Технология | Әлеуметтік желілердегі процестерді болжауға, басқаруға және талдауға арналған ақпараттық жүйелерді құру

Мазмұны
Кіріспе 6
1 Әлеуметтік желілер – негізгі ұғымдар 8
1.1 Әлеуметтік желі моделінің негізгі элементтері 8
1.2 Әлеуметтік желілер теориясының пайда болуы және зерттеу
Кезіндегі аналитикалық тәсілдемелер эволюциясы 9
1.3 Әлеуметтік желі құндылығы туралы түсінік 11
1.4 Әлеуметтік желі құрылымын графикалық түсінігі 14
2 Әлеуметтік желілерді талдау 20
2.1 Бұқаралық әлеуметтік желілерді талдау 20
2.2 Әлеуметтік желілерді зерттеудің негізгі бағыттары 20
2.3 Әлеуметтік желілерді талдау үлгілері 22
2.4 Қазіргі таңдағы танымал әлеуметтік желілері 22
3 ШҚҚЖ ақпараттық жүйесін құрудың IV кезеңі: шешім қабылдауды қолдау жүйелерінің ақпараттық жүйесін құру 33
3.1 ШҚҚЖ ақпараттық жүйесін құруда қолданылған программалық жабдықтар 34
3.2 Жылжымайтын мүлік таңдауда ШҚҚЖ ақпараттық жүйесі программалық өнімін құру жұмысының сипаттамасы 35
Қорытынды 44
Пайдаланылған әдебиеттер 45
А қосымшасы 46
Ә қосымшасы 47
Б қосымшасы 54
В қосымшасы 60
Г қосымшасы 67
Ғ қосымшасы 69
Д қосымшасы 73
Е қосымшасы 78
Ё қосымшасы 80
Кіріспе
Қазіргі қоғам - жаңа ақпараттық технологиялардың қоғамы және XXI ғасырдың бұл ағымы - қоғам дамуының жаңа дәрежесіне жеткізді. Ақпарат алмасу, қарым-қатынас орнату, жұмыс іздеу, білім алу мүмкіндігі және тағы басқа іс-әрекеттер шынайы әлемге қарағанда виртуалды әлемде жүзеге асатын болды. Әлеуметтік желілер жастардың ең сенімді құралдардың біріне айналды. ComScore зерттеу компаниясының мәліметтері бойынша әлемнің интернет қолданушыларының 85% әлеуметтік желілерді пайдаланады. Қазірдің өзінде әлем халқы бетпе-бет тілдесуден гөрі, интернет арқылы, дәлірек айтқанда, әлеуметтік желі арқылы әңгімелесуді жөн көреді. Әлеуметтік желілер қазіргі таңдағы ең көп қолданысқа ие интернет ресурстарының бірі болып табылады.
Әлеуметтік желілер қоғамдық құбылыс ретінде ертеректе пайда болған. Соңғы онжылдықта әлеуметтік желілер барлығымыздың күнделікті өмірімізге айтарлықтай сіңісіп кетті, тіпті айырылмас бір бөлігіне айналды. Қазіргі кезде барлығының белгілі бір әлеуметтік желіде өз парақшасы бар; ең танымал әлеуметтік желілер (Facebook - 955 миллион пайдаланушысы бар, Вконтакте - 140 миллион пайдаланушысы бар) қазіргі кезде өз пайдаланушыларына бір бірімен араласу, жаңалықтармен бөлісу, қызықтыратын бағыттағы қауымдастықтарға қосылу, музыка тындау және видео қарау, сілтемелермен бөлісу сияқты және т.б. мүмкіндіктермен қамтамасыз етуде.
Жалпылай алғанда онлайндық желілерде қазіргі кезде орын алған жағдайды мынадай тезистермен сипаттауға болады:
• әлеуметтік желі пайдаланушыларының арасындағы өзара іс-әрекеттер саны мен қарқыны өте үлкен жылдамдықпен артуда;
• пайдаланушылар желіде өздерінен соң көптеген ақпараттық іздер қалдыруда (бұл іздер айқын емес болуы мүмкін);
• талқылау қарқындылығының артуы стихиялық (беймәлім түрде) сипат алуы мүмкін немесе белгілі бір мәселе бойынша жүреді;
• бәсекелестік нарығында пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты қолдаудың әдістемелік және ақпараттық жүйелерге негізделген құрылғылары жетілдірілуде (краудсорсинг, эксперттік желілер, виртуалдық ынтымақтастық, интеллектуалдық технологиялар).
