Психология | Жеке адамның даму психикасының анталогиялық сипаттамасы

Мазмұны
1. Адам дамуындағы биологиялықтың түрлік спецификасы.
2. Психофизиологиялық ұйымдастырудың генетикалық деңгейлері мен оның дамуы.
3. Адам және оның психикасының дамуындағы әлеуметтік жағдай.
Адам дамуындағы биологиялықтың түрлік спецификасы.
Марксистік философияда индивидтің тәндік ұйымдастырылуы адамның әлеуметтік мәнін түсінудегі бастапқы пунк ретінде қарастырылады. Кез –келген адамзат тарихының алғашқы бастамасы – бұл, әрине, тірі адамды индивидтердің өмір сүруі. Сондықтан констатирлеуге жататын алғашқы нақты факт – осы индивидтердің тәндік ұйымдастырылуы және оның басқа табиғатқа қатынасы: Жаратылыс табиғаты көзқарасымен қарағанда марксистік философияда адам бір жағынан табиғи құбылыстың негізі ретінде түсіндіріледі. Адам биологиялық индивид үстілік интеграция элементі ретінде көрінеді. Түр өкілі бола отырып, ол түрлік заңдылықтармен детерминацияланған.
Адам биологиясы биологиялық эволюциясының ең жоғарғы өнімі болып табылады. Түрлік спецификалық морфофизиологиялық белгілер оны техносфера және күрделі әлеуметтік ортаға жақсы бейімделіп, өмір сүруін қамтамасыз етеді. Әлеуметтік өмір шарттарының жылдам темптегі өзгеруіне қарамастан адам бұл жағдайларға түр ретінде тез бейімделеді.
Адамзат күшті геологиялық күш болып табылады. Оның табиғатқа әсер ету масштабы жаратылыстық планетарлық құбылыстар көлемімен салыстырылады. 1930 жылдарда –ақ академик А.Е.Ферсман жазды, «Адам – ғаламат геохимиялық агент. Адам тарих аренасына жаңа геологиялық фактормен шыға отырып, жер бетін құрайды». Ноосфераны құра отырып, адамзат қоршаған ортаның жаратылыстық компоненттерін өзгертеді. Соның нәтижесінде әртүрлі өзгерістерге алып келеді, соның ішінде адам түрінің өмір сүруін реттеуші биологиялық заңдылықтарға кері әсер етушілері бар. Адамның түр ретіндегі өмір сүруін реттеу- әлеуметтік мәселе болып отырғаны ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде бірнеше рет жазылып отыр. Бұл – адамның дамуы, оның индивидтік ұйымдастырылуы үшін қажет ортаның физико-химиялық мәселесі; халық тұрғылығының сандық құрамы мен жыныстық диморфизмді реттеудің демографиялық мәселесі, патологияның, соның ішінде психологиялық формалары да кіретін тұқымқуалаушылық түрлерін емдеудің генетикалық мәселесі, адам белсенділігі мен оның бағыттарының табиғатын зерттеу.
Жануарлардың көптеген биологиялық қызметтерінен артта қала отырып, адам әлеуметтік ортадағы өмір сүрудің көптеген және күрделі формаларына универсальды бейімделуі жағынан едәуір алда болып отыр. Адам универсальды маңызы бар бейімдеулер комплексіне жинау есебінен прогресстің ішкі шексіз мүмкіндіктерін сақтайды. Нейтродинамикалық деңгейде адам екінші сигналдық жүйені іске қоса отырып, бейнелеудің жалпы және абстрактылы деңгейлері негізінде қоршаған ортада сапасы жаңа ориентациямен сипатталады. Ол өз кезегінде таным сферасында және оның өмір сүруінде прогресс үшін шексіз мүмкіндіктер жасайды.
Адамды биологиялық түр өкілі ретінде бейспецификалығы, универсалдығы және белсенділіктің жоғарғы деңгейі ажыратады. Басты болып түрлік көріністер емес адамның жеке дамуының құбылысы болатын антогенездің барлық барысындағы принципиалды өзгерістер, оның өмірсүруінің өте күрделі, динамикалық әлеуметтік ортасымен негізделген. Өмір сүрудің әлеуметтік жүйесіне қосылу және адамның әлеуметтік мәнінің қалыптасуы, оның психикалық өмірінің барлық деңгейінде сапалы өзгерістерді қажет етеді.
