Тарих | Қазақ қоғамындағы дәстүрлi құқықтық мәдениет ұғымы

Мазмұны
Кiрiспе . . . . . . . .. . . . . . . .2-7
I-тарау. Қазақ қоғамындағы дәстүрлi құқықтық мәдениет ұғымы………. 8-14
II -тарау. Әдет-ғұрып құқығы нормалары жүйесiнiң
құрылымдық сипаты және оның негiзгi принциптерi…………………….. 15-30
III-тарау. Қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көздерi…………………... 31-44
IV-тарау. Сот билiгi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …………………. .45-56
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . …………………...57-58
Пайдаланылған әдебиеттердiң тiзiмi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58-59
КIРIСПЕ
Қазақ халқының ғасырлар қойнауына кетер тарихы, ұлы ұлағат пен адамгершiлiк иманға және тек өзiне ғана тән ерекшелiктерге толы ұлттық құқықтық мәдениетi бар. Бұл мәдениеттiң бастаулары пәк те мөлдiр, иiрiмi – терең де тұңғиық, түла бойы тұнған дүниетанулық ой-әуенге толы өнеге мен өсиет. Сондықтан осынау бiр “өтпелi кезең” атты бимәлiм өлiара дәуiрде тұрған бүгiнгi ұрпақтың басты мiндетi – елеусiз қалған осы асыл қазынасына көңiл аударып, оны өгейсiтпей бауыр тарту, сөйтiп заман көшiнен жұққан шаң-тозаңнан арылтып, оны өзiнiң бүгiнгi өмiрiнiң айнымас тiректерiнiң бiрiне айналдыру. Әрине, бұл оңай шаруа емес, дегенмен оның мемлекеттiк және құқықтық өмiрiмiздiң бүгiнгiсi мен болашағының қажеттiлiктерiнiң бiрi екендiгiн мойындағанымыз абзал. Халқымыздың құқықтық болмысын және мәдениетiн толық игермей, оны өзiмiздiң төл мемлекетiмiз бен құқықтық жүйемiздiң алтын арқауы етпей Республикамызда құқылық мемлекет құрамыз деудiң өзi – “көзжұмбайлыққа” салыну, тарих тағлымына немқұрайлықпен қарау, қазiр жүргiзiлiп және болашақта көзделiп отырған реформаларға пәрмендiлiк пен қуат берер асыл арналарды тануда кешiрiлмес селқостық таныту.
Ұлттық құқықтық мәдениетiмiздiң ғылыми түр-тұлғасын сомдап, шынайы табиғатын ашу әлi де болса келешектiң iсi. Бұған дейiн бiз бұл мәселеге тек танымдық қана мәнi бар деген көзқарас төңiрегiнен қарадық, сөйтiп оның тарихи контексiне ден қойдық. Құқықтық мәдениетiмiздiң бүгiнгiсi мен болашағы туралы сұрақты анық та ашық қоя алмадық. Ал, қазiр жағдай түбегейлi өзгердi. Республикамыз Егемендiк алып, мемлекеттiк тәуелсiздiгiмiз өмiр ақиқатына айнала бастасымен ұлтымыздың құқықтық мәдениетiн танып бiлу және игеру, шамамыз келгенше оны жаңғырту және пайдалану күн тәртiбiне қойылып отыр. Өзiне ғана тән құқықтық сезiмi, құқықтық ұғымы және танымы халқымыздың жадында. Ендi өзiнiң осы бiр ерекшелiгiн – ұлттық құқықтық мәдениетiн – ескерудi және соған назар аударуды талап етуде.
