыстар жүргізген жөн.
Кез-келген шаруашылық жүргізуші субъектінің, сондай-ақ жеке тұлғаның қызметі тәуекелмен байланысты. Экономикалық ұғым бойынша, тәуекелмен төмен рентабельдік немесе экономикалық шығындар арқылы зиянға душар ететін қолайсыз жағдайдың орын алу ықтималдығы.
Сақтандыру ұйымдары қызметінің негізгі түрі басқа тұлғалардың тәуекелдерін өзіне қабылдауы екенін ескере отырып және сондықтан онда осындай тәуекелдердің басым бөлігі топтасқандықтан, бара-бар реттеу қажеттілігі, сондай-ақ корпоративті басқару жүйесін ендіру негізінде сақтандыру ұйымдары қызметінің тиімділігін арттыру қажеттігі пайда болады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарында корпоративті басқару жүйесін ендіру – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын жеке дамту әрі жалды сақтандыру рыногын дамытудың мейлінше өзекті мәселелерінәі бірі болып табылады.
Сақтандыру қызметін реттеу мен қадағалауды одан әрі жетілдіру жөніндегі негізгі міндеттерді іске асыру шеңберінде сақтандыру ұйымдары
жүзеге асыратын қызметке тікелей ықпал ететін қолданыстағы заңдар базасы мен заң аясындағы нормативтік құқықтық актілерге сараптама жасалуы, кейіннен сақтандыру қызметіне реттеу мен қадағалау жасайтын уәкілеті органның қолданылып жүрген заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізуді жүзеге асыруы тиіс.
Атап айтқанда, осал бағытта мынаадй міндеттеріді қарау жоспарланып отыр:
сақтандыру қызметін реттеудің ұлттық режимі мен халықаралық принциптер мен стандарттардың жақындасуын республиканың Дүниежүзілік Сауда Ұйымына интеграциялануы қажеттігін, оның ішінде шетелдік қатысуды шектеуді кезең-кезеңімен төмендету арқылы ескере отырып қамтамасыз ету;
сақтандыру ұйымдары мен сақтандыру брокерлерінің қайта сақтандыру қызметін қадағалауды Қазақстан Республикасының резидент емес сақтандыру брокерлеріне кредиттік рейтингтердің (Credit Raiting) міндетті түрде болуын талап етуді белгілеу жолымен күшейту;
сақтандыру рыногы қатысушылардың (апат комиссарларының, аджастерлердің, андеррайтерлердің, сюрвейерлердің, диспашерлердің және басқалардың) құқықтық негізін нақтылау, сақтандыру брокерлері мен сақтандыру агенттерінің қызметін шектеу және нақтылау;
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қаржылық тұрақтылығы және төлем қабілеттілігі талаптарын одан әрі дамыту;
актуарийлердің, ішкі және сыртқы аудиторлардың қызметін пайдалануға нұсқаларды, сондай-ақ делдалдар мен сақтандыру агенттерінің өзара қарым-қатынасын реттейтін сақтандыру ұйымының ішкі ережелеріне қойылатын талаптарды әзірлеу;
корпоративті басқару және тәуекелдерді басқару жүйелеріне, оның ішінде жүзеге асырылатын операциялардың нақты ретінің болуына қойылатын талаптар әзірлеу;
сақтандыру операцияларының бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру және қаржы қызметінің айқындығын арттыру;
сақтандыру тарифтерінің есептеу тәртібіне қойылатын талаптарды белгілеу;
сақтандыру рыногының кәсіби қатысушыларын құрған, лицензияланған, келіскен кезде белгіленетін талаптарды басқа қаржы ұйымдарына қойылатын мынадай талаптармен салыстыра отырып бірегейлендіру және стандарттау;
тәуекелдерді бағалау жүйесіне негізделген алдын-ала ескерту тесттерін жүргізу;
деректерді жинау және өңдеу жүйесін автоматтандыру.
ҚР-да сақтық делдалдарын сақтық брокері мен сақтық агенттері жүргізеді.
Сақтық брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері бойынша кеңестік қызметті өз атынан және сақтанушының тапсыруымен сақтандыру шарттарын немесе өз атынан қайта сақтандыру шарттарын жасау жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын заңда тұлға. Сақтандыру брокерінің қызметі – ерекше қызмет түрі болып табылады және оны мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс. Сақтандыру брокерінің өзіт қатысып жасалатын сақтандыру шарты бойынша өкілеттігі мен жауапкершілігі сақтандыру шартының тараптарымен жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру агенті – берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымның атынан және тапыруымен сақтандыру шарттарын жасау жөніндегі делдалдық қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңда тұлға. Сақтандыру агентіінң сақтандыру рыногында делдалдық қызметті жүзеге асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымының тиісті құжататрымен белгіленеді
ІІ. Қазақстан Республикасының сақтық рыногын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы.

2.1. Сақтық рыногының қазіргі жай-күйі мен даму проблемалары.
2004 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша қазақстан Республикасының сақтандыру рыногында лицензиялары бар қызметті 32 сақтандыру ұйымы (оның ішінде 1-өмірді сақтандыру бойынша, 6-Қазақстан Республикасының резидент еместерінің қатысуымен), 6 сақтандыруброкері, 28 актуарий және сақтандыру ұйымына аудит жасауға лицензиясы бар 34 аудиторлық ұйым жүзеге асырады.
Есепті күнде 29 сақтандыру ұйымы сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының қатысушылары болып табылады.
Сақтандыру сыйлықақылары. 2003 жылы жиналған сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық көлемі 28,9 млрд. теңге болды 2002 жылда жиналған көлемнен 27,2%-ға көп.

