Экономика | Коммерциялық банктерде проценттік тәуекел

Мазмұны

Кіріспе

1 – бөлім. Проценттік тәуекелдің теориялық аспектісі.
1.1. Проценттік тәуекелдің мәні.
1.2. Проценттік тәуекелдің құрылымы және оның ерекшеліктері.
2 – бөлім. Коммерциялық банктерде проценттік тәуекелді басқару.
2.1. Проценттік тәуекелді басқару мен бағалау әдістері.
2.2. Тұран Әлем Банкінің тәуекелдерді басқарудағы нақты жағдайы.
3 – бөлім. Проценттік тәуекелді басқарудың даму стратегиясы.
Қорытынды
Пайдалнған әдебиеттер.

1 – бөлім. Проценттік тәуекелдің теориялық аспектісі.
1.1. Проценттік тәуекелдің мәні.
Тәуекелдің басқа да типтері сияқты, проценттік тәуекел айқынсыздықтардың негізінен туындайды. Бұл жағдайда айқынсыздық проценттік мөлшерлеменің алдағы уақыттағы қозғалысының бағыты мен деңгейіне байланысты. Проценттік тәуекел кредиторларға да, дебиторларға да, сондай – ақ жинаушыларға да және инвесторларға да әсер етеді.
Тәуекелдің басқа түрлері сияқты проценттік тәуекелді басқаруға немесе оны минимализациялауға болады.
Жалпы терминдерде, проценттік тәуекел қаржылық активтердің табыстарының, немесе табыстылығының “әсіресе, қарыздық эмиссиялары) өзгергіштігі ретінде анықталады. Сондықтан, бұл өзгергіштік несиелік тәуекелді құрайтын көптеген ішкі және шетелдік экономикалық және саяси өзгергіштердің функциясы бола отырып, мәні мен нақтылығы жағынан болжауға қиын болып табылады.
Проценттік тәуекел бүкіл несиелік іскерліктің іргелі аспектісі болып табылады және тек қана жариялы және жеке орналастыратын ноталар мен облигациялар (және ссудалар) ғана емес, сондай – ақ проценттік табыс әкелетін депозиттермен қоса қарыздық құралдардың барлық формалары бойынша бағаларға және табыстарға әсер етеді. Коммерциялық банк, сәйкесінше балансының екі жағына да қатысы бар: табыс әкелетін актив бойынша - ссуда және бағалы қағаздарға инвестиция, өзінің міндеттемелері жүргізе алады. Көптеген коммерциялық банктер үшін бағалы қағаздарға инвестиция олардың активтерінің өз бөлігін құрағандықтан және тек қана Банктің ссудалық портфелінде шоғырландырылмағандықтан.

1.2. Проценттік тәуекелдің құрылымы және оның ерекшеліктері.

