Педагогика | Дидактикалық ойын аркылы баланы жан жақты жарасымды тәрбиелеу

Мазмұны

1. Мектепалды балалардың ақыл-ой тәрбиесінің міндеті – танымдық қабілетін дамыту
2. Дидактикалық ойын - қоршаған ортаны тану құралы
3. 6-7 жастағы балаларға арналған ұлттық педагогикаға негізделген дидактикалық ойындар
4. Тәрбиелік-педагогикалық экспериментте халықтық педагогикаға негізделінген дидактикалық ойындардың тиімділігін анықтау.
5. Қорытынды, ұсыныстар.

ТМД елдеріндегі мектепке дейінгі педагогика балалар ойынының жіктелуі баланың шығармашылығына және дербестігіне тұңғыш рет осы принциппен Ф.Лесгаф, П.Ресга бұл теорияны Н.Крупская жалғастырды. Лесгафтың пікірінше мектепке дейінгі педагогика жаңа балалардың жаңа әсеріне иметациялық әрекеттері көрініп ақыл-ой еңбегінің саналы түсінгендігін түсінетін кезең болып саналады.
6-7 жастағы баланың сыртқы орта туралы түсінігі ойын арқылы көрініп, мазмұны иметациямен беріліп. Ал ұйымдастырылуы бойынша дербестігін көрсетіп ешқандай ересектердің көмегінсіз. Ал мектепке келгенде арнаулы ұйымдастырылған ересек көрсетіп берген ойындар ойнайды.
Лесгаф балалардың ойынын 2 түрге жіктеген:
1. иметациялық ойындар (еліктеу)
2. қимыл-қозғалыс (ережелік ойындар)
Лесгаф әрбір ойынның түрінде педагогикалық ұйымдасуына белгілі бір білімі болып бала бақшада ұйымдасу қажетіне, сол сияқты «Баланы отбасында тәрбиелеу» жөнінде еңбек те балалардың 8 жасқа дейінгілері балалар үйінде тәрбиелеу. Балалар бақшасының аздығына байланысты қимыл-қозғалыс ойындары тек қана мектепте ғана ұйымдастырылады деді.
Н.Крупская осы принцип бойынша баланың ойынын былайша топтастырған:
1. шығармашылық ойын
2. ережелік ойын
Бала мен бала колликтивінің дамуында мектеп жасына дейінгі балалар іс-әрекетінің негізгі түрі - ойын орасан зор роль атқарды.
Ойын теориясына Н.К.Крупская елеулі үлес қосты. Балалар ойынының әлеуметтік сипатының, онда өмір құбылыстарының бейнеленетінін атап көрсете келе, ол алдымен ойынды қоршаған болмыс жөніндегі әсер мен ұғымды кеңейтудің құралы деп білді. «Мектеп жасына дейінгі балалар үшін - деп жазды ол, - ойынның айрықша маңызы бар, ойын олар үшін – оқу, ойын, олар үшін – еңбек , ойын олар үшін – тәрбиенің мақсаты, формасы».
Ойын мектепке дейінгі балалар үшін айналадағына танып білу тәсілі.
Ойын мен ойын әрекеті мазмұнының әлеуметтік сипаты баланың қоғамда өмір сүретіндігімен байланысты.
Ол алғашқы айлардан бастап-ақ маңайындағылармен қарым-қатынас жасйды.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттеріне: ғылыми-дидактикалық, материалистік дүниеге көзқарасты қалыптастыру;
Ақыл-ой күштерін, яғни интеллектуальдық күш жұмсауға және ұзақ интеллектуальдық қызметке қабілеттілік жатады.
Дүниеге көзқарасты қалыптастыру ең маңызды негізгі адамды қоршап тұрған табиғат және әлеуметтік орта туралы ғылыми-материалистік білімдердің негіздерін игеру және адамды осы негізде дербес талдау жасауға және өзі өмірде кездестіруге тура келетін жаңа, бұрын өзіне мәлім емес табиғат пен қоғам құбылыстарын дидактикалық ойнауда ойлауды дамыту болып табылады.
Баланың ақыл-ой тәрбиесі процесіне қалыптасатын ғылыми дидактикалық материалистік көзқарастардың негіздері адамдардың табиғатқа және онда болып жатқан өзгерістерге қатынасын түсінуді, сондай-ақ қоғам дамуының заңдары мен табиғат пен қоғамды қайта өзгертуге халық бұқарасының тарихи ролін танып білуде қамтиды.
