Биология | Биололгияны әдістемесінің даму тарихына қысқаша шолу

Мазмұны

3.1. Биологияны оқыту әдістемесінің пайда болуы.
3.2. Мектеп жаратылыстануы және оның әдістемесінің бастауы.
3.3. Мектеп жаратылыстануы әдістемесінің XIX ғасырдан бергі дамуы.
3.4. Биологияны окыту әдістемесінін Қазакстандағы даму жайы.
ТАҚЫРЫП:БИОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫНА ҚЫСҚАША ШОЛУ
3.1 БИОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
Биологияны оқыту әдістемесінің қалыптасуы сыртқы қоршаған орта. жағдайын игерумен байланысты жаратылыс тарихы ғылымынан басталады. Табиғатты бақылау және практикалық білімдер, одан соң ботаника мен мен зоологияның дамуы -ғасырлар бойы жинақталған деректер нәтижесі болды.
Әдістеменің алғашкы элементтері тірі табиғатты оқып, үйрену мақсаттарының мәнін түсіну үшін оқу практикасында, пәннің мазмұнын және оны оқу тәсілдерін таңдап алуда туды.
Табиғат кұбылыстарына қатысты сұрактар білім беру мазмұнына бұрынан қосылып келгендігін мектеп жаратылыстануы тарихынан көруге болады. Мектеп жаратылыстануының мазмұны алғашқы кезеңдерде ғылымнан алшақ болып, негізінен дни бағытта болды.
XVI - XVII ғасырларда негізге византиялық авторлардың шығармалары алынады. Көбінесе оларды аударулар мен қолдан - қолға бірнеше қайта көшірулер кезіндегі құнды материалдардың ғылымилылығының толық І жойылуына себеп болды.
Жалпы алғанда мектептік білім беру, оның ішінде биологиялык білім беру Ф.Бэкон (1561-1621) негізін жасаған ғылыми танымның әдіснамасы әсерінен болды. Оның негізгі идеялары мыналар:
- білімнің жалғыз қайнар көзі - сезімдік тәжірибе: барлық білім тәжірибеде негізделеді және сол арқылы (эмпиризм) беріледі; практикалық пайдасы (утилитаризм): «білім - күш»:
- тәжірибе жолымен табылған (индуктивизм), деректерді қорыту арқылы
заңдылыктарды анықтау;
- зейінді тек құбылыстар себебін тануға шоғырландыру (каузализм);
- күрделіні қарапайымға келтіру арқылы тану (редукционизм;)
Барлық осы ережелер бірімен-бірі тығыз байланысты және бір-бірін толықтырып тұрады.
Жаратылыс тарихын оқыту әдістемесі римдік Үлкен Гай Плини Секунданың атақты еңбегінде айтылған. Онда нысандар тобына байланысты облыстарға бөлінді. «Жаратылыс денелері» - минералдар (минералогия) өсімдіктер (ботаника) және жануарлар (зоология). Жаратылыс тарихшысынын іс- әрекетінін бағдарламасы - сипаттау, атау, «жаратылыс денелерін» жіктеу. әлем құрылымын көрсететін және ондағы заттар ретін айқындайтын, олардың көптүрлілігін табиғи жүйеге келтіру. Осы ғылым негіздеріне оқытудын алғашкы мақсаттарынын бірін бранденбург помещигі Э. Рохоф (1734 – 1805) қисынға келтірді. Ол өзінің меншік жерінде шаруалар үшін «халық мектептерін» ұйымдастырды. Онда: «Мұғалім оқушыларды олардың күнделік көретін нәрселерімен таныстыруы керек. Жерде жалпы бейнесімен, әртүрлі жануарлармен, ағаштармен, ағаштар мен астық тұқымдастардың сорттарымен қол өнерлермен, табиғи заттарды қорекке пайдаланумен, киіммен, тұрмыстыі бұйымдармен, емдеумен т.б. ... солай бірте-бірте балалар осылардың бәріне! Құдайды көретіндей... » деген сөздері бар.
3.3 МЕКТЕП ЖАРАТЫЛЫСТАНУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ БАСТАУЫ
Жаратылыстану пән ретінде Ресейде алғаш рет XVIII ғасырдың соңында мектептерге енгізіле бастады. Жаратылыстану оқулығын алғаш құрастыруға Василий Федорович Зуев шақырылды.
