Педагогика | Имандылық пен адамгершілікке тәрбиелеу

Адалдық пен шышылдық.
Бұл екеуі бір-бірімен біте қайнасқан мінез бітістері. Адал адам – шынайы да шыншыл адам. Адалдық – сөздің таным мен
сенімге ұштасуы оның іс әрекетке қайшы келмеуі. Шыншылдық адамның азаматтық борышына, ар-ұжданына қалтықсыздығы. Адал да шыншыл әділетті болу - еңбек пен білім алуға жалпы іс әрекетке дұрыс көзбен қарау, инабатты тіршілікте тиянақты прнципті бөлу деген
сөз. Адалдық пен шыншылдық бар жердеәділет, кішіпейілділік, қайырымдылық та еріп жүреді, бұлар кісінің аты мен абыройына дақ түсірмейді. Жасында ерке болып, ата-анасынан именбей, бейпілауыз сөйлейтін, қисынды-қисынсыз өтірікті беті шімірікпестен айта салатын адамның есейе келе тек өз басының ғана қамын ойлап, керек десе басқа түгіл, өз отбасын да алдайтын екі жүзді суайт адам болып кетуі ғажап емес. Осы айтылғанды үнемі еске алып жүрген абзал.
Мұхаммед пайғамбар адалдық пен шыншылдық туралы хадистерінде былай деген:
«Уа, адамдар. Тәңірден қорқыңдар, риздық несібені адал жолмен табуға талпыныңдар. Ешкім өз несібесі таусылғанша өмірден өтпейді. Ерте ме кеш пе әйтеуір бір өлімнің бары хақ.
Сондықтап тіршілікте он жолда жүріп адалдыққа ұмтылыңдар, арамдықтан аулак жүріңдер.
«Шындықтан залал — зиян көресіңдер де әділ сөйлеңдер. Сонда береке табасыңдар. Пайда көріп тұрсаңдар да өтіріктен сақтаныңдар. Бәрібір өтіріктің құйрығы бір тұтам.
Ақылдылық.
Бұл жан-жақты жетілген білімді, салмақты да байсалды, қарапайым да, кішіпейіл, аса ізетті адам. Мұндай кісі әр кез ойлап сөйлейді, мәселеге жан-жақтан қарайды, оны ақыл таразысына салып яғни жеті рет өлшеп, бір рет пішеді. Оз болжамын қашанда кесімді пікір деп айтпайды. Оз пікірінен сын көтермейтін лайықсыз пікірді алып тастайды. Ақылды - адам қиялы бай, жүйрік, ақыл-парасатты, тәртіпті мәселені ескі, таптаурын, үйреншікті жолмен шеше салмай, оның талап тілегіне, шартына лайық жаңа әдістерін іздестіріп, оны тапқанша дамыл таппайтын кісі. Бұрын бір рет сыналып, қате деп табылған әдісті қайталамайды. Ол мәселені тұтас түрде керек имандылық тәрбие адамның өзін-өзі іштей де сырттай да көз жүгіртіп, толықтырып отыратын адам тәрбиесінің жоғарғы сатысы. Ғылым білімнің жоғарғы сатысы деп қарасақ, имандылық – тәрбиенің жоғарғы сатысы деп қарауымыз керек.
Біздерге бұл тәрбиеге жету үшін Құран хадис ғылыми еңбектер ұлттық сананы оятатын тәрбиелік мәні бар нәрселерді пайдалануымыз керек. Ұрпақты Аллаға деген сенімінін беріктігін пайғамбарымызға деген шапағатын, ата-анаға деген құрметін ұстзға, білімге деген ұмтылысын өз жерінің тарихына деген махаббатын арттыра білу. Сонда ғана ондай адамнан мейір шапағат, адамгершілік, парасаттылықты, қайырымдылықты күтуге болады. Оған жеткізетін адамның иманды мінез-құлық тәрбиесі. Яғни көркем мінез. Алланың мінезі. Біз қазіргі таңдағы ұрпағымызға керекті имандылық тәрбие.
1. Имандылық
2. Парасаттылық
3. Әдемілік
4. Әдептілік
5. Мейірімділік
6. Инабаттылық
7. Салауаттылық болса
Онда иманның мынадай белгісін де бойға түту керек:
1. Басы - сенім.
2. Нұры —шындық
3. Дәмі — пәктік, тазалық
4. Тірегі – ықылас, ниет, тілек
5. Жемісі — сабырлылық, қайырымдылық
6. Дәрісі — ар-ұят
7. Жапырағы — тақуалық
Одан әрі мынадай жеті шартты толық түсіне алады:
1. Ғайыпқа, сырлы жұмбақ әлем иланбақ. Әлі айқын танылып болмаған бес түрлі ғайып Алла жаннат, жаһаннам, шайтан, жын-перілер тәрізділер.