Сонымен балалардың дүниеге көзқарасын қалыптастырудың ғылыми материалистік негізі өздері түрлі оқу пәндерін оқып үйренгенде алған табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары туралы білім негіздерімен қаруландыру болып табылады.
Интеллектуальдық күш жұмсау мен ұзақ интеллектуальдылық қызметке адам қабілетіне жағдай жасайтын ақыл-ой күштерінің дамуы өте күрделі міндет болып табылады да, психология әлі жеткілікті зерттеп үлгермеген, педагогика игермеген салаларға қатысты болып келеді.
Адамды абстракты ойлауға қабілетті ететін ақыл-ойдың даму дәрежесін: негізгі ой әрекетті мен операцияларын жасауға (анализ, синтез, салыстыру, қорыту, клссификациялау және басқалар сияқты); жұмыстың сан алуан түрлері мен оқу пәндеріне ортақ әдістерді бөлуге және жаңа міндеттерді шешуге бұларды пайдалануға; яғни құбылыстардың белгілі заңдылықтарының келуін болжап білуге ақылдық дамығандық дәрежесін ақыл-ой күштері деп түсінуге болады.
Абстрактылы ойлау елеулі емес екінші дәрежелі белгілерден аулақтануға, жалпы және елеулерін бөліп алуға, сөйтіп осы негізгі абстрактылы ұғымдарды тұжырымдауға, адамның іскерлігін көздейді.
Тасымалдауға қабілеттілік те ақыл-ойдың дамуында өте маңызды болып табылады. Егер де балалар оқып үйреніп отырған материалында немесе өзі жүзеге асырып отырған қимылдарында қолда бар ұқсастықты табатын болса, тасымалдау мүмкін болып саналады.
«Тасымалдау немесе генерализациялау» (яғни білімді, іскерлік пен дағдыларды анықтау) қазіргі кезде – ғылыми информация қауырт өсіп отырған кезде ерекше маңызға ие болды.
Интеллектуальдық әрекетке адам қабілеттерін ой еңбегінің мәдениеті игерумен де.
Оқу - адамның жеке басы танымының ерекше түрі. Ой жұмысының нәтижелігі, жұмыста белгілі бір жүйені ұстанатын болса, едәуір артады, бұл әрекет жұмыс, оқу құралдарын және оқу материалдарын т.б. көрінеді.
Дербес танымдық қызметке қабілетті дамыту да ақыл-ой тәрбиесінің аса маңызды міндеттеріне саналады.
Дербес танымдық қызметке қабілеттілік жалпы мәдени ой-өрісін ұлғайтып, өздігінен білім алу және адамды жан-жақты дамыту үшін де керек.
Дербес танымдық қызмет ақыл-ой дамуының жеткілікті дәрежесін, дербес жұмыс істеу іскерліктер мен дағдыларын игеруді, сондай-ақ белгілі мотивтердің болуын көздейді. Дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары, сөзсіз ой еңбегінің міндеттері мен де байланысты, өйткені бұл жұмыстың нәтижелі болуы үшін оны тиімді де ойластырып ұйымдастыру керек.
Дербес жұмыс істеудің іскерлігі мен дағдыларын өзін алатын болсақ, ең алдымен, қандай салада болса да білімді игеру үшін қажетті бірқатар жалпы қасиеттерді қалыптастыруды көздейді. Бұлардың қатарына: шүйіліп, мұқият жұмыс істей білу, қиыншылықтарды жеңуге табандылық, дамыған ес және түрлі формаларын – логикалық қимылға келтіру, көру формаларын пайдалану, кітаппен жұмыс жасау, байқау және жазба жүргізе білу ой әрекетінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру: өзін бақылай білу жатады.
Дербес танымдық қызметке қабілеттілікті қалыптастыру үшін қажетті жалпы қасиеттер, ең алдымен, оқу тәрбие ықпалының барлық комплексі арқылы жасалады.
Балалардың танымдық белсенділігін қоздыру үшін ақыл-ой қызметінің ерекше формасы ретінде сол шындықтың өзі тударған мотивтердің орасан үлкен маңызы бар.
Бұл мотивтер білімге деген ерекше эмоциональдық тұжырымдауға жол ашады, бұлардың негізіне танымның өзін білім құмар және әуесқой ақылдың интеллектуальдық қажет ететін мүдделері мен қуанышы алынады.
Еріктілік өте жиі дербес танымдық қызметке деген аса күшті ойысулардың бірінен саналады.