Әлеуметтік желілермен белсенді және бейтарап жұмыстарды ақпараттық-аналитикалық қолдаудың негізгі міндеттеріне (1.1-сурет):
• әлеуметтік желілер мониторингі және талдау (әлеуметтік желілерде болып жатқан үдерістерді түсіну үшін);
• болжам жасау және басқару (әлеуметтік желілерді қажетті күйге келтіру үшін).
1.1-cурет. Әлеуметтік желі талдау, болжамдау және басқару объектісі ретінде
Мониторинг сатысына бірінші реттік ақпараттарды алу және оларды құрылымдастыру жатады. Пайдаланушылар арасындағы хабарлама мәтіндері, сыртқы ресурстарға сілтемелер жинақталады. Жүйенің мүмкіндіктері жүйеде қолданылатын ақпараттың молшылығы және оларды өңдеу тәртібімен анықталады. Нақты уақыт тәртібінде мониторинг жасайтын жүйелерді жасап шығару, ретроспективті мәлімет жинау әдісін қолданатын жүйелермен салыстырғанда қиынырақ.
Талдау сатысында бірінші реттік мәліметтер бірнеше сатыдан тұратын өңдеуден өтеді. Біріншіден, «пайдаланушы А қанша хабарлама жазды?» деген сияқты жай ғана сандық сұрақтарға жауап алуға мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштерді есептеу болады. Содан соң мәліметтердегі құрылымдық және статистикалық заңдылықтарды анықтау, зерттелініп отырған желінің табиғатын түсінуге мүмкіндік береді. Тәжірибе жағынан біржақты салаларда орын алатын заңдылықтарды анықтайтын бағдарламалар көп қызығушылық тудырады.
Әлеуметтік желілерді талдау желі пайдаланушыларының арасындағы арақатынасты, олардың бет алысын, қауымдастықтастыруды, желіліердегі ақпараттық ағымдарды модельдеу үшін қолданылады. Әлбетте, мәліметтерді және адамдардың мінез-құлқын осындай форматтағы қарым-қатынас кезінде зерттеу анағұрлым тезірек және ыңғайлы. Сондықтан әлеуметтік желілерді зерттеу саласы қазіргі заман ғалымдары үшін үлкен қызығушылық тудыруда.
Болжам жасау ақпараттық үдерістің математикалық моделін анықтағаннан соң мүмкін болады. Ол үшін статистикалық модельдер және графтар арқылы сипатталатын динамикалық модельдер (эпидемиялардың таралуы, каскадты мінез-құлық) қолданылады.
Басқару дегеніміз – әлеуметтік желілерді қажетті күйге жеткізу үшін мақсатқа бағытталған түрде ықпал ету. Пайдаланушыға «жұмсақ» сапалы ұсыныс жасау және «қатты» сандық баға беру арқылы әсер етуге болады. Сапалық ұсыныстар басқарушы үдерістердің ресми түрлерін қажет етеді. Авторлар ондай мүмкіндікке ие жүйелерді біле бермейді. Талдау, болжам жасау және басқарудың мақсаттары әр жағдайда әр түрлі болуы мүмкін, біріншіден, ол мәселе кімге қатысты, яғни жүйенің негізгі, түпкілікті пайдаланушысы кім болып табылатындығына байланысты. Әлеуметтік желілерге талдау, болжау және басқаруға қызығушылық тудыратын пайдаланушыларды келесідей түрге бөліп қарастыруға болады (1.2-сурет):
Мемелекеттік басқару органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары;
Экономика секторының мемелекеттік және жекеменшік кәсіпорындары, соның ішінде:
• Сауда-саттық ұйымдары (бірінші орында, «брендтер»);
• Зерттеу ұйымдары;
• Бұқаралық ақпарат құралдары.
• Қоғам мүшелері;
• Политикалық партиялар;
• Жекелеген физикалық тұлғалар.


1.2-cурет. Басқарушы субъектілер мен олардың арасындағы байланыс
Қазіргі уақытта, статистика бойынша, сауда-саттық ұйымдарына арналған әлеуметтік желелерді талдау жақсы дамыған. Дегенмен, түпкілікті пайдаланушыларды ескермесе, әлеуметтік желелерді төмендегідей қауымдастықтарға бөлуге болады:
Әлеуметтік желелерді талдаудың сатылары. Жүйелер әлеуметтік желелерге жай ғана мониторинг, талдау жасау, әлеуметтік желі үдерістеріне болжам жасау және оларды басқару мүмкіндіктеріне ие.