2. Адалды адал деп илану – Яғни, адал затты арам демеу.
3. Арамды арам деп илану. Яғни, арам затты адал демеу.
4. Әрқашан да Алладан қорқу.
5. Мукадеске мұсылмандық тәртіптеріне айрықша құрмет болғансын лез көзге түсуден бой тарту.
6. Хақ-тағала рақымынан ешқашан үміт үзбеу.
Айналасындағыларға және бүкіл адамзатқа тек жақсылық
ойлайды, оларға мейірім шапағатын төгіп, жанашырлық, қамқорлық жасауға әзір тұрады. Әркімге әдеппен, ізетпен, инабатпен қарайды. Адамгершілігі жоғары кісіні иманды деп құрметтейді. Ал адамгершілік қалыпты бұзған адамды «ИМАНСЫЗ» деп, одан түңіледі. Имансыз қылық жасағандар, яғни адамгершілік міндетке жеңіл желпі қарап, оны бүзғандар кінәлі болып, ерте ме, кеш пе әйтеуір жазасын тартытын болады. Адамгершілігі ар-ұяты бар
адамның бет бейнесі, иман жүзділігі жарқын, биязы өзі парасатты келеді. Ондай адамды халық иманжүзді кісі деп құрметтейді. Қазақ халқының ата-баба дәстүрінде имандылық тек діни сенім емес, ол сондай-ақ, ұлттық психологиялық салтқа, халықтық ерекшелікке айналған құбылыс. Жас адамды имандылыққа баулу үшін олардың ар-ұятын оятып намысын қайрап, мейірімділік, қайырымдылық кішіпейілділік, қамқорлық, адалдық, ізеттілік сияқты әдептік-психологиялық қасиеттерді оларлың бойына сіңіру - әрбір отбасының балалар бақшасы мен мектептің, жоғары оқу орындарының парызы.
Міне, қазіргі ұрпағымызға керектісі. Абай бабамыздың шартымен Құранды ізденіп үйренген ешқашан адаспайды. Міне осындай ілімге қол жеткізу үшін имандылық тәрбиесі керек екендігін көріп отырмыз.
Имандылыққа тәрбиелеу деп жеке бөліп алу сырт көзбен қарағанда оғаш екені рас. Тек намазға, оразаға, т.б. діни уағыз сияқты афанатизмге бағышталғандай. Ал шындығына жүгінетін болсақ осы имандылықтың ішіне адамгершілік, еңбек эстетикалық тәрбие денсаулық, ұлттық әдеп-ғұрып бәрі еніп жатыр. Имандылықты адамгершілік тәрбиесіне енгізуге болмайды, адамгершілік имандылықтың бір бөлігі.
Егер біз өз ұлтымыздың өз еліміздің ұрпақтарының болашағын жаңа талапқа сай ойласақ. Әрине біріншіден тіл жетістігі, діннің біріктігін, рухани тәрбиенің жоғарылығын Ш.Маржани ұғымымен қарасақ былай деген екен: «Өзінің дінін, тілін, елін білгендер ғана орысша оқыса, ол жақсы. Оны білмей, орысша оқыса, одан қайыр күту қиын. Бұдан басқа тілдерге де құрмет деп ұғу керек. Егер өз тілінің тағдырын ойлай білген ұрпақ өзге елге де, мәдениетіне де құрметі жоғары болары сөзсіз. Сондықтан осындай дәрежені алу үшін екіншіден имандылық тәрбие міндетті.
7. Кәпірді кәпір деп білмек, муминді – мумин деп білмек Осындай танымы бар, мейір шапағаты мол адам иманның жеті шартына бұлжытпай сенеді.
1. Аллаға сенім
2. Періштелерге сенім
3. Пайғамбарларға сенім
4. Кітаптарына сенім
5. Ахирет күніне сенім.
6. Тағдыр мен қазаға сенім.
7. Жақсы мен жаманға сенім.
Енді мұндай берік иманы бар ұрпақтан үміт күтуге болады. Ал сенімі жоқ адам ұмыт болады. Үмітсіз адамның алды қараңғы. Ал қараңғылықтан жарыққа шығаратын нұр - Құран.
Қасиетті кітап Құран ғасырдың бас шенінде көне араб тілінде жазылған. Қазіргі кезде Құран алпыстан аса тілге аударылды. Ең алғаш 1338 жылы Түрік тіліне аударылды. Құранда жүз он төрт сүре, алты мыңнан аса аяттары бар.
