Экономика | Каспий секторындағы Қазақстанның мұнай кешенінің жағдайы

Мазмұны

Кіріспе.....................................................................................................................
3
1. Халықаралық экономикалық қатынастардағы мұнайдың стратегиялық ролі...............................................................................................
5
1.1 Әлемдік мұнай нарығының жалпы сипаттамасы......................................... 5
1.2 Каспий аймағының мұнай нарығындағы маңыздылығы.............................
12
2. Каспий - геосаяси күштердің тоғысу территориясы................................ 18
2.1 Аймақтағы мұнайқұбыр коммуникациялары аясында туындаған
геосаяси жағдайы....................................................................................
18
2.2 Каспий аймағындағы мемлекеттердің экономикалық мақсаттарының сипаты және Қазақстанның стратегиялық мүддесі .......................................
27
2.3 Транзиттік мемлекетер арасындағы бәсекелестік........................................
44
3. Каспий секторындағы Қазақстанның мүнай кешенінің жағдайы мен даму жолдары.......................................................................................................
48
3.1 Каспий аймағындағы мұнай кешені инфрақұрылымының дамуы………. 48
3.2 Қазастанның мұнай тасымалдау маршруттары мен даму жолдары........... 54

Қорытынды...........................................................................................................
57
Пайдаланылған әдебиеттер............................................................................... 59.....

1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ МҰНАЙДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ РОЛІ

1.1 Әлемдік мұнай нарығының жалпы сипаттамасы

Қазіргі таңда халықаралық экономикалық қатынастардағы әлемдік энергетика негізі мұнай тауары болып табылады. Мұнай аясында көптеген дау-дамайлар, талас-тартыстар стратегиялық альянстар мен саяси бірлестіктер шеңберінде қалыптаса келе, мемлекеттің саяси-экономикалық бағытына елеулі әсер етеді. Соңғы тарихи оңжылдық көрсеткендей, халықаралық экономикалық қатынастардың маңызды субъектілері, ірі державалар глобалды мұнай ағымын бақылау мен қадағалауға бағыталған саяси және экономикалық күрестерін жүргізіп келе жатқаны ақиқат. Қазіргі жағдайда мемлекеттің экономикалық дамуын, әлемдік экономиканың дамуын энергетикалық шикізаттарсыз, мұнайсыз, табиғи газдыз және көмірсіз елестету мүмкін емес. Әлемдік энергияның қайнар көзі мұнайға энергияның экономикалық тұтынысының 40 % жатады. Көп жағдайларда табиғи газ мұнайдың экологиялық тұрғыдан ең жақсы альтернативасы болып табылады, бірақ оның физикалық қасиеттеріне байланысты іштен жанатын двигательдерде пайдалану мүмкіншілігі болмағандықтан көптеген халықшаруашылық аймағында және адамның тіршілік әрекет ету аймақтарында энергетикалық шикізаттың бұндай түрі мұнаймен бәсекелесе алмайды. Осыған сәйкес энергияны толығымен тұтынудағы табиғи газдың үлесі мұныйды тұтыну үлесінен төмен және ол 23 %-ды құрайды. Энергияның тағы бір негізгі көзі – көмір. Энергетикалық шикізаттың бұл түрі өнеркәсіп өндірісінде және жеке қолдануда маңызды орын алып отыр. Энергия тұтынуда оның үлесі 22 %-ды құрап отыр. Табиғи газ және көмір мөлшері жеткілікті және олардың қорлары эксперттердің бағалауы бойынша XXI ғасырдың аяғыны дейін, мүмкіндігінше, одан да ұзақ мерзімге жетуі тиіс. 2003 жылы тұтыну көлемі бойынша табиғи газдың көлемі көмірдің көлемінен жоғарырақ және 2020 жылға қарай айырмышылық көтеріледі – табиғи газ көмірге қарағанда 44 % -ға көбірек тұтынылады. [1]
Энергия ерте уақыттын бері билік, байлық және әділеттілік мәселелерімен тығыз байланысқан. Өткен жүзжылдықта құрылған энергетикалық жүйе жаппай өнеркәсіптік өндірістің қарқынды өсуіне, адамдардың жақсы тұрмыс хәлінің өсуіне әсер етті, осыған байланысты осы заманғы консьюмеризмді анықтады, әлеуметтік теңсіздіктің жаңа түрлерін және маңызды геосаяси мәселелерді тудырды.