Психологияда адам биологиясы туралы сұрақ басты түрде жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері мен темперамент мәселесіне байланысты және адамдық бастамалар мен қабілеттер туралы сұрақты қарастырғанда зерттелді. П.П.Павлов, Б.М.Теплов және В.Д.Небылицын зерттеулеріне қарап жүйке жүйесінің негізгі қасиеттері туралы адамның біріншілікті (күш, лабильділік, динамикалық және қозғалыс) және егіншілікті (осы параметрлер бойынша тепе-теңдік) қасиеттерін бөле отырып көзқарас дамыды.Индивидуалды типтік деп атауға болатын табиғи қасиеттердің үш тобы (конституциялық, нейродинамикалық, билатеральды – организм силеметриясының ерекшеліктері) біріншілікті қасиеттерін класын құрайды. Күмәнсіз егіншілікті қасиеттері (темперамент, органикалық қажеттіліктер құрылымы және т.б) біріншілікті қасиеттердің осы құрамына, нақты алғанда индивидуалды-типтік қасиеттер жиынтығына тәуелді Б.Г.Ананьев индивидтік қасиеттері қатарына әртүрлі кластарға жататын темперамент, органикалық қажеттіліктер, сенсомоторика сияқты адамның психофизиологиялық сипаттамаларын жатқызғанын атап өту керек. Бастамаларды ол біріншілікті анатомо-физиологиялық қасиеттерге емес индивидтік ұйымдастырылудың психофизиологиялық деңгейіне жатқызды. Сонымен, қазіргі психологияда дамды Homo sapiens түрінің өкім ретінде сипаттайтын табиғи қасиеттердің белгілі бір иерархиясы мен құрылымы көрсетілген.
Микроастық құрылымда бірдеңгейлі және әртүрлі деңгейлі индивидтік қасиеттердің қатарласуы олардың өзгерістерінің темпі мен бағыттарының сәйкессіздігін көрсетті. Ол өз кезегінде олардың өсу бейнесін өте күрделендіреді және адамның табиғи төменгі жүйесінің онтогенезінің ішкі қарама-қайшылығын көрсетеді.
Психофизиологиялық ұйымдастырудың генетикалық деңгейлері мен оның дамуы.
Туылған сәттер бастап адам психикасының дамуы өмірлік маңызды қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында организмнің әлеуметтік және табиғи ортамен байланысын реттеуші жаратылыс құбылысы ретінде жүзеге асады. Психикалық дамудың табиғи формаларын ерте онтогенезде зерттеу адамның әлеуметтік даму құбылысын неғұрлым терең түсінуге мүмкіндік береді.
Постнаталдық өмір сүру басталысымен психиканың табиғи формаларының механизмдердің арнайылану дәрежесіне байланысты психикалық дамудың әртүрлі бағыттарының басталуы мен генетикалық иерархиясы анықталады. Арнайылану максимальды деңгейде сенсорикада байқалады. Туылған сәттен бастап әртүрлі модальді анализаторлық механизмдердің (көру, есту, сезу және т.б) қызмет етуге, қоршаған дүние мен организмнің өзінің ішкі ортасының көп сапалылығын бейнелеуге дайындық анықталады. Сенсорлық қызметтердің жастық динамикасы физиологиялық жүйелердің қозғыштық деңгейіне байланысты. Мұның дәлелдерінің бірі болып П.П.Лазаревтің қисығының әртүрлі көрсеткіштер бойынша сезім мүшелерінің физиологиялық белсенділігін көрсетуші жастық қисығымен сәйкестігі табылады. Адам онтогенезіндегі сенсориканың сапалық тұрақтылығы және жоғарғы специализациясы адамның барлық өмірі барысында басқа психикалық қызметтерінің құралуы үшін фундаментальді маңызын көрсетеді.
Табиғи дамудың басқа линиясы моторика мен перцепцияда көрсетілген. Перцептвті және моторлы даму өзінің алғашқы формаларында табиғи бастамалар негізіндегі психикалық белсенділіктің жаңа жүйесін құрастырудағы табиғи құбылыс ретінде жүзеге асырылады. Моториканың табиғи даму жолы филогенетикалық берілген арнайы моторлық актілердің және дифференцирленбеген қозғалыстардың өзара әсерлесу нәтижесіндегі қозғалыстардың жаңа жүйесіне негізделеді.