Халис-Ислам дінінің Құран кәрімнен кейінгі екінші орында тұрған қасиетті сөздер жиынтығы. Хадистер Мұхаммед пайғамбар мен оның серіктерінің істері мен сөздері жөніндегі нақыл, ұлағатты тәрбиелік сөздер жиынтығы – Хадистер әуелі ауызша таралып, кейін қағазға түсірілді. Қазіргі таңда ең беделді деген алты хадис жиынтығы бар. Құран мен хадистерді оқып отырсаңыздар әрбір сөзінің тәрбиелік мәні зор. Осы Құран мен Хадистердің ұлағатты өсиеттері – адамның адамгершілігінің бастауы. Қазақ халқы ежелден өзінің адамгершілік, парасаттылық, адалдық, қайырымдылық, ізеттілік қасиенерімен көзге түскен, имандылық қасиетті зор бағалаған. Сондықтан имандылык-адамгершілік тәрбиесі ұлттық дәстүрлердің бірі болған.
Имандылық тәрбиесі - бұл халық педагигикасында дәсіүріге, әдет-ғұрыпқав, байсалд мінез-құлыққа айналып, адам баласының өмір заңдылығы, жарғысы болып қалыптасқан. Имандылық тәрбиесі адам бойындағы
адамгершілік қасиеттердің жиынтығы. Мысалы: ізеттілік, әділеттілік, адалдық, достық, кішіпейілділік, үлкендерді сыйлау, қамқорлық, еңбек сүйгіштік, т.б. Міне соларды біразына тоқталып кетсек.
Бүтіндей қамту жағына ерекше көңіл қояды, бірақ оның ұсақ бөліктерін де естен шығармайды. Мәселен, аса күрделі математикалық есептерді шығаруда кездесетін қиыншылықтар мен қателерді бәрі-бәрін жан-жағынан қарастырады, ойы ұшқыр қажетті жағдайда оның барлық күшін бір бағытқа жұмылдыра алады. Ойдың ұшқырлығы мәселенің барлық жағын көре білуге мүмкіндік беретін оның кеңдігіне, ақылды икемділігіне де түрлі жорамалдарды тез таразылап, олардың жарамсыздарын алып тастауға мүмкіндік беретін сыншылдык қасиеттің ерекше дамуын қажет етеді.
Ақылды кісіні халқымыз ежелден ерекше қастерлеген. Мәселен, бұдан мың жыл бұрын қазақ жерінңи ұлы ойшылы Жүсіп Баласағүн: Ақылды қанша қараңғы болса да алысты көреді. Ақылды адамға екі дүниеде де жол ашық, деген болса, қазақ мақал-мәтелдерінде де ақылдылықтың осы жағына ерекше мән берген: Ақылдының айналасы — гулстан, ақылды кісі азбайды. Ақылды адам ақымақтан да бірдеңе үйренеді, ақылды арын қорғайды, ақылдының сөзі-ақ дарияның өзі, ақылдының сөзі қысқа.
Борыш пен жауапкершілік.
Бұл адамның үй-іші, әке-шешесі, тума-туыстарына қатысты перзенттік парызынан туындайтын қасиет. Мұның негізінде өзін әлпештеп, адам етіп өсірігендердің алдындағы жауапкершілігімен бар санасымен терең аңғарылып, түсіну. сондай-ақ осы арадағы өз парызымен қарызын қалай ақтау жолын ойластыру жатады.
Қазақ халқы да ертіреден ата-ананы құрмет тұтқан. Оның айғағы /Алты күн аш болсаң да ата-анаңды сыйла. Әкені сыйлаған әбүйірлі, шешені сыйлаған еліне сыйлы/.
/Жақсы қызмет — кәріге құрмет дегінен нақыл сөздер бар.
Алла тағала Құран кәрімде әке-шешеңнің хақысын әрі оларға байланысты істелінетін құрмет пен сүйіспеншілікті мына әмірлермен бұйырған: Құлшылықты тек қана аллаға етіңдер, әке шешеге жақсылық, игілік істеңдер, олардың біреуі не екеуі жандарыңда қарғайса, оларға түк деме, оларға зекіме, екеуіңе де сынайы сөз сөйле, ол екеуіне де кішірейіп мәрхамад құшағыңды жай да: Раббым, ол екеуі мені кішкентайымнан тәрбиелегендей, сен де оларды мәрхаматқа бөлей көр де.
Имандылық пен адамгершілікке тәрбиелеу.
Алла елшісі Мұхамедтің ислам тағлымдарын таратын, ақыретке сенуге шақырғаннан бері 1400-ге жуық уақыт өткен екен. Пайғамбарымыздың оншақты серіктерінің сенімімен басталған мұсылманшылық бұл күнде миллиардтан астам адамның жүрегіне ұялап, пәрменді әлеуметтік күшке айналым отыр.
Қазақтың тегі түркіден де, діні мұсылманнан. Ұлтымызды сақтап, тегімізді бүтіндеу үшін, тарихымызды, дінімізді түгендеу үшін жас ұрқақты ұлттық сауаттылыққа имандылыққа тәрбиелеуіміз керек. Имандылық тәрбиесінің мақсаты адамзатты ақиқатқа жетектеу болып табылады. Яғни, ........