Қазып алынытын отынды тұтынуға бағыттылған осы заманғы энергетика билік пен байлық концентрациясынан басқа энергия тұтыну мен әлеуметтік тұрмыс жағдайдағы ірі диспропорцияларды анықтады. К. Флейвин және С. Данн сияқты зерттеушілердің есептеулеріне сәйкес осы заманғы энергетиканың ерекшеліктері мысалмен алғанда 2 миллиард кедей адамдарға таратылмайды, бұл әлелдік халықтың үш бөлігі, олар әлі күнге дейін жылу көзі ретінде билмассаны қолданып отыр және электр көзіне қолдары жетпеген. Тағы да 2 миллиард адам отынның осы заманғы түрлерін және электр көзін жеткіліксіз мөлшерде қолданып отыр. Мыңжылдық аралықта адамзаттың едәуір бай бесінші бөлігі әлемдік энергияның 58 %-ын қолданады, бұл уақытты адамзаттың ең кедей бесінші бөлігіне тек қана энергияның 4 %-ынан кемі келеді.
АҚШ-тың энергетика министрлігінің болжауы бойынша 2004 жыл мен 2020 жыл аралығында әлемдегі энергияны тұтыну едәуір жоғары қарқындылықпен өседі. Энергияны тұтынуының өсуі қазіргі кездегі жалпы әлемдік энергия тұтынудың 65 %-ын құрайды. Тұтынудың өсуін сандық көрсеткіштер түрінде алғанда 2004 жылы 478 квадриольоннан 2020 жылы 607 квадриольонға дейін өседі. Энергия тұтынудың болжанып отырылған өсудің негізгі көлемі дамып келе жатқан елдер, бірінші орында, Азия, Орталық және Оңтүстік Америка елдерінде орын алады. Бұл елдерде қаралып отырылған мерзімдегі энергия тұтыну екі еседен жоғары артады. Азияда және Латын Америкада жылына 4 % дәрежесінде энергия тұтынудың тұрақты өсуі күтілуде. Бұл әлемдегі энергия тұтынудың барлық өсуінің жартысын және дамып келе жатқан елдердегі энергия тұтынудың өсуінің 81 %-ын құрап отыр.
Батыс эксперттері бұрыңғы ССРО мемлекеттері өздерінің энергияның ірі тұтынушылыры ролін біртіндеп қалпына келтіруіне толығымен сенімді. 1980 – 1990 жылдар аралығындағы болған экономикалық коллапсқа дейін олар осы рольде болды. Мұнай құнының өсуі және 1990 жылдар аяғында 2000 жылдар басында болған экономиканың кейбір қалыптасулары Ресейдегі өнеркәсіп өндірісінің өсуіне әсер етті. Осыған ұқсас тенденциялар бұрыңғы ССРО мемлекеттері ішіндегі басқа да ірі экономикалық мемлекеттерінде де байқалды. Экономикалық өсудің осындай қарқынды темптерін сақтау кезінде Ресей мен бұрыңғы ССРО мемлекеттеріндегі энергия тасушыларға деген сұраныс 2004 – 2020 жылдар аралығындағы мерзімде жылына 1,7 % дәрежесінде өсуі мүмкін. Бұл жоғарыда келтірілген мерзімнің соңында 56 квадрильонға жетеді.