Осы оқулығында В.Ф. Зуев жаратылыстану пәндерінің оқылу реті мынадай тұрғыда анықтаған;
- қазбадағы патшалық (өлі табиғат);
текке күнелтетін патшалық (ботаника); (Зуевтің кезеңінде өсімдіктер үсіп кететіндер» деп аталған).
Жануарлар патшалығы (зоология).
Ы.Ф. Зуевтің осы оқулығы жаратылыстанудың пән ретінде басталуы болды. Ол жекелеген өсімдіктер мен жануарлардың сипаттамасын берді,олардың биологиясы, және адамның пайдалануы айтылды. Өсімдіктердің жасушылық» құрылысы туралы да айтылады. Оқулықтың осындай мазмұны жаратылыстануға деген қызығушылық тудырды және кең практикалық мәліметтер берді. Оқулықта көптеген деректік материалдар келтірілінген, онда 145 өсімдік және 157 омыртқалы жануарлар сипатталған, систематикаға жалпы еліктеусіз және қарапайым тілмен жазылғандықтан оқуға жеңіл болды.
Оқулықта құдай туралы бір де сөз айтылмайды, діндарлық және
фантастикалық жануарлар сипатталмайды. «Дене құрылысы бойынша адам -
басқа аңдар сияқты жануар...» деп те В. Ф. Зуевтың жазғаны бар.
Сөйтіп алғаш рет ғылым мен мектептің оқу пәнінің айырмашылығы
берілді және қарапайым оқу нысандарына әдістемелік таңдау жасалды.
Н Ф. Зуев жаратылыс тарихы оқытылыушының практикалық мәселелерін
шеше отырып, әдістемені бірқатар проблемаларын айқындап берді:
- ғылым мен оқу пәнінің өзара байланысы;
- мазмұнның ғылымилылығы;
-оқу пәнінің құрылымы (қарапайымнан күрделіге қарай, өлі табиғаттан кімпктерге дейін, онан сон жануарлар мен адамды оқуға);
-оқылатын нысанның монографиялық сипатталуы;
-оқытудағы көрнекілік пен табиғи заттардың рөлі;
-оқытылатын материалға деген кызығушылықтың дамытылуы;
-ғылыми - жаратылыстық білімнің практикалық маңызы (оқудың өмірмен байланысы);
-орта және жоғарғы мектептегі оқыту әдістемеснің өзара байланысы.
Сонымен академик В. Ф. Зуев Ресейде биологияны оқытудың әдістемесіне бастама салды және шын мәнінде онын негізін салушы болып есептеледі.
ХІХ ғасырдың басында жаратылыс тарихы жөніндегі оқулықтар, тараулардың рет, зерттеу құрылымдарын берді: «жаратылыс денесінің» жер бөліктерге бөлшектенуі (анатомия), олардың санының сипатталуы, орналасқан» орындары мен сәйкестіктері (морфология).
Жаратылыс тарихынын оқытылуында дидактикалық революция жасаған, Любен (1804-73) болды. Ол жаратылыс тарихын оқу максатын тұжырымдады, яғни органикалық дүние жүйесі оқушылардың өздерінің ашуы. Сонымен кол Я.А. Коменский пікірі негізінде әдістемелік ұсыныстар құрастырды.
Акдемизмге ( тек құрғақ терминология, сыртқы формалар мен бегілерді
сипаттамалары) қарсы реакция ретінде «ғылым және оқу пәні»
проблеммасын басқаша шешімі ұсынылады - тіршілік иелер, жөнінде эмоционалды және бейнелі әңгіме арқылы «табиғатты шын ниетімен қарау». Бұнда табиғат, жеке жеткіншек үшін екінші Отанындай болып, онда өзі бөтен сезіну ұят және зия деген ұстаным бар. Осы бағыттың ең бастауында оның табиғатқа деген ықыласты көзқарасымен атақты неміс натуралисі, және ақын И.В. Гете (174-1832
1832) сонымен қоса жаратылыстанушы, географ әрі саяхатшы А. Гумоол
(1769-1859) тұрды, оның пікірінше жаратылыстанудың байлығы деректерде,көптігімен емес, олардың өзара сәйкестендірілуінде. Осы пікірлердің жүзеге асырылу мүмкіндгін жануарлардың «тіршілік қалпы» және «мінез құлқы,қызықты да тартымды суреттелген жұртшылыққа кеңінен мәлім неміс зоология,саяхатшы және ағартушы А.Э. Брэмнің (1829-1884) шығармалары хабар бере.