Бүгiнгi күн оқиғалары халқымыздың дәстүрлi құқықтық мәдениетiн тек танымдық, тарихи ғана мәнiмен шектеудiң ағаттығын, оның бүгiнгiсiне зер салып, болашағына зор үмiт артудың артық емес екендiгiн ескерткендей. Олай болатын болса бұл саладағы бiздiң ғылыми iзденiстерiмiзге де жаңа серпiн, тың леп беру керек. Әсiресе ұлттық құқықтық мәдениетiмiздiң тарихына арналған ғылыми зерттеулерiмiздi оның бүгiнгi халi мен болашағын анықтап, сараптауға бағышталған iзденiстермен қатар әрi тығыз байланысты өрбiткен абзал. Бiз сонда ғана ұлттық құқықтық мәдениеттегi орнын, жетiстiгiн және ерекшелiгiн анықтаймыз, сөйтiп оның дүниежүзiлiк тарихтағы шынайы әрi обьективтi келбетiн мүсiндеуге жол ашамыз.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдi арнайы бақылап, оны жүйелi түрде зерттеп-зерделеудiң ұзаққа созылған тарихы бар. Оның бастауы көшпелiлер тарихының ежелгi дәуiрлерiне барып тiреледi. Сол кезден бастап қазақ сахарасындағы әдет заңдары хатқа түсiрiлiп, оларды iздеп, жинау, жариялап-зерттеу iсi бiрте-бiрте жолға қойылды. Дегенмен, қолда бар деректер қазақ әдет-ғұрып құқығының зерттелу барысын Ресейдiң қол астына ену кезеңiнен бастауға ғана мүмкiндiк бередi.
Қазақ сахарасындағы әдет құқығын зерттеудi осы уақыттан бастап алғанда шартты түрде бiрнеше кезеңге бөлуге болады.
Ресей империясы тұсында әдет-ғұрып құқығын зерттеудiң өз ерекшелiктерi болды.
Бұл уақытта әдет заңдары қазақ қоғамындағы басты құқықтық жүйе болғандықтан ол жәйлы деректердi жинап, жүйелеу және сарапқа салу патша органдарының ресми қызметi болды. Сондықтан бұл кезеңде әдет құқығы нормаларын iздестiрiп, жинауға, оларды дұрыс ұғынып, түсiнуге көп мән берiлдi. Екiншi жағынан ол нормаларды патша заңдарымен салыстыра қарап зерттеуге, жарамдыларын, өкiмет саясатына және жарлықтарына қарсы келмейтiндерiн қолдап, пайдалануға, ал қарсы келетiндерiне шектеу, тосқауылдар қойып не оларды өмiрден аластау шараларын iске асыруға көңiл бөлiндi. Демек, жергiлiктi халықтың құқықтық нормаларын жинақтап зерттеу, көп жағдайда ресми органдардың тапсырмасымен, бақылаумен және солар тарапынан iске асты. Әрине, бұл жәйт осы уақыттағы қазақ әдет-ғұрып құқығының жариялану және зерттелу барысына әрi деңгейiне әсер етпей қалған жоқ. Тiптен, жеке-дара зерттеушiлердiң өздерiнiң еңбектерi де әдет заңдары жәйлi ресми органдардың бағыт-бағдарын, сарынын және бағасын ескерiп отыруға мәжбүр болды.
Қазақ сахарасының заң-жарғылары жәйлi осы кезде қалам тартқан жергiлiктi ұлт зиялыларының шығармалары, әрине, көзге оттай басылады. Олар өз халықтарының құқықтық нормаларына немқұрайлы, “жоғарыдан” қарай алмады. Орыс оқырманына, сырт көзге көшпелi қоғамдағы әдет заңдарын мейлiнше дәл суреттеп таныстыруды ғана мақсат етiп қоймай, бұл заңдардың ерекшелiктерiне, ұтымды, пайдалы және тиiмдi жақтарына көңiл аударуға тырысты. Орыс, Европа заңдарына қарағанда олардың артықшылығының, жергiлiктi халық тұрмысына, өмiр сүру салтына жақындығын айтуға әрекет жасады. Бұл саладағы Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннiң, Ж. Ақпаевтың, А. Байтұрсыновтың, Б. Сыртановтың еңбектерi айтарлықтай.