Көпшілік мақұлдаған қазіргі кездегі болжауларға сәйкес мұнай келесі жиырмажылдық мерзім соңына дейін де әлемдік энергия тұтынудың 40 % үлесін сақтап отырады. Осы мерзім аралығында әлемдегі мұнай тұтынудың өсуі жылына 2,1 % дәрежесіне жетеді – 2004 жылы 85 млн. баррельден 2020 жылы күніне 120 млн. баррельге дейін өседі. [1]
XIX – XX ғасырлар аралығында іштен жанатын двигательді ойлап табу транспорттың дамуына үлкен мүмкіншіліктер ашты. 1911 жылы Адмиралтействаның бірінші лорды Уинстон Черчилльдін талабы бойынша Ұлыбритания өкіметінің бірнеше жыл қарсыласуынан кейін мемлекеттің әскери-теңіз флотын көмірмен жағудан жетілдірілген мазутты жағуға ауыстыруға шешім қабылдады. Көптеген эксперттер бұл қадамды қымбат және тәуекелді деп санады, бірақ Черчилль бұл қадамды стратегиялық қажетті деп санады, өйткені ол ашық теңіздегі герман флотын жеңудегі талап етілген жылдамдық пен қуатты қамтамасыз етеді. Осы кезден бастап мұнай ең маңызды стратегиялық өнім болып табылады және тек қана экономикалық тұрғыдан ғана емес сонымен қатар геостратегиялық фактор тұрғысынан да үлкен мәнге ие болды. Уинстон Черчилль атап өткендей, “флоттарды көмірден мұнайға ауыстыру барлық біздің әскери артықшылықтарды мұнайға ұштастыру, маңызды саяси фактор болып табылады. Біздің аралдарда қажетті мұнай қорлары болмағанымен... Бейбітшілік болған жағдайда да соғыс болған жағдайда да бізден алыс орналасқан елдерден теңіз бойынша мұнай жеткізуіміз қажет. Флоттарды британдық көмірден шетелдік мұнайға ауыстыру ең маңызды шешім болып табылады деді.”
Аз жылдардан кейін пароходтар саны азайды, өйткені стихиялық пайда болған мұнайды тасымалдайтын жүк және жолаушы кемелер қосылды. XX ғасырдың басында мұнайды кеңінен пайдалануға бағытталатын экономиканың пайда болуына ғылымның қарқынды өсуі, өнеркәсіп өндірісінің өсіп келе жатқан талаптары, ірі қалалардағы ауаның ластануы сияқты экологиялық мәселелердің тереңдеуі, сонымен қатар миллиондаған адамдардың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына талпынысы сияқты көрсеткіштер де әсер етті. Осыған сәйкес мұнай қорларына ие болу көптеген елдердің әскери-саясаттық артықшылықтары мен экономикалық дамудың ең маңызды талаптарына айналды. [2]
Соңғы екі жүзжылдықта энергия мен саясат тығыз байланысты. XX ғасырды көптеген мамандар “мұнай” ғасыры деп атайды. Бұл ғасыр қазіргі таңдағы өнеркәсіптің негізгі саласын, көптеген экономикалық, әскери-саяси, мәдени және басқа да салдарды тудырды. Мұнай қорларын иелену деген тура және жанама күрестер соңғы жүзжылдықтағы көптеген ірі және ұсақ халықаралық келіспеушіліктер негізі болған. Соның қатарына 1941 жылғы Жапонияның Перл-Харборға шабуылы, 1991 жылы болған Парсы Шығанағы соғысы мен Ирақтағы қақтығыстарды айта кетуге болады. Мұнай факторы – мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастарға әсер ететін негізгі элементтердің бірі. Өкімет энергетикаға деген стратегиялық мүддені әртүрлі себеп-салдар арқылы білдіреді. Біріншіден, мұнай импортынан тәуелділікті төмендету арқылы ұлттық саяси-экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Екіншіден, экономикалық дамудың тұрақты деңгейін мұнай тұтынысының жоғары көлемі арқылы ұстану және де ҒТП-ті ынталандыратын экономикалық өсудің құралы ретінде қарастыру болып табылады.