Мәліметтерді талдау модельдері. Әлеуметтік желілерді талдау жүйелерінде қолданылатын негізгі әдістердің класстарына мыналарды жатқызуға болады: статистикалық әдістер және графтарды талдау әдістері. Жүйелерді жіктеу үшін сонымен қатар семантикалық талдауды және мәтіндердің үндестігін талдау әдістерін атап кеткен дұрыс (жүйенің зерттелініп отырған әлеуметтік желіде қолданылатын тілді қолдайтындығына назар аудару қажет).
Әлеуметтік желілерді талдау объектілері. Жүйе келесі объектілерді талдауға назар аударуы мүмкін: желіні «толығымен» (кейбір біріккен ғаламдық желілердің көмегімен); желі ішіндегі желілер және қауымдастықтар; жекелеген пайдаланушылар (актор-бағытталған жергілікті көрсеткіштердің көмегімен); ақпараттық хабарламалар (кейбір ақпараттық объектілердің ескерілуі); пікірлер (кейбір ақпараттық объектілерге қатысты хабарламалардың үндестігіне байланысты); сыртқы түйіндер (немесе ғаламтордағы ақпараттық ресурстар);
Деректерді талдау тәртібі. Мұндай жүйелер мәліметтерді талдау мүмкіндігімен қамтамасыз етпейді (қол жетімді емес) немесе ретроспективті деректерді және нақты уақыт тәртібіндегі деректерді талдау мүмкіндігін ұсынады.
Деректерді жинау тәртібі. Мұндай жүйелер мәліметтерді талдау мүмкіндігімен қамтамасыз етпейді (қол жетімді емес) немесе ретроспективті деректерді және/немесе нақты уақыт тәртібіндегі деректерді талдау талдау мүмкіндігін ұсынады. Жүйе барлық көлемдегі мәліметтерді жинақтай алады немесе белгілі бір тақырыпқа қатысты мәліметтерді жинақтайды.
Мәліметтер көзін қамту. Классикалық онлайн әлеуметтік желілерден (Facebook, ВКонтакте), блок Gov (LiveJournal), микроблог (Twitter), т.б. фото желі, графиктер және бейне (YouTube, Flickr), форумдар деректерін жинауға және талдауға мүмкін береді.
Бұл жұмыста әлеуметтік желілердің талдау нәтижелері ұсынылады:
• осы саладағы зерттеулердің негізгі бағыттары келтірілген;
• әлеуметтік желілерді зерттеуге пайдалы кейбір сипаттамалар ұсынылады;
• әр түрлі желілік талдау модельдерінде пайдаланылатын әдістер мен алгоритмдер қысқаша мазмұндалады;
• қазіргі уақытта ең танымал компьютерлік әлеуметтік желілер сипаттамаcы берілген;
• әлеуметтік желілер саласын зерттеудің кейбір ықтимал жолдары баяндалған.
1 ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІЛЕР – НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАР
1.1 Әлеуметтік желі моделінің негізгі элементтері
Әлеуметтік желі – бұл әлеуметтік объектілер мен олардың арасындағы байланыстырушы болып табылаттын түйіндер тобынан тұратын әлеуметтік құрылым. Жалпы түсінік бойынша әлеуметтік желі – ортақ қызығушылығы, ортақ бір ісі бар немесе тікелей қарым-қатынасқа түсуге қанай да бір себептері бар адамдар шоғыры. Жалпы философиялық тұрғыдан әлеуметтік желі ретінде көптеген әлеуметтік объектілер мен олардың арасындағы белгілі бір қарым-қатынас санын түсінеді.
Эллисон және Бойд әлеуметтік интернет-желісін қолданушыарға төмендегідей мүмкіндік беретін веб-сервис ретінде анықтаған болатын:
1) қолданушылардың ашық немесе жартылай ашық парақшаларын жасау;
2) әлеуметтік байланыстағы қолданушылар тізімін жасау;
3) бір жүйе шеңберінде өзінің байланыс тізімі мен өзгенің дәл сондай тізімін қарастыру.