Кеңес өкiметi орнағаннан кейiнгi алғашқы он-он бес жылдықта да қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары қоғамдағы өз орнын әлi жоғалта қоймаған едi. Сондықтан жаңа билiк органдары да олармен санасуға мәжбүр болып, оларды жинау, жүйелеу, өз заңдарымен салыстырып бағалау, соған сай не қолдау, не керi итерiп шектеу жұмыстарын жүргiзуге мiндеттi болды. Демек, кеңес өкiметiнiң алғашқы жылдарында да әдет-ғұрып құқығына деген өкiмет органдарының ресми көзқарасы оны зерттеп-зерделеудегi, бағалаудағы басты фактордың бiрi болып қалды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы, әсiресе, оның неке және қылмыс пен жаза саласындағы нормалары бұл кезде кеңес заңдарымен салыстырыла қарастырылды. Оларға қарсы бағытталған кеңес заңдарының мән-мағынасы, мақсаттары және iске асу тәжiрибесi қарастырылды.
Қазақ халқының дәстүрлi құқықтық мәдениетiн зерттеушiлер алдында тұрған қазiргi таңдағы басты талап – оның тiрi құбылыс екендiгiн көре бiлiп, осы қалпында тани бiлу. Егер осыған дейiн құқықтық мәдениетiмiздi негiзiнен тарихи кейiпкер есебiнде бағалап, осы тұрғыдан қарастырсақ, ендi оның шын келбетiн мүсiндеу үшiн қазiргi кездегi де түр-тұлғасына назар аударуымыз керек. Ұлттық сананың қайта түлеуi, соған сай ұлттық құқықтық сана-сезiмнiң де оянуы, билер институттарының жандануы айтылған ойымызды қуаттай түседi.
Ұлттық құқықтық-мәдениеттiң өмiршеңдiгi оның арналарының және бастауларының терең де мөлдiр, пәк те таза әрi сарқылмас мол екендiгiнiң көрiнiсi. Ол ұлттық тарихымыздың небiр шырғалаң бұрылыстарына икемделiп, әр дәуiрде өзiне сай түрге, нысанға ие болып өмiр сүруiн тоқтатқан емес. Демек, дәстүрлi құқықтық мәдениетiмiз ұлт болмысының қасиеттi құнарынан нәр алып, қуатты шуағынан нұрға бөленуде.
Әдет-ғұрып құқығы – құқықтық жүйенiң тарихи тұңғыш түрi. Бұл оны адамзат тарихының ежелгi дәуiрлерiне сай өмiр шындығы аясында қарастыруды талап етедi. Әсiресе, әдет-ғұрып құқығының теориялық деңгейдегi және ауқымдағы сипаты әлi де болса толықтыруды, түзету енгiзудi, ал кей тұстарды қайта қарауды талап етедi. Әдет құқығының жалпы мәселелерiне арналған жеке монографиялық зерттеулер жоқтың қасы. Себебi әдет құқығының методологиялық және теориялық мәселелерi негiзiнен жалпы құқық проблемасы аясында қаралып шешiлдi. Әдет-ғұрып – қауымдағы адамдардың қарым – қатынасын реттейтiн, дағдыға айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи қалыптасқан, жазылмаған мiнез – құлық қағидасы.
Ал, құқықты мемлекеттiк билiкке және мемлекеттiкөмiрге қатысты қарастыру, тек осы тұрғыдан зерттеу әдебиетте белең алғандықтан, әдеттiк құқықты да мемлекеттiк заңдармен салыстыра және байланыстыра қарау кең етек жайған едi. Осының нәтижесiнде әдеттiк құқық жәйлi теориялық байламдар мемлекеттiк заңдарға айналған ұғымдардың ықпалында қалды, солардың негiзiнде және аумағында қалды. Әдет-құқығы жәйлi ұғым мемлекеттiк заңдар туралы қалыптасқан көзқарас негiзiнде дүниеге келдi, соның әсерiн өз бойына таратты.