Әлемдік саясаттағы энергоресурстардың орасан зор мәні жетекші державалар арасындағы жасырынды және ашық қарсылашулықтарды тудырады. Мұнай мен газдың әлемдік қорлары шер шарында біркелкі таралмағандықтан, ал соның ішінде мұнай қайтадан қалыптаспайтын ресурс болғандықтан жағдай нашарлайды. К. Флейвин және С. Данн сияқты зерттеушілер жазғандай, “XVI ғасырда Ұлыбритания арзан ағашсыз қалған сияқты біз де арзан мұнайсыз қалуымыз мүмкін.” Мұнай қорының біркелкі таралмауы және осы ресурстың шектеулігі осы концентрленген қорларға қолы жететін елдерге пропорционалды емес билік пен халықаралық әсер етуін болдырады. Оның ішінде, бірінші орында, АҚШ, Ресей және жақыншығыс елдері бірінші кезекте тұрады.
Сонымен қоса, әр жыл сайын мемлекеттің ішкі саяси тұрақтылық пен олардың энергетикалық қауіпсіздігі арасындағы өзара қарым-қатынас өседі. Энергия тасушылардың әлемдік бағасының тұрақсыздығынан мемлекет дамуының тәуелділігі артады. Бұл көрініс, әсіресе адамдардың өмір сүру жағдайы жоғары деңгейге дағдылынған дамыған мемлекеттерде байқалады. Ал өмір сүру жағдайы деңгейінің аз да болса төмендеуі болжамбаған негативті салдарға әкеліп соғуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, қазіргі уақыттағы энергетикалық режим көп шоғырланған саяси тәуелділіктерге ие. Мұнай нарығындағы кәсіпшілік қатысушылар (мұнай өндіретін және мұнай сататын компаниялар) бүкіл әлемдегі тек қана экономикалық қана емес сонымен қатар саяси лоббирлеу құралдарын, жоғары эффективті және кең мүмкіншіліктерді иеленіп отыр. Солардың көмегімен транснационалды компаниялар және олардың тактикалық одақтары өздерінің корпоративті қалауларын ілгерілету мақсатымен қоғамдық тіршіліктің кез-келген аймағында кез-келген шараларды қаржыландыруға қабілетті.
Дегенмен, онжылда аса мұнай нарығы біршама тұрақты болды, ал 1998 жылы тарихтағы ең төмен баға дәрежесіне жетті, әлемдік ресурсты базаның қазіргі кездегі баға көрсеткіштері елеусіз өсуде. 1990 жылдардағы мұнай нарығындағы тыныштық ұсыныстың жоғарылауымен емес сұраныс өсуінің төмендеуімен негізделген. Жаңа кең орындарын шығару бойынша үлкен талпыныстарға қарамастан соңғы 25 жыл ішінде белгілі мұнай қорлары елеусіз жоғарылады, дегенмен, кейбір елдер өзінің энергетикалық секторларына инвестицияларды назар аударту үшін немесе мұнай өңдеуге ОПЕК-тен ірі квота алу үшін (бұлар – картель мүшелерінің елдері) қорлар санын көбейтті. Қазіргі уақытта мұнайдың 80 %-ы 1973 жылға дейін ашылған кен орындарында өндіріліп алынады, солардың ішінде көп бөлігінің жағдайлары төмендеп келеді.
