Зейнетақы жүйесі туралы заңы | Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің алдындағы тұрған қиындықтары және оларды шешу жолдары

Мазмұны
Кіріспе
I Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық негіздері.
1.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесі туралы ұғым.
1.2 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін құрудың алғышарттары.
II Қазақстан Републикасының зейнетақы нарығына экономикалық талдау.
2.1 Жинақтаушы зейнетақы қорларының жалпы нарықтық жағдайындағы өсу қарқыны.
2.2 Зейнетақы активтері мен қорлардың инвестициялық қызметіне экономикалық талдау.
III Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің алдындағы тұрған қиындықтары және оларды шешу жолдары.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
Қазақстан Республиканың егемендік алуымен әлеуметтік мәселе жөнінен әр-түрлі туындай бастады. Осы мәселенің ішінде зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі алдынғы орынға шықты. өйткені зейнеткерлер қамқорлықты қорғауды қажет ететін тұлғалардың алдынғы қатарына жатады. 1990 жылдардың басты кезендерінде зейнеткерлерге зейнетақы төлемдері ретінде төлейтін қаражаттардың болмауы олардың әлеуметтік жағдайының нашарлауына әкелді. Зейнетақымен қамтамассыз ете алмау мәселесі келесі себептерге байланысты болды:
1 мемлекетте қарттардын көбеюі
2 зейнетақы жарналарын есепке ал ып отыратын арнайы үйымның болмауы.
3 өз бетімінен жүмыс істеп жатқан тұлғаларға деген бақылаудын болмауы
4 Бюджеттік емес қорлардың қолдануындағы бақылаудың болмауы
5 әрбір облыстын жағдайын есепке алмай жергілікті бюджеттен ақша төлеудің мүмкіндігінің болуы және т.б.
1998 жылдың 1 қантарынан бастап зейнетақы нарығында күрделі өзгерістер пайда болуы негізінде 1997 жылдың 20 маусымында жарық көрген Қазакстан Республикасындағы зейнетақы мен қамтамассыз ету туралы заң жатыр. 1998 жылдын 1 қантарына дейінгі зейнетке шыққан тұлғалар және еңбек етуші тұлғалар, олар зейнетақы төлеу орталықтары арқылы зейнетақы алу мүмкіндігіне ие болды. Ал 1998 жылдың 1 қаңтарынан бері қарай еңбек етерлі тұлғалар өздерінің жеке зейнетақы шоттарын ашып, қаражат жинақтау мүмкіндігіне ие болды.
Активтер басқаратын компанияның жұмысы дұрыс көрсетілмей жатыр деп агенттік зейнетақы қорына айтса, онда қор басқа компанияны тандауына болады. Зейнетақының белгілі бір бөлігі депозит түрінде болады. Ал, көп бөлігі бағалы қағаздарға салынады. Көбінесе мемлекет бағалы қағаздарды сатып алуға жүмсалады, қандайда компанияның банкроттыққа үшырауынан тек 10 % -ды жоғалтады. Ал, 90 % қолда қалады.
I Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық негіздері.
1.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесі туралы түсінік.
Зейнетақы реформасының байы мақсаты-экономикалық тұрақтылықты ескеріп тұратын қаржылық жағынан тұрақты және әділетті жүйені қүру. Осы мақсатқа жету үшін Қазақстан Чили мемлекетінің моделін негіз етіп алды.
1997 жылы үкімет зейнетақы жүйесің реформалау басталды, оның басты мақсаты әлеуметтік (салидарная) жүйеден жинақтаушы жүйеге біртіндеп көшу болып табылады.
1998 жылы “Зейнетақы жүйесі туралы” заң қабылданды. Бұл заң бойынша зейнетақы жүйесі 2-ге бөлінеді:
1 Ынтымақтастық
2 Жинақтаушы
Зейнетақы дегеніміз- орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан, ал әскери қызметшілер, Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары мен Мемлекеттік тергеу комитетінің қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Ыңтымақтастық жүйенін құрамына әлеуметтік салықтар және республикалық бюджетке түсетін басқа да салымдар жатады. Ал, жинақтаушы жүйенің қүрамына әрбір азаматтың еңбек ақысының 10 % , мен еркін салымдар кіреді. Жинақтаушы жүйеге көшу ұзақ уақытты қажет етеді, сондықтан біздін жағдайда толығымен бұл жүйеге көшу 2040 жылға дейін жалғасады. Жинақтаушы жүйеге көшкен кезде мемлекет толығымен зейнеткерлердің зейнетақыларын алатынына уәде береді.