Әдет – ғұрыпқа негiзделген құқықтық жүйе мемлекет заңдарынан түзелген құқықтық жүйеден өзгеше құбылыс. Бұл өзгешiлiк әдет – ғұрып құқығының тарихи контексiнде, әлеуметтiк саяси астарында, рухани бастауларында, принцип қағидаларында, өмiрнамалық құндылықтарында, адамға әсер ету ерекшелiктерiнде. Әдет - құқығы өзiнiң iшкi мәнi және мазмұны, сыртқы түр – сипаты, iс – қимылды реттеу және оған әсер ету мүмкiншiлiктерi, жалпы болмысы, яғни, қандай параметрлерi тұрғысынан алса да адамзат мәдениетiнiң ерекше туындысы екендiгiне шүбә келтiрмейдi. Сондықтан бұл құқықтық жүйеге оның тарихтағы орнына сай көзқарас, соған лайық зерттеу әдiсi және ұғым-түсiнiктер қажет.
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдiң iшкi құрылысы қат – қабат, сан – салалы боп келедi. Ғылыми әдебиетте көбiнесе құқықтық әдет – ғұрыптарға, нормаларға назар аударған.
Әдет – ғұрыптық нормалар мен институттар көшпелi қазақ қоғамының өмiрiнде үлкен роль ойнады. Бiрақ қазақ сахарасындағы құқықтық мәдениет, құқықтық нормалар жүйесiмен ғана шектелмейтiн, тек соларға ғана сайылмайтын, оның мән – мазмұны әлдеқайда кең көлемдi, сан – салалы және терең болатын. Әдет – ғұрыптық нормалар осы күрделi құбылыстың тек бiр жағы және қыры ғана едi.
Құқықтық нормалардың көшпелiлер қоғамындағы орны, мемлекеттiк билiктiң, оның iшiнде орталық хандық билiктiң күшейген тұстарында арта түсетiн. Мұндай кездерi құқықтық нормалардың қайта қаралып сұрыпталуына, електен өткiзiлiп бiр жүйеге келтiрiлуiне баса көңiл бөлiнетiн. Олардың ең жоғарғы мемлекеттiк билiк деңгейiндегi қаралып құпталған (бекiтiлген) жинақтарын шығару iсi қоғамның басты назарында болатын. Қасым ханның, Есiм ханның және Тәукенiң Заң кодекстерiнiң пайда болуы, Қазақ мемлекетiнiң ең күшейген және кемелденген дәуiрлерiнiң туындысы әрi көрiнiсi едi.
Көшпелi қазақ қоғамында құқықтық құбылыстарды қабылдап – сезiнудiң, танып – бiлудiң және қорытып – бағалаудың өз ерекшелiктерi болды. Бұл ерекшелiктер қоғамдағы құқықтық сезiмнiң және құқықтанымның өзiндiк кескiн – келбетiн анықтайтын, солардың негiзiн қалайтын.
Қазақ қоғамындағы құқықтық сана-сезiм ондағы құқықтық мәдениеттiң туындысы, көрiнiсi, әрi белдi факторларының бiрi едi. Ол құқықтық өмiр саласының басқа компоненттерiмен тығыз байланыста болды, солармен қоян-қолтық араласып және бiрiгiп iс-қимыл жасады.
Қазақ қоғамындағы құқықтық өмiр түптеп келгенде ауызша сөйлеу мәдениетiне негiзделген едi. Сөз өнерi құқықтық жүйенiң негiзгi рухани тiректерiнiң бiрi, мәйегi, әрi құралы едi.
Құқықтық ұғым-түсiнiктердiң, қағида принциптердiң, норма жарғылардың туындап пайда болуы, олардың халыққа тарап, құлаққа сiңуi, ұрпақтан-ұрпаққа берiлiп, ел жадында сақталуы, iске асып орындалуы, бұзылған жағдайда қалпына келуi, өзгерiп-жаңаруы-көшпелiлердiң құқықтық болмысының осы аталған барлық көрiнiстерiнде және тармақтарында сөз мәдениетiнiң орны ерекше болатын.
Қазақи санада құқықтық принцип, нормалардың туындауы үлгiлi сөздiң, аталы сөздiң өмiрге келуiмен байланыстыра қарастырылуы тегiннен-тегiн емес едi. Бұл шындықтан қияс кете қоймайтын түсiнiк едi. Себебi, шын мәнiнде, қазақ қоғамында билер сотының шешiмдерi прецеденттiк роль ойнайды және осы шешiмдер халық арасында құқықтық қағида (принцип), жарғы (норма) есебiнде қабылданып бағаланды. Яғни, елге кең тараған билер сотының шешiмдерi құқықтық мәнге ие болатын да, кейiн құқықтық принцип, норма есебiнде өзiнiң жеке-дара өмiрiн сүре беретiн.