Батыс эксперттерінің ойлары бойынша қазіргі кездегі мұнай қорларында шамамен алғанда 1 трлн. баррелі мұнай өңдеп алуға болады. Мұнайдың 800 млрд. баррель мөлшері шығындалғандықтан бастапқы ресурстық база шамамен жартысына дейін азайған. Қазіргі уақыттағы теориялық есептеулерге сәйкес қайта өңделмейтін ресурстарды өңдеп шығару қоңырау тәріздес қисығымен жүреді, сондықтан келтірілген сандар экстраполяциясы мынандай жорамал жасауға жол береді: мұнайды әлемдік өңдеп шығару 2010 жылда ең жоғары деңгейде болады, кейіннен төмендейді. Эксперттердің оптимистік бағаларына сәйкес мұнайды әлемдік өңдеп шығарудың ең жоғарғы деңгейіне жету тек қана бір онжылға ғана кері жылжытылады. [3]
XXI ғасырдың басындағы мұнайды әлемдік өңдеп шығарудағы максимумға жету тек қана энергетикалық жүйеге ғана емес, сонымен қатар әлемдік шаруашылық байланыстарына және халықаралық қатынастар жүйесіне де әсері тиеді. Мәселе қазіргі таңда күніне шамамен 68 млн. баррель мұнай тұтынылатынына байланысты ғана емес, сонымен қатар мұнай қорлары аз көптеген дамып келе жатқан елдердің халықшаруашылық мақсаттарда шикізаттың осы түрін қолдануды кеңейту ойларының болуында. Қытай, Үнді және басқа да дамып келе жатқан елдердің өсіп келе жатқан талаптарын қанағаттандыру үшін өнеркәсіпті дамыған елдердегі мұнай тұтынуының өсуін қарамаған күннің өзінде әлемдік өңдеп шығаруды үш есе көбейту керек. 2020 жылға қарай мұнай өңдеп шығарудың қазіргі кездегі дәрежесінен жоғары дәрежеге өсіру мүмкіншілігі екіталай. Анығырақ айтсақ, ол төмендеуі мүмкін. Осындай шарттарда қазіргі уақыттағы ой-пікірлермен келіспеуге болмайды, яғни жақын арадағы болашақта адамзат мұнай қорлары мен оның транспортты ағынын қадағалауда глобалды бәсекенің күшеюіне соқтығысады.
2005 жылдың басында аймақтар бойынша мұнай резервтерінің таралуы мынантай түрде болды. Мұнай қорларының абсолютті дәлелденген қорларының 65 %-ы Таяу Шығыс аймағына келеді. Келесі аймақ – Еуропа және Еуразия, бұған бұрыңғы Совет Өкіметі елдері (9,2 %) кіреді. Мексиканы қоспағанда Латын Америка және Африка (8,9 %), Солтүстік Америка (5,5 %), сонымен қатар Азия-Тынықмұхиты аймағы (4,2 %). Мұнайдың сапасы мен арзаншылығы көзқарасынан Таяу Шығыстағы мұнай өндірісі әлемдегі басқа мұнайлы аймақтармен салыстырғанда әлдеқайда тиімді. Парсы шығанағы елдеріндегі бір баррель мұнай өндірісінің құны 1 – 2 доллар құрайды. Бұл Солтүстік теңіз кен орындарында өңдеу құнынан төрт есе арзан. Бұдан басқа, таяу шығыс мемлекеттері – мұнай экспортерлары артық шығынсыз мұнайды өңдеп шығару деңгейін жоғарылату жағына және төмендеу жағына қарай оңайлықпен өзгерте алады. Көптеген мамандардың ой-пікірлері бір жерден шығып отыр, егер халықаралық саяси нюанстар болмағанда мұнайды барлық әлемдік өңдеп шығару Парсы шығанағы аймағында шоғырланған еді. (1-кесте)