Сонымен қоса мемлекет зейнетақы жүйесінің субектілерін үнемі қадағалаумен айналысады. Олар: жинақтаушы зейнетақы қорлары, банк-кастадиан және зейнетақы активтерін басқаратын үйымдар.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары- мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры мен мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Банк-кастодиан – клинттердін сеніп тапсырған бағалы қағаздарымен ақша қаражаттарын жауапкершілікпен сақтау және есепке алу жөнінде қызымет көрсететін банк.
Жинақтаушы зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания - мемлекеттік емес зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын заңды тұлға.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры – салымшылардын міндеті зейнетақы жарналарын жинайтын және алушыларға Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген тәртіппен зейнетақы төлейтін, сондай-ақ зейнетақы активтерін қалыптастыру жөнінде қызметті жүзеге асыратын және оларды мемлекеттік бағалы қағаздарға, мемлекеттік банкілердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына инвестициялайтын заңды түлға.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры - салымшылардын міндеті және ерікті зейнетақы жарналарын жинауды және алушыларға зейнетақы төлеуді, сондай-ақ зейнетақы активтерін қалыптастыру жөнінде қызметті және осы заңда белгіленген тәртіппен оларды зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания арқылы инвестициялайды асыратың заңды түлға.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлері :
1 Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры:
1) ашық
2) корпоротивтік болуы мүмкін.
2 Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жүмыс істейтін және түратын жеріне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге асырады.
3 Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол кордың құрылтайшылары және акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңды түлғалардың алушы-қызметкерлері үшін құрылады.
4 Алушынын заңды тұлғамен – акционермен еңбек шартын бұзуы Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорымен Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы шартын бұзу үшін негіз болды .
Жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтары, міндеттері және қызыметін жүзеге асыру
1. Жинақтаушы зейнетақы қорларының
1) зейнетақы жарналарын жинауды жүзеге асыруға
2) өзінің қызыметі үшін комиссиялық сыйақылар алуға
3) зейнетақы шартының ережелеріне сәйкес өзгеде қүқықтарды жүзеге асыруға қүқығы бар.
2. Жинақтаушы зейнетақы қорлары
1) алушыларға Қазакстан Республикасының Үкіметі белгіленген тәртіппен зейнетақы төлеуге
2) Жинақталған зейнетақы қаражаттары мен төлемдерін жеке есепке алуды жүзеге асыруға
3) Салымшы мен алушыға кемінде жылына бір рет, сондай-ақ оның сүрау салуы бойынша оның жинақталған зейнетақы қаражатының жай күйі туралы ақпарат беруге
4) Алушының жинақталған зейнетақы қаражатының жай күйі туралы ақпараттың қүпиялығын қамтамассыз етуге
5) Қазакстан Республикасының зандарына сәйкес зейнетақы заңдарымен зейнетақы шартынын ережелерін бұзғаны үшін жауап беруге
6) Алушынын қарызы бойынша оның жинақталған зейнетақы қаражатын бір жинақтаушы зейнетақы қорынан екіншісіне аударуға
7) Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниямен (мемлекеттiк бiр жинақтаушы қорын қоспағанда) зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға шарттар жасасуға
8) Бір, үш, бес, он күнтүзбелік жылғы стандарттық уақыт кезендеріндегі өз қызметі туралы статистикалық және өзге де ақпаратты жариялауға міндетті, бұл орайда жинақтаушы зейнетақы қорларына салымдар бойынша табыстарға кепілдікті немесе уәдені қамтитын ақпаратты жариялауға жол берілмейді
9) жинақтаушы зейнетақы қорымен зейнетақы шартын жасасқан азаматтарға тең жағдайларды қамтамассыз етуге
10) Қазакстан Республикасының зандарына сәйкес басқа да міндеттерді атқаруға міндетті.
1.2 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін құрудың алғышарттары.
Халықтық тәжіребе көрсеткендей халықтың салымдары инвестициялау мақсатпен дүрыс қолданып жатыр. Оларды тартумен мемлекеттік емес институттар жүйесі айналысады. Олар қаржылық делдалдар және ұжымды инвесторлар түрінде қызметтерін атқарады нарықтық экономикасы даиыған елдердін тәжірибесі бойынша үлттық инвестицияның барлық көлеміне бұл институттардын қосқан ұлесі зор. Бұндай институтарға, сонымен қатар мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары да жатады, олар халықты зейнетақымен қамтамассыздандыру арқылы әлеуметтік шараларды шешумен және үлкен инвесторлар ретінде қызметпен айналысады
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің реформасы зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесін қалыптастыруға әкелді оның басты субектілері мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару мен айналысатын компаниялар және банк кастодияндар болып табылады. Бұндай институттардын дамуынын бастапқы жылдарындағы жүмыстары арқылы мынандай шешімге келуге болады, қажетті жағдайларды жасап және сәйкес мемлекеттік реттеу кезінде жинақтаушы зейнетақы қорларынын активтері экономикаға аса қажетті инвестициялар ретінде бола алады, негізінен үзақ уақытты болады.