Ал, билер сотының мұндай шешiм-келiсiмдерiнiң ауызекi айтылатындығы, ауызша сөйлеу мәдениетiне сүйенетiндiгi, сөйтiп, нақыл сөз, тақпақ үлгiсiнде болатындығы, көркем де әсем безендiрiлетiндегi-басы ашық ақиқат.
Атақты Төле би, Қазбек, Әйтеке, Сырым, Абай билердiң шешiмдерi, билiктерi осы айтылған жәйтке бұлтартпас дәлел, күмән тудырмас күә. Дәлел ретiнде, бiр мысал келтiрсек. Төле би қанжыға қайыс ұрлаған ұрыға ат-шапан айып кеседi және бұл шешiмдi “қанжыға тон сақтайды, тон жан сақтайды” деп әсем өрнектейдi. Тұсау ұрлағанға ат бастатқан тоғыз айып салады. Бұл кесiмдi “тұсау-ат сақтайды, ат-ер сақтайды, ер-ел сақтайды”деп нақыл сөзбен түйiндеген.
I-ТАРАУ
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛI ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ ҰҒЫМЫ
Көшпелi қазақ қоғамындағы құқықтық өмiрдiң объективтi ғылыми бейнесiн сомдау мақсатында атқарылар iстiң ең бастысы және кезек күттiрмес маңыздысы-осы мәселеге байланысты ғылыми тұғырнаманы айқындау. Яғни, қалыптасқан әдiстемелiк бағыт-бағдарды қайта қарап, соның мүлтiксiз болуына баса назар аудару. Бұл- әсiресе қазiргi таңда, елiмiзде болып жатқан түбiрлi дүние танымдық өзгерiстерге сай қоғамдық ғылыми iзденiстiң барлық салалары үшiн, оның iшiнде құқық тану ғылымы үшiн, аса қажет iс.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы осыған дейiн кеңестiк құқықтық тану ғылымында таптық көзқарас тұрғысынан зерттелiп келдi. Соған сай бұл құбылысты танып-бiлуде бiржақтылық, бiрiздiлiк сарыны бiршама орын алды. Ендiгi мiндет, жеткен жетiстiктерiмiзден жерiнбей, оны көре бiлiп, сонымен қатар жiберген олқылықтарымыздың орнын толықтыру, аталмыш мәселенi зерттеудегi, оған баға берудегi кеткен қиянаттардан уақытылы арылу. Сөйтiп, қазақ қоғамындағы құқықтық-нормативтiк өмiр арнасының шынайы табиғатын ашып, оның объективтi кескiн-келбетiн, бiтiм болмысын ғылыми тұрғыдан сомдау.
Таптық идеологияға негiзделген қазақ әдет-ғұрып құқығының бет пiшiмi қандай едi?
Бәрiмiзге аян, таптық идеологияның астарында қоғамның негiзi экономикалық қатынастар деген тұжырымды асыра сiлтеу жатыр. Осының нәтижесiнде адам қоғамдық қатынастардың жиынтығы деген ой-түйiнге абсолюттi мән берiлдi. Адам қоғамды емес, керiсiнше қоғам адамды билейдi деген ой-сана берiк орын алды. Сөйтiп, жеке адам мен қоғам арасындағы айырмашылық назардан тыс қалып, ол жоққа баланды, адам тек қоғам үшiн жаратылған болып шықты, адам әлемi тек қоғамдық қатынастар шеңберiнде ғана қаралды. Яғни, қоғамның адам өмiрiндегi ролi, орны барынша асыра бағаланды.