Шығыс жершарындағы энергетикалық сферасында АҚШ-тың негізгі серіктестері Мексика және Венесуэла болып табылады. 2004 жылдың басында Мексиканың мұнай қорлары 17,2 млрд. баррельге бағаланды (1983 жылы олар 49,9 млн. баррельді құрады). Мемлекеттің АҚШ-қа мұнай экспорты күніне 1,75 млн. баррельді құрайды. Осы көрсеткіш бойынша Мексика үшінші орынды иеленуде, алдыңғы орындарда Канада және Сауд Аравиясы. Венесуэланың дәлелденген мұнай қорлары 77,2 млрд. баррельді құрайды. Мұнай елдегі экспорттық табыстарының 75 – 80 %-ға жетеді. Мұнай өнеркәсібі Венесуэла өкіметімен 1970 жылдары ұлттандырылды. 1990 жылдардың аяғында Венесуэла күніне 3 млн. баррель мұнай өңдеп шығару дәрежесіне жетті. Өңделіп шығарылатын мұнайдың шамамен тең жартысы АҚШ-қа жіберіледі. Қазіргі таңда президент Уго Чавестің басшылығымен отырған ел басшылығы теріс радикалды позицияны алып отыр, бұл Вашингтонды мазасыздандырады. Венесуэла ОПЕК-те басқарма ролінде бола отырып картельдің басқа мүшелерін мұнайдың ірі әлемдік экспортерларына, соның ішінде АҚШ-қа да қатал баға саясатын жүргізуге шақырады. Сонымен қатар, У. Чавес келесі жағдайды болдыру мүмкіншілігін, ОПЕК “қарапайым мұнай картелінен де” жоғары дәрежеде бола алатынын айтты. Ол Ресей, Оман, Норвегия және Қазақстан сияқты елдеріне картельге кіруіне ұсыныс жасады. Бұл мемлекеттер У. Чавеске ұнамды, өйткені оларды мұнай бағасының жоғары болуын қызықтырады. АҚШ пен Венесуэла арасындағы қатынас ел басының ОПЕК басшысы ретінде картельдің он еліне, соның ішінде Ираққа сапарынан кейін шиелене түсті. Саддам Хусейнмен кездесуі кезінде У. Чавес 2000 жылғы ОПЕК-тің саммитіне Ирақ басшысын өз атынан шақырды. [4]


1-кесте

Елдер мен әлемдік аймақтар бойынша мұнайдың дәлелденген қорлары (тонна).

Елдер 1983 ж. аяғына, млрд. барр. 1993 ж. аяғына, млрд. барр. 2002 ж. аяғына, млрд. барр. 2005 ж. аяғына
Млрд. тонна Млрд. барр. Жалпы ә-лемдік %
АҚШ 36,6 30,2 30,7 4,2 30,7 2,7
Канада 9,6 10,0 17,6 2,3 16,9 1,5
Мексика 49,9 50,8 17,2 2,3 16,0 1,4
Солтүстік Америка 95,2 91,0 65,5 8,8 63,6 5,5
Аргентина 2,4 2,0 2,8 0,4 3,2 0,3
Бразилия 2,1 5,0 9,8 1,5 10,6 0,9
Колумбия 0,6 3,2 1,8 0,2 1,5 0,1
Перу 0,7 0,8 1,0 0,1 1,0 0,1
Венесуэла 25,9 64,4 77,2 11,2 78,0 6,8
Орталық және Оңтүстік Америка 33,7 79,1 100,5 14,6 102,2 8,9
Әзербайжан - - 7,0 1,0 7,0 0,6
Дания 0,3 0,7 1,3 0,2 1,3 0,1
Италия 0,6 0,6 0,7 0,1 0,7 0,1
Қазақстан - - 9,0 1,2 9,0 0,8
Норвегия 3,8 9,5 10,4 1,4 10,1 0,9
Ресей - - 67,0 9,5 69,1 6,0
Түркменстан - - 0,5 0,1 0,5 0,1
Ұлыбритания 6,9 4,5 4,5 0,6 4,5 0,4
Өзбекстан - - 0,6 0,1 0,6 0,1
Еуропа және Еуразия 100,1 80,4 104,3 14,5 105,9 9,2
