Экономика | Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылысы

Мазмұны
Кіріспе
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
1.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
1.2 Жергілікті бюджеттердің мәні, кірістері мен шығыстары
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесінің экономикалық мазмұны
2.1 Мемлекеттік бюджеттің атқаратын функциялары
2.2 Мемлекеттік бюджеттің классификациялары
III. Қазақстан Республикасы бюджетін пайдалану кезінде туындайтын проблемасы
3.1 Республикалық бюджет тапшылығы
3.2 Республикалық бюджет тапшылығын жоюды қаржыландыру
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Кез келген мемлекетте елдің бюджет! маңызды рөлді атқарады ол арқылы: таза үлттық табысты белуге және қайта белуге, жалпы үлттық өнімнің қүрылымына, қоғамның әлеуметтік қамсыздандыруына әсер етеді.
Елдің мемлекеттік бюджеті қаржы жүйесінің басты буыны болып табылады. Мемлекеттік бюджет елдің орталықтандырылған ақша қоры. Бюджет арқылы барлық меншік нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаражаттары және ішінара халықтың табысы жүмылдырады. Олар экономиканы әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыруға, елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, мемлекеттік басқару органдарын үстауға, жергілікті бюджеттерді қаржылық жағынан қорғауга, үкіметтік борышты өтеуге, мемлекеттің материалдық және қаржы резервтерін жасауға және басқаларға бағытталады. Курстық жүмыс үш бөлімнен түрады: бірінші бөлімінде мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмүны, бюджеттің функциялары, бюджеттің юіассификациялары, мемлекеттік бюджет экономиканы басқару қүралы ретінде осы аталғандар бірінші бөлімде қарастырылды. Ал екінші бөлімінде: бюджеттің қүрылымы, бюджет жүйесі, бюджет жүйесінің басқару механизмдері. Ал қортынды бөлімде, демек үшінші бөлімде: бюджеттің қалыптасуы және пайдалану проблемасы, бюджет тапшылығы, бюджет тапшылығын жоюды қаржыландыру. Сонымен соңында жалпы үш бөлімге қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі.
Мемлекеттік бюджетте қогамдағы барлық экономикалық процестер бейнелетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-салықтар, мемлекеттің шығындары, мемлекеттік несие, мемлекеттік займдар және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты қезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің қірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның үлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Республикалық бюджет елдің маңызды орталықтандырылған ақша қоры болып табылады, маңызды деп айтып отырғанымыз, себебі республикалық бюджет арқылы білім, денсаулық сақтау, қорғаныс, ғылым т.б. салаларға қаражаттар бөлінеді. Республикалық бюджет арқылы елдің экономикасы қандай күйде екенін көруғе болады, елдің бюджеті арқылы елдің борыштарының төленуінің динамикасын, бюджетке түскен кірістердің, шығыстардың динамикасын көруғе болады. Нарықтық экономикаға өтуімізғе байланысты, көптеғен ірі және шағын кәсіпорындарымыз мемлекеттің көмеғіне мұқтаж болып отыр, осы мақсатта шағын кәсіпорындарды субсидия беру арқылы мемлекет тарапынан ынталандырып отыр. Дүниежүзінің әртүрлі елдерінде бюджет құрылымы мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңғейіне және нақты мемлекеттің басқы айрықша белгілеріне байланысты өзғешеліктерімен ерекшеленеді. Нарықтық механизмғе қөшу жағдайында мемлекеттік бюджет қаражаттарын ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, техникалық әлеуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуғе және халықтың ең аз қамтылған жіғін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
1.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1) Кірістер:
- салықтық түсімдер;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- ресми трансферттер түсімдері.
2) Шығындар:
3) Операциялық сальдо;
4) Таза бюджеттік кредит беру;
5) Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
6) Бюджет тапшылығы (профициті);
7) Бюджет тапшылығын қаржыландыру (проицитін пайдалану):
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қалдықтарының қозғалысы.
Бюджетгерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының 2004 жылғы республикалық бюджет қірістерінің құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады. (1. кесте).
1 кесте. Республшсалық бюджет қірістерінің көлемі мен қүрылымы.
Түсімдердің атауы млн. теңге %
Түсімдер 722034 100,0
I. Кірістер 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
қосылған құнға салынатын саклық 222161 36,8
ақциздер 1 60 1 9 1,0
Салықтық емес түсімдер 1 39348 6,1
Капиталмен жасалған 6256 операциялардан | 0,9

алынатын кірістер 1
П. Алынған ресмі^ трансферттер 57630 8,0
III. Кредиттерді қайтакру | 15404 2,1
Дерек көзі: Қаржы министрлігінің статистикалык бюллетені №6, маусым 2005ж.
2 кесте. Республикалық бюджет шығыстарының көлемі мен құрылымы (2004ж.)
млн. теңге %
Шығыстар 773893 100,0
Шығындар 734809 94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер 44066 5,7
2. Қорғаныс 40435 5,2
3. Қооғамдық тәртіп және қауіпсіздік 73822 9,6
4. Білім беру 23241 з,о
5. Денсаулық сақтау 19105 2,5
6. Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек 202043 26,1
7. Тұрғын үй комму налдык шаруашылығы 10321 І,з
8. Мәдениет, спорт, туризм, және ақпараттық кеңістік 12879 1,7
9. Отын әнергетика кешені және жер қойнауын пайдалану 8486 1,1
10. Ауыл, су, орман, балык шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау 43040 5,6
1 1 . Өнеркәсіп және құрылыс 1395 0,2
12. Көлік және байланыс 59663 7,7
13. Басқалар 68345 8,8
14. Борышқа қызмет корсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
Кредиттер 39085 5,0
Дерек көзі: Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №6, маусым 2004ж.