Патаркин Е.Д. пікірі бойынша әлеуметтік желі – негізінде қолланушылар бір-бірімен байланыс орнататын платформа. Сонымен, әлеуметтік Интернет желі – төмендегідей қасиеттерге ие интерактивті көпшілік тұтынатын веб-сайт:
- сайттың мазмұны тікелей қолданушымен ғана жасалады;
- сайт автоматтандырылған ортаны білдіреді, оның шеңберінде қолданушылар өзге қолданушылармен байланыс орнатуға (әлеуметтік байланыс) немесе әлеуметтік объектілер (тақырыптық топтар) құруға мүмкіндігі болады;
- қолданушылар берілген әлеуметтік ортадағы объектілер туралы статикалық және динамикалық, олардың арасындағы әлеуметтік байланыс туралы ақпарат алуға мүмкіндігі бар;
- қолданушыларға өзге қолданушылармен және әлеуметтік объектілермен қарым-қатынасқа түсу функциялары қолжетімді.
Әлеуметтік желінің келесідей функцияларын атап өтуге болады:
1. Коммуникациялық. Коммуникацциялық функция шеңберінде адамдар бір-бірімен байланыс орнатады, жаңалықтармен, ақпаратпен (сурет, видео, аудио жазбалар, сайттарға сілтеме, комментарийлер, хабарламалар) алмасады, қандай да бір ортақ мақсатқа қол жеткізу үшін бірігеді (бірігу және әлеуметтік байланыста болу).
2. Ақпараттық. Ақпараттар ағымы екі бағытта жүргізіледі, себебі байланыстағы қатысушылар коммуникатор рөлінде де, реципиент рөлінде де болады.
3. Әлеуметтенуші (өзіндік даму, «достар» және «топтар» жүйесіндегі рефлексия).
4. Өзіндік белсенділік (өзіндік жарнама).
5. Идентификациялық (жеке парақшасын құру кезінде тұтынушы оны өзіне қатысты ақпаратпен толтырады – аты, туған күні, әлеуметтік жағдайы, мектебі, ЖОО, қызығушылығы және т.б.ақпарат бойынша анкетаны іздеуге мүмкіндік береді).
6. Бірегейлікті қалыптастыру функциясы. Фестингер теориясына сәйкес адам өзін келесі бір өзіне ұқсастығы көп адаммен салыстыруға бейім келеді. Сонымен қоса, когнитивті диссонанс теориясына сәйкес ұқсас адамдар бір-бірін жақсы бағалайды. Бұл адамдардың өзгелерге қатысты өзіндік орнын нақты қалыптастыруға мүмкіндік беретін негізгі механизм.
7. Көңіл көтеруші. Әлеуметтік желілер тек қана хабраламамен алмасушы ғана емес, сонымен қатар мультимедиялық файлдармен алмасуға да мүмкіндік береді, сонымен қоса қолданушы мүмкіндігін арттыру мақсатында басқа өңдеушілермен жасалатын виджет-шағын программалардың көңіл-көтерушілік сипатын атап өту керек.
Нақты әлеуметтік жүйелер үшін келесідей негізгі қасиеттер мен эффекттерді атап өтуге болады:
- Қолданушылардың өзіндік пікірінің болуы;
- Әлеуметтік желінің өзге қолданушыларының әсерінен пікірінің өзгеруі;
- Бір қолданушының пікіріне келесі қолданушы пікірінің алуан түрлі мәні;
- Әлеуметтік желі мүшелерінің қандай да бір әсерге берілуінің түрлі деңгейі;
- Әлеуметтік тұлғалар тізбегіндегі жанама әсердің болуы;
- «пікір көшбасшыларының» болуы;
- Айналадағылардың пікірінің өзгерісіне әсерліліктің бастапқы қадамының болуы;
- Топтардың локализациясы (қызығушылықтары бойынша, пікірлестер);
- «әлеуметтік корреляция» факторларын тіркеу;
- Әсер етудің сыртқы факторларының (жарнама, маркетингтік акциялар), сәйкесінше сыртқы агенттерінің (бұқаралық ақпарат құралдары, тауар өндірушілер және т.б.) болуы;
- Әлеуметтік желілердің құрылымдық қасиеттерінің пікірлер динамикасына әсері;
- Коалиция пайда болу мүмкіндігі;
- Қолданушылардың ойындық өзара қарым-қатынасы;
- Әлеуметтік желілердегі ақпараттық басқару.