Иран 55,3 92,9 130,7 18,0 130,7 11,4
Ирак 65,0 100,0 115,0 15,5 115,0 10,0
Кувейт 65,0 96,5 96,5 13,3 96,5 8,4
Оман 3,6 3,1 15,2 2,0 15,2 0,5
Катар 3,3 3,1 15,2 2,0 15,2 1,3
Сауд Аравиясы 168,8 261,4 262,8 36,1 262,7 22,9
Сирия 1,5 3,0 2,3 0,3 2,3 0,2
БАЭ 32,3 98,1 97,8 13,0 97,8 8,5
Таяу Шығыс 396,9 660,1 726,8 99,0 726,6 65
Алжир 9,2 9,2 11,3 1,4 11,3 1,0
Ангола 1,7 1,9 8,9 1,2 8,9 0,8
Камерун 0,4 0,3 1,5 0,2 1,5 0,1
Конго 0,7 0,7 1,5 0,2 1,5 0,1
Египет 4,0 3,4 3,5 0,5 3,6 0,3
Габон 0,5 0,7 2,4 0,3 2,4 0,2
Ливия 21,8 22,8 36,0 4,7 36,0 3,1
Нигерия 16,6 21,0 34,3 4,6 34,3 3,0
Судан 0,3 0,3 0,7 0,1 0,7 0,1
Тунис 2,6 0,4 0,5 0,1 0,5 -
Африка 58,2 60,9 101,7 13,5 101,8 8,9
Австралия 1,9 3,3 3,7 0,6 4,4 0,4
Бруней 1,5 1,3 1,1 0,1 1,1 0,1
Қытай 18,2 29,6 23,7 3,2 23,7 2,1
Үністан 3,6 5,9 5,6 0,7 5,6 0,5
Индонезия 10,1 5,2 4,7 0,6 4,4 0,4
Малайзия 2,6 6,0 4,2 0,5 4,0 0,3
Папуа – Жаңа Гвинея - 0,5 0,4 0,1 0,4 -
Таиланд - 0,2 0,7 0,1 0,7 0,1
Вьетнам - 0,6 2,5 0,3 2,5 0,2
Азия 39,0 52,0 47,5 6,4 47,7 4,2
Барлығы 723,0 1023,6 1146,3 156,7 1147,7 100,0
ОПЕК 475,3 774,5 881,6 120,4 882,0 76,9
ОПЕК мүшелері емес елдер 162,9 186,5 179,9 24,4 178,8 16,6
Бұрыңғы ССРО елдері 84,8 62,6 84,8 11,9 86,9 7,6

Мұнайдың қазіргі таңдағы әлемдік нарығының және әлемдік геоэкономикалық пен геосаяси жүйенің ең басты объектісі бірі мұнай өндірістерінің барлық аймақтары және мұнай тасымалдау бағыттары бүкіл дүние жүзінде “АҚШ-тың ең маңызды мәселелері” болып табылады. Мұнай ағымын тура бақылауды орната алмағандықтан Вашингтон мұнай секторының жергілікті дамуын “қолайлы уақытқа” дейін тоқтатып қоюмен дамыған мемлекеттер – мұнай экспортерлардың толық масштабты әрекетіне тосқауыл қояды.
АҚШ-тың глобальді энергетикалық стратегиясында мына үш бағыт жетекші орын алады: Батыс жарты шар елдері, Таяу Шығыс (Парсы шығанағы аймағы) және Каспий. Батыс жарты шарында мемлекеттер – мұнай экспортерларының АҚШ алдындағы максималды қаржы-экономикалық және әскери-саяси байланысы бар және Вашингтон позициялары мен АҚШ-қа шексіз мұнай тасымалдауға еш нәрсе қауіп төндірмейді. Ал Каспий аймағына өзінің ең басты мұнай экспортерінің аймағы деген ролін тұрақтандыру үшін өнеркәсіп пен инфрақұрылым дамуының ұзақ мерзімінен өтуі қажет. Қазіргі уақытта және болашақта Парсы шығанағының аймағы мен Каспий АҚШ-тың геостратегиялық назарының ең басты объектілері болып қалады. Каспий аймағындағы мұнай өңдеп шығарудың өсуімен Таяу және Орта Шығыс аймақтары транзит аймақтар ретінде мәні өседі. Өйткені оңтүстік бағыт (құбырлар арқылы Парсы шығанағы терминалдарына дейін) Оңтүстік-Шығыс Азияның ұдайы өсіп келе жатқан нарығына каспий мұнайын тасымалдаудың ең қысқа жолы болып табылады.