Проценттік тәуекел – бұл несие берумен байланысты банктің тартылған қаражаттарының орташа құнының, яғни депозиттер және қарызға алынған ақшаларды несие мерзімі кезінде несие бойынша орташа проценттік мөлшерлемеге жету мүмкіндігі тәуекелі. Проценттік тәуекел тұрақты болып табыла ма, немесе оны болдырмау активтерден түсетін табыстың (несие
4
бойынша мөлшерлеме) өзгеруін тартылған қорлардың шығындарында (яғни, банктік несие беру үшін қаражат алу құны) мерзімі және көлемі бойынша өзгерулерді толығымен баланстау мүмкін болса. Бірақ, іс жүзінде кез келген уақытта барлық кредиттерді осылайша теңестіру мүмкін емес және банктердің өздері де осындай саясатты ылғи да жүргізуге мүдделі емес. Сондықтан банктер ылғи проценттік тәуекелге ұшырайды, бірақ, бұл проценттік тәуекелді басқаруды болжайды.
Проценттік тәуекелді басқару банктің активтерін (кредит және инвестициялар), сондай-ақ міндеттемелерін (қарыз қаражаттарынан) басқаруды кіріктіреді. Бұл басқарудың ерекшелігі – оның шегі бар. Активтерді басқару мыналармен ерекшеленеді:
• банктің тәуекелдік активтерінің портфелінің құрылымын анықтайтын
өтімділік пен несиелік тәуекелдің талаптарымен;
• несие құнын таңдауда банктің еркіндігін шектейтін басқа банктер тарапынан құндық бәсекелестікпен.
Міндеттемелерді басқару банк өзінің салымшылары мен басқа да кредиторлар арасында уақыттың кез келген мерзімінде табысты орналастыра алатын қарыздық инструменттерді таңдау мен көлемінің шектеулілігімен күрделенеді, яғни несие беру және қолдағы бар қаражаттары есебінен басқа банктер немесе банктік емес несиелік мекемелер тарапынан бағалық бәсекелестікке қажетті қаражаттардың қол жетімділігімен шектелген. Проценттік тәуекелді басқару міндетті банктің табыстылығы және өтімділігінң мақсаты шегінде осы тәуекелді минимизациялауды кіріктіреді.
Проценттік тәуекелдің 2 түрі бар:
1. Позиционды тәуекел – бұл белгілі бір позиция (нақты мезетке берілген процент) бойынша тәуекел. Мысалы, банк қалқымалы проценттік ставкамен несие берді. Ол банкке табыс әкелу, әкелмейтіні белгісіз. Бұл тәуекелді болдырмауды баланста қарастыру мақсатында не істеу керек? Еңа алдымен, салымдар бойынша проценттерді өзгерту және банк баланстық активі мен пассиві бойынша проценттрді теңестіру қажет.
2. Құрылымдық тәуекел – бұл проценттік ставканың ауытқуымен байланысты ақша нарығындағы өзгерістерден туындаған банк балансы бойынша жалпы тәуекел.
Сәйкесінше, прценттік тәуекел проценттен алынған пайдаға және банктің жалпы балансына әсер етеді. Проценттік тәуекелдің себептері болуы мүмкін:
• Проценттік мөлшерлеменің әр түрлілігінің (тұрақты, фиксирленген, қалқымалы, төмендетілген жәнет.б.) дұрыс таңдалмауы;
• Проценттік ставкалардың өзгеру мүмкіндігінің несиелік келісім артта толық есепке алынбауы;
• Орталық банктің проценттік саясаттағы өзгертулері;
• Банкте проценттік саясат стратегиясының жоқ болуы;
• Несие құнын дұрыс анықтамау, яғни проценттік мөлшерлеменің көлемін.
5
• Проценттік мөлшерлеменің сипатына қарай келесідей түрлер ажыратылады:Қатаң процент тәуекелі;
• өзгермелі процент тәуекелі;
• есептен шығару тәуекелі ( бағалы қағаздар бағамының өзгеруіне байланысты).
Қатаң процент тәуекелі – несие бойынша қатаң (фиксирленген) проценттік мөлшерлеме бекітілгенде, ал депозит және басқа да сатып алынатын ресурстар бойынша проценттер өзгеретін жағдайды туындайды. Берілген жағдайда несие бойынша процент тартылған қаражаттардың нарықтық проценттің өзгеруін ескермейді.

Нақты жағдайды қарастырайық:

Көлемі
Млн. теңге Несие
мерзімі Несиеге прцент (%)
I - нұсқа II - нұсқа
Баланс бойынша актив, несие