Әлемде 2 зейнетақы жұйесі бар: ынтымақтастық және жинақтаушы.
Біріншісінде, ынтымақтастық жүйеде бүгінгі зейнеткерлер өз зейнетақыларын бүгінгі күнгі жұмысшылар арқасында алып жатыр. Бұл жүйе бойынша жүмысшыларға үлкен ауырлық түседі, себебі зейнетақы қорларына үлкен көлемде салымдар жіберілуі тиіс. Халықтын ішінде зейнеткерлер саның өсуі бүгін үлкен қиындықтардын бірі. Бұл жүйе шығынды деп танылды.
Жинақтаушы жүйеде зейнеткер зейнетақыны өз жинақтарынан алады. Зейнетақы жүйесін реформалау кезінде женілдіктер қысқарады, зейнетақыға шығу уақыты өседі, жеке зейнетақы қорлары дамиды және т.с.с. Әлеуметтік қорғаудын кепілдігінің болмауы жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі тәуекелділік.
Зейнетақы жүйесінің ұйымын тандаудын басты критериі – оның қаржылық тұрақтылығын қамтамассыздандыру.
Қаржылық тұрақтылығын қамтамассыздандыру.
- ынтымақтастық жүйе үшін – бұл зейнеткерлер мен жүмысшылар санының, орташа зейнетақы мен орташа енбекақынын орташа мөлшерінің ара қатынасы, сонымен қатар салымдарды жинау денгейі.
- жинақтаушы жүйе үшін- бұл активтерді салу, болашақтағы
зейнетақы мөлшері, өмір сұру денгейі мен жұмыс стажынын ара қатынасы.
Өмір сүру денгеінің үзақтығы және өте жоғары зейнетақылар үшін екі жүйеденде салымдардын жоғары мөлшерін қажет етеді.
Реформалаудын мақсаты біреу- кәрі адамдарды қорғау және экономикалық өсуге үлесін қосу.
Қазақстанда жұмыс істеген зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесі жұмыс істеуге жарамсыз халықты қамтамассыздандыруда өзінің тиімділігін көрсетті. Қазақстан Республикамен қабылданған зейнетақы жүйесінің 3 денгейінің қалыптасуының қажеттігің айқындайды, оларға банктік және сақтық компаниялардын үсынатын қызметтері және арнайы маманданған мемлекеттік емес зейнетақы қорлары арқылы мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамассыздандырады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары халықтын психологиялық қажеттіліктерін қамтамассыздандырады яғни кәрілік кезінде жүмысқа қабілетсіз болған кезде жинаған ақша салымдарын материялдық негіздері ретінде пайдалану. Зейнетақы қорларынын активтері кәсіпорындардын, үйымдардын, азаматтардын салымдарымен, сонымен қатар инвестициялаудан түсетін табыстардан құралады. Зейнетақы салымдарынын ерекшелігі олар ұзақ уақытқа салынады, яғни салымдардын түскен уақыты мен оларды өтеу уақыты ұзақ болып табылады. Сонымен зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесі арқылы ақша қаражаттарын жинақтау ұзақ уақытты болды. Сәйкесінше, бұл уақыт аралығында инфляция жағдайында өз құнын сақтау мақсатымен, олар қысқа мерзімді қаржылық құралдарға, сонымен қатар үзақ мерзімді активтерге және инвестициялық бағдарламаларға салынуы мүмкін.
Қор нарығының дамуына жинақтаушы зейнетақы қорлары үлкен үлес қосуда, себебі өзінің ісінің ерекшклігіне байланысты ұзақ мерзімді инвестициялаумен айналысады және осыдан қаржы нарығынын ұзақ мерзімді секторының қатысушы болып табылады.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде зейнетақы қорлары ең мықты, сенімді және тұрақты жүмыс істейтін әлеуметтік қаржылық институттар болып келеді. Осыдан, ұзақ уақыт жүмыс істейтін зейнетақы қорларында ауқымды мөлшерде қаражатар жинақталады.