Ч. Дарвиннің (1809-1882) еңбектер, жаратылыстың ғылыми таным
әдіснамасына түбегейлі, өзгерістер әкеледі. Дарвинизмнің әсерінен жана пәндер - экология мен генетика пайда болды, морфология, физиология және систематика эволюциялық мазмұндалды. XIX ғасырдың сонында цитология пайда болды, оның нысаны жасуша теориясымен «жасап шығарылды».
Америка мектептерінде Дж.Дьюидің прагматикалық (субьектив
идеалкстік бағыт) пікірлерінің әсерімен (1859-1952) балалардың бейімдері қажеттіліктеріне сәйкес деген оймен оқу материалы мынадай
курс төңірегінде топталады: алғащқы медициналық жәрдем, сексология некеге отыруға дайындык, сәбиді күту, бағбандык, гүл өсірушілік, аспаздык және басқалары (150-200 атауға дейін). Оқу пәндерін кұрудын негізіге «адамзатшң төрт инстинкті» басшылыққа алынды: әлеуметтік, құрастырушылық, зертеушілік, көркемдік әсер.
3.3 МЕКТЕП ЖАРАТЫЛЫСТАНУЫ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ XIX ҒАСЫРДАН БЕРГІ ДАМУЫ
Жаратылыстанудың алғашкы әдістемесін 1840-шы жылдары Германияда мұғалім Август Любен жазды (1804 - 1873). А. Любен де тамаша чех педагогы Ц Л Коменский сияқты (1592 - 1670), жаратылыстануды оқу қарапайымнан . күрделігі қарай, белгіліден белгісізге қарай, нақтылыдан жалпылыға қарай, индуктивтік жолмен жүзеге асырылуы керек деп есептеді.
Өзінің әдістемесінде ол оқуда мына мәселелерге көңіл аударуды ұсынады: өсімдіктер флорасына қатысты танымда олардың көптүрлілігіне; осы көптүрліліктің негізінде жатқан бірлікті тану; - өсімдіктер тіршілігін танып білу; өсімдіктер формаларының тіршілігін және көптүрлілігін тудыратын заттар мен күштерді танып білу.
Любеннің пікірі бойынша ботаникада барлық мүмкіндіктер бар, олар: сезімді, әсіресе көзді өткірлендіруге, дұрыс ойлауды жаттықтыруда, табиғатты әсемдікке және жалпы әсемдікке деген сезімнің оянуына, Зертеушілікке деген құлшынысының оянуы, және осыдан туындайтын объеттік құтқарушылық және өздігінен істеушілік.
А. Любен жаратылыс тарихын оқытудын пайдалы екенін жазды. жаратылыстануды оқытуды дұрыс жолға қоюдын тәрбиелік әсерінің зор екндігін атап көрсетті. Жаратылыстануды оқытуда мектепте және жорықтарда өздік (дербес) жұмыстардың маңызы зор деп санап оны бірінші орынға қойды, балалардың зерттеушілік дағдыларын дамыту қажеттігін айтты. Любеннің әдісі бойынша әуелі оқушылар жергілікті табиғаттан таңдап алынған органикалық әлемнің жекелеген өкілдерімен танысады. Өсімдіктер мен жануарларда көрнекі түрде оқып үйренеді, мүмкіндіпшде нағыз, табиғи нысандарында тіпті болмаса жақсы суреттерден. Осы нысандардды оқушулар белгілің жоспар бойынша өз беттерімен сипаттайды, бұл жерде мұғалім тек сұрақ қояды, ал оқушылар өз бақыоағанщдарының негізінде оған жауап береді. Любенің пікірі бойынша табиғаттың көркем түрде қабылдауда, дұрыс ойлануға жаттығуда және салыстыра алу біліктілігіне үйретуде жаратылыстанудың барлық мүмкіндігі бар.
А.Я. Герд (1841-1888) XIX ғасыр сонындағы жаратылыстанудың
ӘДІСТЕМЕШЕСІ БОЛЫП есептеледі еңбектері жаратылыстанудың ғылыми әдістемсі едістемесне бастама салды. Александр Яковлевич Герд оқыту мазмұны қазіргі ғылыми деңгейге сәйкес болып ғылыми дүниетаным тәрбиелеу, тиіс деп есептеді Ол Ч. Дарвин ілімінің Ресейдеп алғашқы ізбасарларынын бірі болды Дарвиннің «Қолға үйретілген жануарлар және өсімдіктерді өсіру деген кітабын аударды(1868 және мектептің жаратылыстану курсын дарвиниз негізінде құрды. А.Я Герд мектептің оқу жоспарында пәндердің мынадай ретпен бөлінуін ұсынады:
1. Бейорганикалық әлем;
2. Өсімдіктер әлемі;
3. Жануарлар әлемі;
4. Адам;
5. Жердің тарихы.