Сонымен қатар, қазіргі уақытта және жақын болашақта Ресей таяу шығыстық мұнайға тек қана Батыс Еуропада ғана бәсекелесе алады. Дегенмен, алдағы жылдарда Батыс Еуропа және Оңтүстік-Шығыс Азияның нарығында мұнай мен газ саласында Ресей мен Каспий аймағы елдері жағынан бәсекелестіктің ұдаюы күтілуде. Осындай бәсекелестікте мұнай өңдеп шығару мен тасымалдаудың төмен шығынды жолдарды ұсынатын жақ жеңімпаз болып табылатыны айқын. Алайда, қазіргі уақыттағы осы бәсекелестікте таяу шығыс мұнайы жетекші орын алуда. [5]
1.2 Каспий аймағының мұнай нарығындағы маңыздылығы

Каспий аймағының мұнай нарығындағы маңыздылығын қарастыру аймақпен шектесетін мемлекеттердің (Қазақстан, Ресей, Түркменстан, Әзірбайжан және Иран) геосаяси-экономикалық бағытын анықтауда маңызды фактор болып табылады. Орталық Азияның батыс бөлігі Қазақстан мен Түркменстан, Кавказ өңірі, Ресей Федерациясының кейбір аудандарымен, Иранның солтүстік аумағы Каспий аймағын қүрайды. Бұл аймақ өз кезегінде Еуразия материгінің орталық бөлігін құрап, қазіргі таңда әлемнің саяси картасында ерекше орын алады (1-карта). Каспий аймағының маңыздылығы мен құқықтық мәртебесіне мыңдаған басылымдар арналған. Бұл мәселелер кең ауқымды және жеткілікті қарастырылған. Сондықтан өз дипломдық жұмысымда тек тақырыптың маңыздылығын ашуға қажетті фактілерге тоқталдым. Негізгі қорытындылар: әлемде мұнайға деген сұраныс қарқынды жылдамдықпен өсуде, әсіресе, Қытай мен Азия аймақтарында; алдыңғы зерттеулердің нәтижелерінде Каспий аймағының маңыздылығы аса жоғары бағаланған болатын, соңғы мәліметтерге сүйенсек Каспий аймағы әлемдік мұнай нарығының 3 – 4 %-ын ғана құрайды. Яғни, Каспий мұнай нарығының қайнар көзі ретінде қарастыру маңызды, бір жағынан жанама роль атқарады. Аймақтың ЕО мен Азия аймақтарының арасындағы географиялық орналасуы оның негізгі артықшылығы болып табылады. Бұл фактор ЕО мен Азияның ОПЕК-тен тәуелділігіне аз да болса елеулі әсер етеді.
Қазіргі таңда, Шығыс жартышарында Каспий мұнайын және тұтынатын екі негізгі орталықтарын – Азия Тынық мұхит аймағы (АТА) мен ЕО және Еуропаның Орталық және Шығыс бөліктері құрайды. Бұлардың әрқайсысы орта шамамен алғанда бірдей көлемде мұнай тұтынады (1150 және 900 млн. тонна 2005 ж. көрсеткіші бойынша).
Аталған аймақтарда мұнайға деген сұраныс тұрақты түрде өсуде. Халықаралық Энергетикалық Агенттігінің болжамдарына сәйкес 2010 жылға дейін Каспий мұнай кең орындарындағы мұнай өндіру көлемі максималды мөлшерге жетуі мүмкін. Еуропадағы тұтыныс 80 млн. тоннаға, ал Азия аймағындағы мұнай тұтынысы 500 млн. тоннаға жетеді. Аталған аймақтардағы мұнай өндірісінің төмендеуі мұнай бағасының өсуіне әкеп соқты, әсіресе Еуропада. әрине, Ирақтағы соғыс, АҚШ-тың мұнай өңдеу зауыттарының проблемалары және де Сауд Аравиядағы, Иран, Ресей, Венесуэла, Нигериядағы саяси-экономикалық тәуекелдер мұнай бағасының өсуіне әсер етті. Бірақ, әлемдік мұнай биржаларындағы бағаның өсуіне әсер ететін негізгі де фундаменталды фактор глобалды мұнай тұтынысының өсуі. Каспийдағы мұнай өңдеп шығарудың өзіндік құны барреліне 5 доллардан 12 долларға дейін болған кезде мұнай бағасының шамамен 55 – 60 доллар болуы (ал жыл соңында......