Баланс бойынша пассив 250


250 7 жыл
I және II нұсқада да төртінші жылдан бастап, егер ақша нарығы өзгерсе неьолатыны айқынсыз. Өзгермелі прценттің тәуекелінің мүмкіндігін несиелік келісім шартта қарастыру қажет, ал егер қажет болса, онда пассивті құрылымдық өзгерту керек.
Проценттік тәуекелді болдырмау үшін коммерциялық банктерге төмендегілер қажет:
1. Несиелік келісім шарттарда ақша нарығының жаңа жағдайларына проценттің икемделу ережесін пайдалану;
2. баланс құрылымының өзгеруін басқару;
3. Проценттік тәуекелдің өтемақысын анықтау.
Егер баланс активінде проценттік тәуекел орын алса, онда пассивінде оың өтемақысы қарастырылуы қажет. Осы мақсаттар клиентпен максималды процент туралы келісім жасауы мүмкін.
Банктің тәжірибелік іскерлігінде аталған шараларды жүзеге асыру проценттік тәуекелді басқрудың арнайы (мақсатты) әдісін қолдану арқылы жүргізіледі. Проценттік тәуекелді басқарудың арнайы әдістеріне проценттік маржаны басқару және гәпті (айырмашылықты) басқару әдістері жатады.
Бір уақытта проценттік тәуекелді басқару мен хеджерлеу және проценттік фьючерстер концепциялары байланысты.
Банктегі басқарудың (менеджмент) басты мақсаттарының бірі – бұл проценттік маржаны бақылау, яғни пайда әкелетін активтерден проценттік табыс пен міндеттемелер бойынша проценттік шығыс арасындағы маржаны бақылау. Маржадан басқа, активтерден алынған өлшенген орташа ставка мен
6
міндеттемелері бойынша төленген өлшенген орташа ставка арасындағы айырмашылық болып табылатын спрэдке де көңіл бөлінеді. Бұл көрсеткіштердің екеуі де банктің табысы туралы есепте көрсетілуі тиіс. Берілген көрсеткіштер жоспарлау кезінде болжау әдістері арқылы анықталады. Сондай-ақ, проценттік тәуекелді басқару прцесінде ГЭП (айырмашылық) ескеріледі – берілген уақыт кезеңінде фиксирленген ставкамен пассив бойынша фиксирленген ставкамен банк активтері мен пассивтерінің шығындылығы немесе теңестірілмегендігі. Проценттік тәуекелді басқару әдістерін банктік операция, экономика, проценттік ставка нарығындағы өзгерістерді мұқият және тұрақты талдауды қажет етеді.
Инфляция жағдайында проценттік ставканы басқару активтер портфелінің мерзімі бойынша теңестірілуіне дайын болуы қажет. Бірақ бұл өте күрделі, егер банктің балансында фиксирленген және қалқымалы ставкамен активтер мен пассивтер бар болса. Сондықтан проценттік ставкалар өзгеруінің перспективасын бағалау қажет.
Мерзімі бойынша активтер мен пассивтер портфелін теңестіру банкке проценттік спрэдті бекітуге мүмкіндік береді, яғни проценттік тәуекелді бейтараптандырады. Бірақ, егер мерзімдердің теңестірілмеген қатынасы үлкен табыс спрэд тәуекелін қалайды. Бұл, экономистер проценттік ставка қозғалысын болжай алмағанда болады.
Қорларды теңестірілмеген салыстырудың нақты жағдайын қарастырайық.
I нұсқа (теңестірілген)

Мөлшерлемелер Мерзімі күн Несие бойынша
Ставка,% Тартылған қаражаттар бойынша ставка, % СПРЭД, %
Ағымдағы нарықтық 90 20 15 5
180 25 20 5
Болжанған ( 90 күннен кейін) 90 17 12 5