Әдістемелік тұрғыдан және мазмұны бойынша пәндерді, осындай ретпен
оқыту балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болды. Бұл кеңес дәуірінің мектептерінде де кабылданды.
Жаратылыстануды оқытумен байланысты тәрбие мәселесін көтергенде ал А.Я. Герд онын ішінде ең алдымен дүниетанымды тәрбиелеуді қозғады.
Сонымен қатар А.Я. Герд ойланудың дербестгін, бақылағыштықты танымдық қызығушылықты тәрбиелейтін оқыту әдістеріне көңіл бөліп оны басты мәселе деп санады. Жекелеген мақалаларында және өзінің оқулығының алғы сөзінде ол оқытудың шын биологиялық бағытын белгіледі, онда жануарлар мен өсімдіктерді даму кезінде оқып үйренуді сырқы ортаға бейімделуін және дене құрылыстарын тіршілік қызметтерімен байланыста оқып үйренуді ұсынды.
«Мұғалім» журналындағы еңбектерінде және А.Я. Герттің кітаптарымен оқытушылық қызметінде сол кезеңдердегі дамытушы оқытудың алдыңғы қатарлы ой- пікірлері анық байқалып тұрады. Олардың негізгілдері мыналар: оқушыларға табиғат жөніндегі оқу материалын эволоциялық негізде оларда дұрыс дүниет\аным қалыптастыру. Тірі ағзакларды оқуда «жоғары көтерушілік» сипатта оқытуды енгізу; жаратылтылдыстануда оқыту барысында оқушылардың дербестіктерін белсенді дамыту;
Оқушыларды оқытуда түсіндірмелі және зерттеушілік жолды пайдалану; балаларды бұрын игерілген білімдеріне сүйене отырып оқыту; тірі табиғатпен тікелей қарым-қатынасты таным жорық түрінде, практикалық жұмыстар және тәжірибелер көрсету арқылы ұйымдастыру; бастауыш мектепте «жер, ауа және су жөніндегі» білімдерді меңгеру;
Ол- мектептегі оқытудың бастапқы кезеңдерінде табиғатты кешенді түрде оқып үйренуді енгізу (тірі және өлі табиғат жөнінде тарихи жаратылыстық білім кешені) ;
Өлі ттабиғат жөніндегі бастапқы білімді тірі табиғатты оқытуда ботаника, биология және басқа ғылыми жаратылыстану курстаының жоғарғы сыныптарды сабақтастыру(физика, химия)
Білім беру үрдсі мазмұнына экологиялық бағыттылық енгізу;
«Адам анатомиясы және физиология» курсының атын және соған сәйкес мазмұнын жалпы, ортақ «Адам» деп өзгерту; жалпы білім беретін мекемелерде, соңғы жылдарда жаратылыстану жөнінде тұжырымдаушы курстарда ой-пікірді дамыту («...окушыларға бұрын игерілген білімдерін пайдалана отырып Жердің тарихын қыскаша курс түрінде эволюциялык, теория непздерімен бірге берсе»,- деп А.Я. Герд 1877 ж. жазған.)
Ғалым дамытушы оқытуды жүзеге асыру отандық мектептерде жалпы білім беруді жаксартуға ықпалын тигізеді деп есептеген: «Жалпы білім беретін мекемелерде Жаратылыстану курсының нгігі мақсаты - қазірі жаратылыстану ғылымдарының жағдайына сәйкес оқушыларды дұрыс дүниетанымға әкелу». Герд бойынша «белплі дүниетаным» - ол, Ресейде өзі белсенді түрде насихаттаған Дарвиннің эволюция жөніндегі ілімі Дүниетанымды қалыптастыру жөнінде айтканда ол, табиғаттың бірлігін түсіну «оқушыға зорлықпен міндеттелмеу керек», оқушылардың санасын дамытуға ықпал ететін жаратылыстануды оқытудың ерекше жүйесі арқылы жетуге болатын жолы болуы мүмкін деген.
А.Я. Гердтің пікірі бойынша сабақтардағы тәжірибелерің көрсетілуініні танымжорықтар және практикалық сабактардың дамытушылық маңызы зор. ОЛ мектепте танымжорықтардан басқа оқушылардың дербестігін дамытатын практикалық жұмыстарын ұйымдастырған аса пайдалы деп есептеді.