Қаржы нарығында мемлекеттік емес зейнетақы қорынын инвестор ретінде үлесі зор және активтерінің қарқыны өте жоғары, сонымен қатар кейбір мемлекеттерде мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері мен инвестициялаудын түсетін табыстарына салық төлеуде женілдіктер беріледі. Осыған байланысты қорлардын жұмыстарына батыс елдерінің қызығушылығы туып жатыр. Бұл құбылысты онай түсіндіруге болады, себебі:
1) Қосымша, зейнетақымен қамтамассыздандыру саласынын институттар жүйесінін дамуы мемлекеттін халықты әлеуметтік қорғау ауытпалығын төмендеуге көмектеседі
2) Мемлекет экономиканың көлемінде мемлекеттік емес зейнетақы қорларынын қаражаттарды жүмылдыру жинақтардын қсуіне және тұтынудын қысқаруына әкеледі.
Дамыған мемлекеттерде мемлекеттік емес зейннетақы қорларының инвестициялық шегі 40-60 жылды құрайды. Осыцған ұқсас инвесторлар жоқ, банктер және қаржылық корпорациялар ұзақ мерзімді инвестицияларын 12-15 жылға жоспарлайды. Сонымен бірге мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен шоғырланған активтер үзақ мерзімге қаржылық құралдарға салынады да, осы уақыттағы айналыстан шығарылады. Осылайша қаржы нарығында алыпсатарлық сұраныстың төмендеуін қамтамассыздандырады. Басқа сөзбен айтқанда, зейнетақы қорларының активтері мемлекеттің қаржы жүйесінің стабилизаторы болып табылады.
Осылайша мынандай қорытындыға келеміз, зейнетақы қорлары қаржылық ресурстарды шоғырландырып, оларды біздін мемлекетке бөлудін дүрыс үйымдастыруына өз ықпалын тигізе алады. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері ұзақ мерзімді айналысқа негізделгендіктен, Қазақстан экономикасына аса қажетті ұзақ мерзімді инвестицияның бір көзі, сонымен қатар Қазақстаннын қор биржасынын өзіндік стабилизаторы бола алады.
Зейнетақы жүйесін бұрынғы күйінде сақтап қалу аның күйзелісіне және толық құлдырауына әкелетіе еді. Оны бұлдырмас үшін 1997 жылдын 20 маусымында “Қазақстан республикасында зейнетақымен қамтамассыздандыру туралы” заң қабылданды. Осы заң бойынша 1998 жылдын 1-ші қантарынан бастап мемлекетте зейнетақы жүйесі енгізілді және ол нарықтық экономиканың талаптарына жауап беретін болды. (1 сурет)
Жұмысшылардын есебінең қамтамассыздандырылған зейнетақы жүйесін қалыптастыру үшін басқару мен бақылауға байланысты іс-
шаралар қабылданды. Бұның мақсаты зейнетақы төлемдерінің дұрыс бөлінуін, салымдары жоғалтып алу тәуекелінен аулақ жүру үшін және зейнетақы жинақтарын құнсызданбауын қадағалау. Мемлекет жеке түлғалардың жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы салымдар мөлшерін белгілейді. (2сурет)
Зейнетақы жүйесінің тағы бір зейнетақы ерекшелігі зейнетақы жинақтарын тек салымшылардың салымдары арқылы тек ғана жинау емес, сонымен қатар әр түрлі қаржылық құралдарға салу арқылы инвестициялық табыстар арқылы жүргізіледі. Зейнетақы салықтарын бағалы қағаздарға салумен зейнетақы активтерін басқару компаниялары айналысады. ( КУПА- ЗАБК) ЗАБК- ның жұмысын баға қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының үлттық комисиясы бақылайды.
Бұгінгі танда зейнетақы алымдарын тарту және занда белгіленген тәртіппен зейнетақы төлемдерін жүзеге асыратын бір мемлекеттік және он бес мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары мемлекеттік лицензияны иемденді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жабық акционерлік қоғам ретінде құрылады. Олар ашық немесе корпоративтік болуы мүмкін. Ашық зейнетақы қорының құрушысы заңды және жеке тұлға бола алады. ЖЗЖ жұмысын бақылаумен айналысатын комитет қордын әр түрінің минималды жарғылық иқорына талаптар қояды және нормативті активтері арқылы лицензиянын болуын, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларынын жұмысын қадағалайды, басқарады да, зейнетақы жинақтарының сақталуын және қайтарымдылығын қамтамассыздандырады. Ұлттық зейнетақы агентігінің талаптары бойынша әрбәр қор зейнетақы еретелерін құрастырады және өзінің қызыметі олар арқылы басқарады. Зейнетақы қоры жеделдік қызыметінің шығындарын зейнетақы салымдарынаң 1% мөлшерінде.......