II нұсқа (теңестірілмееген): 180 күнге несиелеудің альтернативалық стратегиялары:
А) қарыз қаражаттарын 180 күнге тарту, спрэд 5 %
Б) қарыз қаражаттарын 90 күнге тарту, 90 күннен кейін жңарту: спрэд ½ (10+13)=11,5 %
Гепті дұрыс басқару – проценттік ставканың болашақтағы қозғалысын дұрыс болжауды талап етеді. Біздің мысалда, қысқа мерзімді ставкаларды дәл болжау менеджментті 180 күндік несиені теңестіруді емес, ал проценттік маржаның кеңеюіне әкелетін айырмашылықты құруға мәжбүрледі.
II нұсқа бойынша келтірілген мәліметтерден шыға, спрэд I нұсқадағыдай 5% - ті емес, 11,5 % - ті құрады. Бұл гэп – ті басқару прцесінде күтілгендей,
7
прценттік ставканың қозғалысын дұрыс болжау жүзеге асқанының нәтижесінде болды. Қарыз қаражаттарын 180 күнге тарту шарт негізінде осы келісімді 2 дербес кезеңге бөлу туралы шешім қабылданған еді: алғашқыда 90 күнге тартып, кейіннен қайтадан 90 күнге жаңарту.
Осы жағдайда 180 күндік теңестірілмеген спрэд 11,5 % - ті құрады және келесідей қалыптасты:
I кезең: 180 күнге несие бойынша ставка=25%
Қаражаттарды сатып алу (алғашқы 90 күнде) =15%
Спрэд=10 %
II кезең: 180 күнге несие бойынша ставка =25%
Қаражаттарды сатып алу =12 %
Спрэд=13 %
180 күндік несиеге спрэд 11,5 % - ті құрайды.
Проценттік маржаға әсер етеін факторлар:
• активтер портфеліндегі өзгерістер, кредит пен инвестициялар, мерзім құрылымы мен тәуекел қатынастарын, фиксирленген ставкамен активтердің қатынасы және т.б. қосқанда;
• Міндеттемелер құрылымындағы өзгерістер;
• Активтер бағасындағы өзгерістер, мысалы, фиксирленген және қалқымалы ставкалармен жәнет,б,
Гэпті басқаруды проценттік мөлшерлеменің өзгеруіне сезімтал активтер мен пассивтердің берілген деңгейін басқару деп анықтауға болады. Гэп оң не теріс болады. Оң гэп кезінде өзгермелі мөлшерлемемен активтер өзгермелі мөлшерлемемен есептелген пассивтерден артық болады. Оң гэп кезінде проценттік ставканың төмендеуімен проценттік маржа да өседі. Теріс гэпте өзгермелі ставкамен есептелген пассивтер өзгермелі ставкамен есептелген активтерден артық болады. Бұл жағдай да, проценттік мөлшерлеме төмендегенде маржа өседі, ал проценттік мөлшерлеме өскенде – маржа төмендейді.
Проценттік тәуекел проценттік маржа мен спрэдке әсер еткендіктен, оның деңгейі проценттік ставканың айырмашылығы мен оның бағыты өзгеруінің жылдамдығы мен ұзақтығының көлемдеріне тәуелді. Банктің тәжірибеде жүзінде гэпті басқаруды толық пайдалану мүмкін болу үшін төмендегілер қажет:
• Ставка, мерзімі, шаруашылық секторы бойынша диверсификацияланған активтер портфелін ұстау;
• Ставкалардың қозғалысының ағымдағы жағдайы мен өзгеру тенденцияларының болжамдарын есепке ала отырып, активтер мен пассивтерді басқарудың оперативті жоспарын жасау:
• Мөлшерлемелер қозғалысының бағытының өзгеруін проценттік мөлшерлемелердің жаңа циклының қалыптасуымен байланыстырмау.
Мүмкін болатын банктің проценттік саясаттың нұсқаларын қарастырайық. Мұнда бірнеше кезеңдерді бөліп көрсетуге болады:
I кезең – төмен проценттік ставка (өсуі күтілуде):
8
• Қарыз қаражаттарының мерзімін арттыру;
• Фиксирленген ставкамен есептелетін несиені қысқарту;
• Инвестиция портфелінің мерзімін қысқарту;
• Инвестицияларды (бағалы қағаздарды) сату;
• Ұзақ мерзімді қарыз алу;
• Несие линияларын жабу.
II кезең - өспелі проценттік ставкалар (болашақта олардың максималды өсуі күтілуде):
• Қарыз қаражаттарының мерзімін қысқартуды бастау;
• Инвестицияларды ұзартуды бастау;
• Қарызды мерзімінен бұрын қарастыру;
• Фиксирленген ставкамен есептелген несие үлесін арттыруды бастауға дайындалу.
III кезең – жоғары проценттік ставкалар (жақын болашақта олардың төмендеуі күтілуде):
• Қарыз қаражаттарының мерзімін қысқарту;
• Фиксирленген ставкамен есептелген несиелер үлесін арттыру;
• Инвестициялар портфелінің көлемін арттыру(фиксирленген сиавкамен)
• Активтердің болашақтағы сатуын жоспарлау;