Осы бiр адам, қоғам және олар арасындағы байланыс мәселелерiн тек таптық тұрғыдан сипаттайтын тұжырымдарды бiз осыған дейiн әдiстемелiк бағдарлар ретiнде басшылыққа алып келдiк. Кез-келген жеке мәселенi осы тұрғыдан қарап шешуге тырыстық. Әдет-ғұрып нормалары, соның iшiнде қазақ халқының құқықтық жүйесi жәйлi мәселелер де осы тұрғыдан зерттелiп келдi.
Осының нәтижесiнде әдет-ғұрып құқығының, бiрiншiден, таптық күн көрiстiк сипаты асыра бағаланып, қазақ халқының құқықтық өмiрiнiң мәнi, мазмұны көшпелi қоғамдағы әлеуметтiк қатынастар жүйесiмен және солардың негiзiнде жатқан экономикалық мүдделермен анықталды, солармен тұйықталды. Бiздiң назарымыз әдет-ғұрып нормаларының осы қырларымен ғана шектелiп, олардың қоғамдық қатынас мүшелерiнiң тiкелей адами табиғатына, адами қасиетiне және жаратылысына шығар байланыстары, тұстары көзден таса қалды.
Екiншiден, көшпелi қоғамдағы құқықтық өмiр, негiзiнен, мемлекет мүддесi тұрғысынан қаралды. Яғни, әдет-ғұрып құқығы нормаларының мемлекет органдарымен байланысына дұрыс назар аударылғаныменен, бұл байланыстың мәнi де тек таптық қарама-қайшылыққа тiрелiндi, сонымен түсiндiрiлдi. Осы тұрғыдан әдет-ғұрып құқық нормаларына келiп, олардың да адамды билейтiн, әсiресе, оны күш қолдану арқылы iс-қимылын, тәртiбiн бағындырып ұстайтын тұстарына баса назар аударды және сонымен тұйықталды. Қоғамдағы құқықтық нормалардың басты мәнi, объективтi мақсаты адамның адами табиғатының қоғамдық қорғаны болуы естен шығарылды, көлеңкелендi. Мұндай көзқарас ақыры бұл саладағы ғылыми iзденiстердi тұйыққа тiреп, әдет-ғұрып құқығы мемлекет пайда болғасын туындай ма, әлде оған дейiн қалыптаса ма деген шешiмi табылуы мүмкiн емес, демагогиялық талас-пiкiрлердiң толастамас тасқынын тудырды.
Үшiншiден, таптық көзқарастың объективтi мәнiнен гөрi идеологиялық сипатын асыра сiлтеу қазақ әдет-ғұрып құқығының жалпы пiшiмiн бұрмалап, оны артта қалған, тарихи тұрғыдан алғанда дамуы кешеуiлдеген, ескi құқықтық жүйелер қатарына жатқызуға жол бердi. Ол-феодалдық топтардың мүддесiн қорғайтын, соған бағытталған нормалар жинағы есебiнде қаралды. Қазақ әдет-ғұрып құқығы консервативтi, негативтi суреттермен боялды. Оныд негiзiнен керттартпа, көнерген нормалар орын алған және олар бiрiмен-бiрi онша үйлеспеген едi деген ой-пiкiр басым болды.
Сөзiмiз дәлелдi болуы үшiн жоғары оқу орындарына арналған оқулықтағы қазақ халқының хандық дәуiрдегi құқықтық жүйесi жәйлi негiзгi тұжырымдарын келтiре кетейiк. Онда былай делiнедi:”Право казахского общества было обычным правом (адатом), т.е. совокупностью юридических обычаев, отвечающих интересам господствующего класса… Для казахского обычного права (адата) характерны следующие особые черты:
1. Консерватизм, выражавшийся в закреплении многих патриархальных, родовых обычаев, правил (например, обязательства о взаимопомощи сородичей);
2. Наличие множества пережиточных правил и институтов (обычай кровной мести, самосуд, узаконение института барымты)”1.
Оқулықтың тағы бiр жерiнде әдет-ғұрып құқығына мынандай түсiнiк берiледi:”Обычное право казахов-это свод обычаев, закреплявших политические отношения в раннефеодальном обществе, когда применение норм права зависело, как правило, от произвола феодалов”2.....