1.2 Әлеуметтік желілер теориясының пайда болуы және зерттеу кезіндегі аналитикалық тәсілдемелер эволюциясы

1959-1968 жылдары венгерлік Пол Эрдос және Альфред Реньи атты математиктер әлеуметтік желілерді қалыптастыру принциптерін сипаттайтын мақалалар топтамасын жариялаған болатын. Ғалымдар алғаш рет әлеуметтік желілерді тұрғызу принциптерін көрсету үшін математикалық теорияны пайдаланған болатын. Ұсынылған кездейсоқ графтар теориясы тұрғызылуының анық принципі жоқ күрделі желілерді сипаттауға мүмкіндік берді. Граф шыңдарының кездейсоқ-бірдей бірігуінің кезінде P(k) үлестірімі биномиальды болып табылады (k- қабырғалардың төбесіне кірушілер саны), ал графтың үлкен көлемінде – пуассондық болады, мұндай желілерді кездейсоқ пуассон желілері деп атайды. Дегенмен, 21 ғасырдың басында Эрдос-Реньи үлгісі әлеуметтік Интернет-желілерінің нақты графтарымен нашар корреляцияланатындығы анықталған болатын.
1969 жылы Стэнли Милгрэм және Джеффри Трэверс сынды америкалық психологтар алты қол қысу теориясын ұсынған болатын, соған сәйкес әлемдегі кез келген екі адам ортақ таныстарының 5 деңгейімен ғана ажыратылған, сәйкесінше алты байланыс деңгейімен (тар әлемнің құбылысы). Эксперимент талабы бойынша, американың белгілі бір екі қаласы алынды, соның Омаха атты қаласының тұрғындарына 300 конверт таратылды, оларды Бостон қаласында тұратын қандай да бір адамға беру қажет болды. Конверттерді тек өз таныстары мен туыстары арқылы жіберу міндет етілді. Нәтижесінде, Милгрэм осы аталған конверттердің соңғы адамға орта есеппен бес адам арқылы жеткедігін анықтады. Сипатталған экспериментті әртүрлі вариацяида бірнеше рет қайталады. 1998 жылы Колумбия университетінің ғалымдары электронды пошта көмегімен зерттеуді аналогты сұлба көмегімен растады. Интернет-желісінде бір сайттан басқа сайтқа алты батырма көмегімен қол жеткізуге болатындығы анықталды. 2008 жылы Microsoft компаниясы екі жылдық зерттеу нәтижесін жариялады, ол жерде 240 миллион қолданушылардың әрқайсысы келесі қолданушыға 6,6 «қол алысу» арқылы «жете алатындығын» көрсетіледі. Милан университеті мен Facebook әлеуметтік желісі де алты қол алысу теориясын эксперимент жасай отырып зерттеген, ол кезде негіз ретінде Facebook желісінің графын алды. Зерттеу нәтижесінде Facebook желісінің кез келген екі қолданушысын бір-бірінен 4,74 байланыс деңгейі ажыратады. «Вконтакте» әлеуметтік желісінде «достар тізбегі – алты қол алысу теориясы» деген арнайы қосымша желі қолданушыларының ішінен танысу байланыстарын табуға мүмкіндік береді. «Вконтакте» желісін қолданушылардың көпшілігі ТМД елдерінің территориясында орналасқандықтан, адамдар Украина территориясынан гипотетикалық танысын енгізе отырып нәтижесінде 3-4 адамды алады. Осылайша алты қол алысу теориясын эксперименталды тұрғыдан Интернет-желісінде дәлелдеу әрдайым мүмкін бола бермейді. Қателікті келесідей түрде түсіндіруге болады. Жаңа қолданушы тіркелген кезде және өзінің жеке мәліметтерін енгізгенде, әлеуметтік желі бұл қолданушы тануы мүмкін қолданушыларды шығарады (мысалы, электронды пошта қоланушыларын талдау арқылы), немесе ортақ қызығушылығы бар, жұмысы ортақ және т.б. дегендей, солардың ішінен ең көп қарым-қатынаста болатынын таңдап алады. Осылайша оқытушы қызметтестерін, оқушылар мен студенттер ойы бір адамдарды тауып алып, қарым-қатынаста бола алады (құрдас, ортақ қызығушылық және т.б.).
1970 жылдары Марк Грановеттер атты америкалық әлеуметтанушы әлеуметтік желіліер ішінде «әлсіз» байланыстар (мысалы, біздің көршілер, таныстар, таныстарымыздың таныстары, жұмыстағы адамдар) «күшті» байланыстарға (туытстарымыз бен достарымыз) қарағанда маңыздылыққа ие екендігін анықтады. Ақпарат «әлсіз» байланыстар көмегімен жылдам әрі кең таратылатындығымен түсіндіріледі. Оның пікірі бойынша, «әлсіз» .....