млн. теңге
Сақтандыру сыйлықақысының 01.01.03 01.01.04 жылға 2003/2002 ж.
түсуі жылға ________________ өзгеруі,
Сомасы үлесі %-пен

Барлығы, оның ішінде: 22719,4 28870,2 100,0 27,2
Міндетті сақтандыру бойынша 1201,8 2841,6 9,8 136,4
Ерікті жеке сақтандыру
бойынша 1913,0 2778,4 9,6 45,2

Ерікті мүліктік сақтандыру
Бойынша 19604,6 23250,2 80,6 18,6

2004 жылғы 1 қаңтарға міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру сыйлықақыларының көлемі өткен жылдың осындай көрсеткішінен 136,4%-ке асады. Ерікті жеке сақтандыру бойынша ұлғаю 45,2%, ерікті мүліктік сақтандыру бойынша 18,6% болды.
Сақтандыру салалары бойынша (life, non- life) жиналған сақтандыру сыйлықақыларының көлемі былайша көрінеді.
«Өмірді сақтандыру» саласы 2003 жылғы кезең үшін «өмірді сақтандыру» саласы бойынша жиналған сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 430,2 млн.теңге ($3,1 млн.) болды, бұл 2002 жылдың осы көрсеткішінен 2 есеге көп. «Өмірді сақтандыру» саласы бойынша есепті күнге жиналған сақтандыру сыйлықақыларының үлесі 2003 жылдың 1 қаңтарына 0,9%-ке қарсы 1,5% болды.
«Жалпы сақтандыру» саласы. «Жалпы сақтандыру» саласы бойынша 2003 жылғы кезең үшін жиналған сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 28,4 млрд. теңге ($204,0 млн.) болды, бұл 2002 жылғы осыған ұқсас, кезеңнен 26,3%-ға артық.
Қазақстан Республикасы резидент еместерінің қатысуымен сақтандыру компанияларының 2004 ж. 01.01. жағдай бойынша жинаған сақтандыру сыйлықақыларының үлесі 37,5% (10,8 млрд.теңге) болып отыр.
Қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 16,8 млрд. теңге немесе сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық көлемінің 58,2%-і болып отыр. Мұндайда резидент еместерге қайта сақтандыруға сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық көлемінің 54,2%-і беріліп отыр.

млн.теңге
Қайта сақтандыруға берілген 01.12.03 жылға 01.10.04 жылға
сақтандыру сыйлықақылары

Сомасы үлесі, Сомасы үлесі
%-пен %-пен

Қайта сақтандыруға берілген
барлығы, оның ішінде 16865,1 74,2 16776,2 58,2
резидент еместерге 15469,8 68,1 15654,8 54,2
Резиденттерге 1395,3 6,1 1121,4 4,0


Қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйлықақыларының жалпы сомасында негізгі үлесті ерікті мүліктік мақтандыру бойынша сыйлықақылар
- 96,8%, ерікті жеке сақтандыру бойынша – 2,9%, міндетті сақтандыру бойынша – 0,3% алып отыр.
Сақтандыру төлемдері. 2003 жылы жасалған сақтандыру төлемдерінің жалпы көлемі 2002 жылдың деректерімен салыстырғанда 80,2%-ке арта отырып 4,2 млрд.теңге ($29,1 млн) болды. Сонымен бірге қайта сақтандыру ұйымдары қайта сақтандыру есебінен өтеп отырған сақтандыру төлемдерінің үлесі 19% (0,8 млрд. теңге) болып отыр.

млн.теңге
Сақтандыру төлемдері 01.01.03 01.01.04 жылға 2003/2002
жылға ________________ жылмен
Сомасы үлесі % салыстырғанда,
%-пен

Барлығы, оның ішінде 2315,2 4172,4 100,0 80,2
мыналар бойынша:
Міндетті сақтандыру
бойынша 759,1 1316,7 31,6 73,5
Ерікті жеке сақтандыру
бойынша 586,4 988,6 23,7 68,8
Ерікті мүліктік сақтандыру
бойынша 969,7 1867,1 44,7 92,7


2003 жылғы кезеңде жасалған сақтандыру төлемдерінің жалпы сомасы бойынша сақтандыру төлемдерінің мейлінше көп көлемі автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру сыныбы бойынша төлемдердің жиынтық сомасының 31,5%-і болды. Сақтандырудың осы сыныбы бойынша шығын коэффициенті 2003 жылдың желтоқсан айындағы осы сақтандыру сыныбы бойынша сақтандыру көлемінің өсуіне байланысты өткен айда 45,6%-ке көбейіп, 50,6% болды.
Жалпы алғанда есепті күнге шығын коэффициенті (сақтандыру төлемдерінің сақтандыру сыйлықақыларының қатынасы) 14,5% болды.
Капитал. 2004 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша сақтандыру ұйымдарының меншік капиталының мөлшері 9,0 млрд. теңге ($63,0 млн) болды, бұл өткен жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 47,3%-ке көп болды.
Енгізілген нормативтерге сәйкес сақтандыру ұйымдарының меншік капиталының жеткіліктігін есептеуге өтімді қаржы активтері жатады.
Активтер. Сақтандыру ұйымдары активтерінің жиынтық көлемі 2004 жылғы 1 қаңтарда 20,7 млрд. теңге ($144,5 млн) болды, бұл 2003 жылғы 1 қаңтардағы дәл осындай көрсеткіштен 64,4%-ке көп. ......