• Клиенттер үшін жаңа несиелер линиясына назарын бағыттау.
IV кезең – төмендейтін проценттік ставкалар (жақын уақытта олар минималды болады):
• Қарыз қаражаттарының мерзімін ұзартуды бастау;
• Инвестициялар мерзімін қысқартуды бастау;
• өзгермелі ставкамен есептелген несиелерді артыра бастау;
• бағалы қағаздардағы инвестицияларды қысқарта бастау;
• активтерді (фиксирленген ставкамен немесе табыспен) таңдай отырып сату;
• ұзақ мерзімді қарыздың (фиксирленген ставкамен) артуын жоспарлауды бастау.
Проценттік саясаттың жоғарыда аталған кез – келген бағыттарының (кезеңдерінің) жүзеге асырған кезде, банктің басты міндеті - банктің бекітілген тәуекел параметрі саясаты шегінде таза проценттік маржаның артуы болып табылатынын есепке алу маңызды. Активтер мен пассивтерге тән проценттік мөлшерлемелер мен тәуекел деңгейі – бұл жеке банк әсер ете алмайтын немесе оны нақты болжай алмайтын ішкі әрекеттермен анықталатын өзгермелі өлшеуіштер. Сондықтан, активтерді және пассивтерді басқару – банктің тәжірибелі кадрларды тартуды талап ететін үздіксіз процесс.
Проценттік саясатта банктік мамандардың несиенің құнын анықтау да, яғни проценттік ставканың көлемін анықтауда басты рөльді ойнайды. Осы бағаны анықтау детальдары несиелік ұсыныстар мен несиелік келісім
9
шарттарды көрсетілу керек. Несие құнын анықтау процесінде келесі факторлардың маңызы бар:
1. несие тәуекелі;
2. агрегаттілік банктің өсуі мақсатымен өз позицияларын ескеруі;
3. бәсекелестік қандай несие бойынша банк басқа банктермен бәсекелескісі келеді;
4.Клиент категориясы банктің клиентпен қатынасын дамытуға немесе келісім шарттан пайда табуға бағыт алғандығы;
5.табыстылық несиелік маржа айтарлықтай қысқартылуы мүмкін, егер клиент банкке табыстылық едәуір көлемін әкелетін болса; мысалы; валюталық операциялар, міндеттемелер, кепілдіктер және табыстар формасында. Мұндай саясат әрбір клиентпен қатынасты есепке алуды
сенімді (берік) жүйесін қатынасты талап етеді;
6. Банктік ресурстарды сатып алу құны;
7. Орталықтан бекітілетін несие құнының жоғарғы шегін (банк одақтарымен, банк бірлестіктерімен, Орталық банкпен);
8. несиелеу кезінде бағаның икемділігі: банк клиенттерге әр түрлі проценттік ставка түрлерін ұсына алады (мысалы; қалқымалы ставканы, оның фиксирленгенге өзгеру мүмкіндігін, мақсаттылық және табыстылық тұрғысынан клиент үшін тартымды және банк үшін ұтымды проценттік ставкаға көптеген өзгертулер).
Проценттік ставканың фьючерсі – бұл арнайы фьючерстік нарықта – фьючерстік биржада сауда обьектісі болатын қаржылық фьючерс. Олар әлемнің басты коммерциялық және қаржылық орталықтарында орналасқан. Мыс;Чикагоның тауарлық биржа – дәнді дақылдық (зерно), бағалы қағаздар, проценттік ставалар, Лондондық халықаралық қаржылық фьючерстер биржасы – валюта және проценттік фьючерстер.
Фьючерстік келіссөздерге сәйкесінше келісім шарттар жасалады. Фьючерстік келісім шарт – бүгін бекітілген (келісімшарт жасасу кезінде) баға бойынша болашақта келісілген мерзімде қаржылық инструменттерді (немесе тауарларды) сату – сатып алу туралы келісім. Егер фьчерстер нарықта сатылатын қаржылық инструменттер болып табылса, онда хеджерлеу – фьючерстермен байланысты іскерлік. Ол болашақтағы бағамның өзгеруі тәуекелі активтер немесе пассивтерді сатып алудағы алғашқы келісімі қарама – қарсы келісіммен толығымен немесе бөлшектеп бейтараптандырылатын үшінші жақпен келісім жасасу жолымен активтер немесе пассивтерді толығымен немесе бөлшектеп жою порцесі ретінде анықталады.
Проценттік “төбесімен” (потолок) несие бойынша хеджерлеу мысалы: қарыз алушы банкпен қалқымалы проценттік ставкамен несиелік келісімге отырады, бірақ қарыз алушы келешектегі өзінің проценттік тәуекелін төмендету үшін банкпен проценттік ставкасының “төбесі” туралы келіседі, яғни несие мерзімі кезінде алатын максималды ставканы. Банк осыған келісе .......