Орталық мемлекеттік органдарды және олардың аумақтық бөлімшелерін ұстауға жұмсалатын шығындар Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен бекітілетін штат саны лимит! мен Үкімет бекіткен натуралдық нормалар негізінде жоспарланады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі қүрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын қалыптастыру, лоарды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болды. Осы әлементтердің барлығы - бюджет жүйесін ұйымдастыру мен қүрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қатынастарының жиынтығы бюджет қүрлысын қүрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет қүрлысы мемлекеттің қүрлысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы мемлекеттің баска айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен ерекшеленеді.
Бюджет қүрлысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық қатынастарға және қүқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын білдіреді. Эр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің қүрылымы, бюджеттердің жеқелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың аумақтық қүрлысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің қүрамы елдің үлттық - мемлекеттік құрлымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрлымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің бюджеті;
Федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та - штаттардың, ГФР-да -жерлердің (ландтардың), Канада - провинциялардың, Ресейде -федерация субъектілерінің бюджеттері); жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет қүрлымының унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан- федералдық емес, басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламент! бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюжеттер жүмыс істейді:
- республикалық бюжет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалардың бюджет!: Астана, Алматы бюджеттері;
- ауданның облыстық маңызы бар қаланың бюджет!. Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік бюджеттің әзірленуі, беқітілуі және атқарылуы мүмкін.
1.2 Жергілікті бюджеттердің мәні, кірістері мен шығыстары
Жергілікті -қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл беріледі.
Жергілікті бюджет - бұл үлттық табысты аумақтық түргыда қайта белуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергіліқті органдарының қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтыгы.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен айырбасқа қатысушылар арасындагы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет арасындағы, меншіктің барлық нысандарындагы макроэкономиканың өндірістік және өндірістік емес салаларының кәсіпорындары, үйымдары мен мекемелері арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында көрінеді:
- билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
- бүл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақүрылым салалары мен халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомствога қарасты аумақтарда оларга инфрақұрылымды дамытуга, аумақтың экономикалық әлуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып пайдалануга мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық және әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рол атқарады. Бүл Тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді. Жергілікті бюджет арқылы мемлекеттік бюджет қаражаттарының басым бөлігі әлеуметтік инфрақүрылымга жүмсалады.
Дүниежүзілік және отандық тарих жергіліқті шаруашылықты дамытудағы, әкімшілік-аумақтық бөліністерді абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын жақсартудагы, сондай-ақ әлеуметтік сфера мекемелерін ұстаудағы жергілікті (муниципалды) қаржының маңызын дәлелдеп отыр. Ссылай әлдеқашан болған және бұл тенденциялар жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде биліктің жергілікті органдарының бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы ресурстарының 30-дан 60 % қайта бөледі (Ұлыбритания, АҚШ, Жапония, Германия және т.б.) және аймақтың өндіргіш күштерін, бүкіл әлеуметтік сферасын дамытуда, нарықтық инфрақүрылым құрып, кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
Олар арқылы өндірістік ортаны қаржыландыруга жұмсалатын шыгындардың үлкен бөлігі өтеді (жергілікті өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, су шаруашылыгын, көлікті және басқаларын қаржыландыруга жүсалады).
Жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес ортаның дамуы қаржыландырылады, сөйтіп, қогамдық өндіріске жанама ықпал жасалады;
Тұтынудың қоғамдық (әлеуметтік) қорларын бөле отырып, жергілікті бюджеттер жұмыс күшін ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің қүрамы облыстық бюджеттерді, қалалардың (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерін қамтиды. Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстары бойынша мемлекеттік бюджеттің қаражаттары көлемінің 50 % аралығын қүрайды. Олар мемлекеттік бюджеттің қүрамды бөлігі болып есептелмейді, республикаклық бюджетпен бірге қогамның мемлекеттік бюджетінің жиынтығын қүрайды.
Қаржы қатынастарын үйымдастырудың бюджет түрінде екі тенденция қатар өмір сүреді:
1) дағдарыстан шыгу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы басқаруды орталықтандырылған негіздерді дамытудың анағұрлым ортақ процесінің қамтып көрсетілуі ретінде қаржы ресурстары қозғалысын басқарудың нысандары мен әдістерінің жүйесін орталықтандыру; 2Х қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда билікпен басқарудың жергілікті органдарына функцияларын күшейте отырып қаржыны орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайларга жуықтығымен дәлелденеді.
Қаржы қатынастарының әкімшілігін жүргізудің қагидаты (принципі) қаржының бақылау функциясын жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады: неғүрлым аз дәрежеде белгілі бір қаржы қатынасы немқүрайды бақылауға берілсе, соғұрлым оны орталықсыздандырылган реттеуге жатқызган дұрыс. Дамудың қәзіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттері кірістерінің негізін аумақтагы шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың саклықтық түсімдері (96,7%) қүрап отыр оны төмендегі 3 кестеден көруіңізге болады....