Моторлық қызметтің дамуында индивидтік ұйымдастырудың басқа жүйелерінің маңызы туралы егіздік әдісті қолдану зерттеулерінің нәтижелері бойынша талдауға болады. Биіктікке және ұзындыққа секіру, тенис добын лақтыру нәтижелері жаттығу сипатына тәуелді. Үлкен энергетикалық шығынды талап ететін моторлық іс-әрекет (жүгіру, қол күші, теппинг –тест, эргография) организмнің энергетикалық мүмкіндіктерімен шектеледі.
Арнайы және жалпы механизмдердің қосарлануы тек моториканың ғана емес перцепцияның да қалыптасуының ерте кезеңдерінде орын алады. Туылған сәттен бастап жүйке жүйесі көріп қабылданған дүниенің көптеген ерекшеліктеріне жауап беретін анализатор элементтері жиынының кең түріне ие. 4-9 апталық балаларға жасалған арнайы эксперименттер оларда көзбен еңкею жазықтығы мен ортогональды жазықтықты, объектілердің бояуының қанықтығы мен көлемін ажырату қабілеттілігі барын көрсетті. Нәрестелер мен емшектегі балалар қозғалыссыз заттан көрі қозғалмалы орталықтанған комплекстен көрі жайылымдыдан көрі жазықтықтан көрі көлемді дұрыс суреттен дұрыс еместі жақсы көреді.
Адам және оның психикасының дамуындағы әлеуметтік жағдай.
Адамның психикалық дамуының спецификасы мен күрделілігі біртұтас, жүйелі, динамикалық түзіліс ретінде оның биоэлементтік фономен екенімен көрінеді. Психика дамында биологиялық және әлеуметтіктің арақатынасы мәселесі адамды қоғам мүшесі ретінде қарастыратын диалектикалық материализмді монистикалық түсіну негізінде шешіледі. «Ерекше тұлғаның» мәнін оның сақалы, қаны немесе абтрактілі физикалық табиғаты емес, оның әлеуметтік сапасы көрсетеді».
Сонымен қатар марксистік философияда адамның биологиялық қасиеттері оның қоғамдық мәнінің қалыптасу процесінің негізі, бастамасы болып табылады. Адам – «адам тарихының тұрақты бастамасы болумен қатар тұрақты өнім және нәтиже». Адамның қоғамдық қатынастар жүйесіне қосылуы биологиялық және тарихи арасындағы қарама қайшылықтарды жоюға әкеледі, табиғи нәрсе сапасы жағынан басқа нәрсеге айналады. Адамның психикасының табиғи формалары, оның барлық өмірі әлеуметтенеді. «Индивид-қоғамдық мақұлық. Сондықтан оның өмірінің көрінісі қоғамдық өмірдің көрінісі және дәлелі болып табылады.
Адамның социологиялық даму процесін қарастырған, оның не екені социологиялық, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде «социализация» және «әлеуметтік даму», бұлардың синонимдері екенін қарастырған. Әлеуметтік даму-жеке адамның дамуының әлеуметтік қарым-қатынас системасы болып табылады. Қарастырылған күрделі психологиялық эффект әлеуметтік дамуды бөліп, жеке адамның мінез-құлқын, жоғарғы мотевацияның формалары, қызығушылығы болды.
Жеке адамның әлеуметтенуінің тұрақты мінез-құлқын қарастырған В.С.Мерлин болды. Ол «Біріншіден жеке тұлғаның өзіндік мінез-құлқы әлеуметтік түрге бағынады, ал екінші функцияда жеке тұлғаның өзіндік мінез-құлқы социализациялануы мүмкін» деп жазған.
Жеке адамның субъект жағынан уақыты келгенде әлеуметтік дамуға өтеді. Осы кезде дифференциацияланған әлеуметтік даму, бөлінген процесте тұрақты субъект және жеке сапасында әртүрлі адамдардың көпшілік жағдайын бірінші қарастырған Б.Г.Ананьев болды. Оның ізденістерінде әлеуметтік қоғамда адамның жаңа мүмкіндігі ашылады жіне ол әртүрлі ......