Экономика | Коммерциялық банктердің басқа да операциялары

Мазмұны

Кіріспе

І. Банктердің пассивтік операциялары
1.1 Банктердің пассивтік операциялары
1.2 Банктердің активтік операциялары
1.3 Коммерциялық банктердің басқа да операциялары
ІІ. Банктің есеп айырысу-кассалық операциялары
2.1 Банктің есеп айырысу-кассалық операциялары
2.2 Банктің комиссионды-делдалдық операциялары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

І. Банктердің пассивтік операциялары
1.1 Банктердің пассивтік операциялары
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады. Сондықтан да пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі жоғары. Банк ресурстары пассивтік операциялар нәтижесінде құрылғандықтан, оған анықтама баерген дұрыс. Қаржы және несие сөздігінде: ”пассивтік операциялар – бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге асыруға арналған банктің өз ресурсын құру операциялары”, - делінеді.
Ал соңғы оқулықтарға сүйенсек, пассивтік операциялар – бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немес активті - пассивтің шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің арту формасы білдіретін оперцияларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін-бірі толықтырады десе де болады, себебі біріншісі пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды. Пассивтік оперциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алды.
Пассивтік операциялардың мынадай фоамалары болады:
коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
банктің пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
басқа да заңды тұлғалалардан несиелер алу;
депозиттік операциялар.
Сондай-ақ банктің ресурстары екі топқа бөлінеді:
- банктің меншікті қаражаттары;
- банктің тартылған қаражаттары.
Банктің меншікті қаражаттары – банктің экономикалық дербестігін және қызмет ету тұрақтылығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар (капиталдар) мен бөлінбеген пайда жиынтығы.
Банктің меншікті қаражатына жататындар:
банктің жарғылық капиталы;
банктің резервтік капиталы;
қосымша капиталы және пайда есебінен құрылған басқа қорлары;
сақтандыру резервтері;
бөлінбеген пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы – заңды тұлғасы ретінде міндетті түрде құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары соммасынан тұрады.
Банктің меншікті қаражаттарының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылған ақшалай қаражаты. Резервтік қордың құрылуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша дивидиендтер төленеді.
Банктің тартылған қаражаттары – заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын тарта отырып, коммерциялық банктер халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарына деген сұранысымен қатар халықтың тұтыну қажетін қанағаттандырады.
Әлемдік банктік тәжірбиеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
I топ – депозиттер;
II топ – депозиттік емес тартылған қаражаттары.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің қарыз түрінде немесе өз меншікті қаражаттарын сату жолымен тартатын қаражаттары.
Қазіргі банктік тәжірбиеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
талап етуіне дейінгі депозиттер;
мерзімді депозиттер;
жинақ салымдары;
бағалы қағаздар.
Талап етуіне дейінгі депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне байланысты әр түрлі құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар.
Талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар жатады:
- мемлекттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттары;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланады.
Ал кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді. Міне, осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың қалыптасады.
Мерзімді салым (депозит) – белгілі мерзімі бар және тұрақты пайыз төленетін, сол сияқты алдын ала алуға шек қойылатын салым.
Мерзімді салымдар мен мерзімді депозиттердің ерекшеліктері:
есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға
ешқандай да есеп айрысу құжаттары толтырылмайды;
шоттағы қаражат баяу айналады;
тұрақты пайыз төленеді;
пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Орталық банк тарапынана реттеліп отырады;
шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған салымның бір түрі – жинақ салымдары. Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдарының жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының мынадай ерекшеліктері болады:
 ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
 шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
 ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалаысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талпп етіледі.
Жинақ салымдары салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
- мерзімді жинақ салыдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарна басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғары мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай саманы қосып отыруға болатын салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталған сома белгілі бір күнде (жаңа жылдық салым , бойжеткен кезде және тағы сол сияқты) толық төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары – бұл салым иесіне белгілі мерзім өткен соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын эмитент банктің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:
1. Атаулы сертификаттар;
2. Мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы сертификаттар және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына толтырылып беріліді. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған таурлар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғала сатып алады.
Әлемдік тәжірбиеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:
1..Аударылатын;
3. Аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ сетификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды. Жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.
Банктердегі депозиттер түріндегі бағалы қағаздар мынадай түрге бөлінеді:
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардағы банктердің акциялары мен облигациялары;
- банкке сақталуға берілген және ссудамен қамтамасыз етілген акциялары мен облигациялары;
- шетелдік валюталармен жасалатын операциялар бойынша бағалы қағаздар мен құндылықтар.
Отандық банктеріміздің таралған қаражаттары ішінде банкаралық несиенің рөлі жоғары.
Банкаралық несие – бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін несиелері.
Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат ресурс болып табылады.

1.2. Банктердің активтік операциялары

Ативтік операциялар – бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыруды жүзеге асыратын операцияларды білдіреді.
Активтік банктік операциялар өзінің формасына және тағайындалуына қарай әр түрлі болып келеді. Банткрдің активтік опрацияларының ең көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
ссудалық (несиелік) операциялар;
инвестициялық опрациялар;
депозиттік опрациялар;
қаржылық операциялар;
басқа да операциялар.
Ссудалық операциялар банктің ресурстық базасын орналастыруда банктің активтік қызметінің негізгі бөлігін құрайды. Макроэкономикалық деңгейде бұл операцияның мәнін, оның көмегімен банктер уақытша жұмыс ......