Қарым-қатынас жасау мен қоғамдық тәжірибені игерудің қуатты құралы - тілді бірте-бірте меңгереді. Балалар ересектер өміріне белсенді қатысқысы келеді, бірақ бұл ықылас әлі оның мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Ойында үлкендердің қызметіне еліктеп, өзінің шамасы келмейтіндей дәрежеде олардың қуанышы мен ренішін түсіне отырып, ол сондай өзіндік жолмен қоршаған өмірге етене араласады.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскесін жұмыста да көп жағын сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерлерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады».
Ойынның негізгі ерекшелгі ол балалардың қоршаған өмірде - адамдардың өмірін, қимылын, іс-әрекеттерін, олардың бала қимылдарынан туған жағдайдағы қарым-қатынасын бейнелеуі болып табылады. Ойында бөлме теңіз де, метро станциясы да, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Аса көрнекті режиссер әрі актер К.С.Станславский «Актердің өзімен жұмыс істеуі» деген кітабында балалар ойынын сипаттай келіп, былай деді: «бала ойынының ерекшелігі – ол өз ойлағанына сенеді. Бала өзіне «солай болған екен» десе бітті, оның қиялы шарықтай жүре береді. Сонымен бірге баланың тағы бір қасиеті байқалады: балалар өздерінің неге сене алатынын, нені елемеу керек екенін біледі».
Ойын қызметінің тағы бір ерекшелігі - оның өз әрекеттік сипаты. Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады.
Ойын процесінде сөйлеу қарым-қатынасы үлкен роль атақарады. Сөйлесе жүріп баллар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына көмектеседі.
Дидактикалық ойын сонымен бірге кішкентай балаларға мейлінше тән оқыту формасы болып табылады. Оның арғы тегі ойынды өлеңмен, қимылмен ұштастыру негізінде көп нәрсеге үйрететін ойындар жасаған халық педагогикасында жатыр. Күлдіргіштерде, ойын өлеңдерде «Алақай-ау, алақай», «Ала қанат сауысқан», «Саусақ санау» ойындарында анасы баласының назарын қоршаған ортадағы заттарға аударады, солардың аттарын атайды.
Дидактиалық ойында балалардың ойын әрекетіне тән құрылым элементтерінің бәрі: ой-ниет, мазмұн, ойын әрекетті, ереже, нәтиже бар.
Дидактикалық ойынның зор маңызы балалардың дербестігі және ойлау мен сөйлеу белсенділігін дамытатындығында.
Дидактикалық ойын элементтерінің бірі - ережелер. Ережелер оқыту міндеті мен ойын мазмұнына қарай белгіленеді және өз тарапынан ойын әрекетінің сипаты мен тәсілін белгілейді, балалардың мінез-құлқын, тәрбиеші мен балалардың өзара қарым-қатынасын ұйымдастырады және бағыттайды.
Дидактикалық ойынның нәтижесі - қандай жолмен болсын әйтеуір ұтып шығуы керек емес, балалардың білімді игеруде, ақыл-ой қызметін дамытуда, өзара қарым-қатынас жасауда жеткен жетістіктерді дәрежесінің көрсеткіші.
Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсіну және қабылдау қабілетін дамытуға, ұғымдарын қалыптастыруға, білім меңгеруіне көмектеседі.
Халқымыздың тарихи мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай-қайсысы да адамға, оның игілігіне қызмет етуге бағытталған.
Осындай құндылықтардың мәдени игіліктердің бірі – ұлт ойындары. Бүгінде ойынды халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам басласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып жүруі де жайдан-жай емес.
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса абй халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлттық ойындар жатады. Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып, өздерінің кім екендеріне барлау жасауына, ата-бабаларының жүйелеріне зер салуына, көздеген мақсаттарын саралап, жете білуіне сөйтіп «мәңгүрттік» атаулыға тосқауыл қоюларына септігін тигізбек.
Қазақ халқының ұлттық ойындары өте ертеде туып, оның көші-қоны жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол-ол ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері – болашақ ел қорғаушылардың батыр, жауынгер, халық қайраткерлері ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Ең бастысы ел қорғауға қабілетті шаршы топтың алдында баршаға тең (досқа да, дұшпанға да) еркін бәсекеге жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.
Ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабаттасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан басталады. Оны алғаш жинап Еуропа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпини болды. ХІІІ ғ. Еуропа халқына монғол халқын таныстыруға шыққан.
Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинаған және оның ішінде ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродиков, А.А.Алекторов, ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, П.П.Пашин, А.Шике, О.Әлжанов т.б. болды.
Неміс ғалымы А.Гумьболт өздерінің достарына жазған бір хатында былай дейді: «Мен өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да солай болуы керек».
ХІХ ғ. бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі А.Янушкеевич естен кетпейтін есетлікте......