Сонымен XIX ғасырдын соңына қарай А.Я. Гердтің және тағы басқа ғалымдардың жұмыстарының нәтижесінде педагогикада ерекше ғылыми сала-жаратылыстануды оқыту әдістемесі айқын көріне бастады.
1853 жылы ботаникадан, зоологиядан және минерологиядан оқулыктар
шығарылды.
Зоологиядан оқулыкты Юлиан Иванович Симашко (1821 - 1893) жазды. онда жануарлардың ұсак суреттерімен қоса берілген 400 тұқымдас және 2000-нан асгам жануарлар түрлері сипатталды. Жануарлар систематикасынан көп номенклатура келтірілгендіктен балалардың түсінуіне, оқуықа аса қиын болып оларды қызықтырмады.
XIX ғасырдын 60-шы жылдары Ресейде жаратылыстануды оқыту біраз жақсарды. Ч. Дарвиннін пікірін алғашкылардың бірі болып насихаттаған ғалым-ботаник, Петербор университетінің профессоры Андрей Николаевич (1825-1902) және оның оқушысы Климент Аркадьевич Тимирязев 1920 болды, олар жалпы ғылымды насихаттаушылар болып табылады.
А.Н. Бекетовтың оқыту үрдісі жөнінде айтқандары назар аудартады. Оның пікірі бойынша, жаратылыстанудың білім берудегі басты маңызы, ол ойлауды дамытады және индуктивті, дәлелді ойлауға үйретеді.
Адам логматикалык оқытуға қарсы болды, жаратылыстануды оқытуда ойлау
Қабілеті мен бақылағыштықты дамыту жөнінде қызықты ой-пікірлер айтты. Ол: индуктивтік оқыту оқушыларды білім мен дайын қорытындымен қызықтырады, бірақ тек естің (еске сақтаудын) жұмыс істеуін ғана қамтамасыз еткендіктен ойдың әрекетін туғыза алмайды» деген (1863). Бекетов индуктивтік ойлау әдісі - нағыз керек әдіс деп санаған. Сондықтан «... жан-жақты және терең бақылау үшін бақылау мен салыстыруға тәжірибелі бақылаушының басқаруымен ұзақ уақыт жаттығу керек» Осыдан ғалымның жұмысында өз бетімен жұмыс істеуге жоспарлы түрде және бөлімнің басқаруымен үйренген дұрыс» - деген әдістеме үшін үлкен қорытынды айтқанын байқауға болады.
А.Н Бекетов әдістеменің ең маңызды проблемаларын атаған:
өз бетімен ойлай алуын тәрбиелеу;
- осы үрдістегі жаратылыстану пәнінің рөлі;
-бақылағыштықты дамытатын өзбетімен жұмыс істей алуды дамыту.
- ол білім игерудегі зерттеушілік жол ретінде индукцияның маңызын
біледі және ағза морфологиясынан, анатомия мен физиологиясынан біртұтас мазмұнға біріктіруді атап керсетті. Бекетовтың: «Әртүрлі негіздері элементтерін мектеп пәнінде біріктіріліп берілуі керек» -
оның Н.М. Верзилин (1950) «тамаша әдістемелік жаналық» деп атады.
жаратылыстануды оқытуда А.Н. Бекетов көрнекті құралды кеңінен қолдану керектігін, оның ішінде тәжірибе қою ерекше екендігін айткан. Ол ботаникадан мектеп оқулығында (1868) ол өсімдік физиологиясынан тәжірибелерді жазып және сипаттап берген.
А.Н. Бекетовтың айтқандарының көпшілігін немістің жаратылыстанушы педагогы, еңбектері Германияда XIX ғасырдың 30-40 жылдары жарық көрге Август Любенің пікірлеріне сәйкес келеді (1804-1873). А.Н. Бекетовтың және басқа да ғалымдардың ықпалымен А. Любеннің әдістемесі және оқулыктар алпысыншы жылдары Ресей мектептерінде кеңінен таралып жаратылыстануды оқыту әдістемесінде жаңа бағыт дамытып, Б.Е. Райков оны «любендік бағыт» деп атады.
1907 жылы Ресейде В.В. Половцовтың «Жаратылыстануды оқытуды жалпы әдістемесі» деген жаратылыстануды оқыту әдістемесінің алғашқы кітабы жарық көрді, онда автор әдістемеден тұтас білім жүйесін жазған. Ғалым бұл еңбегінде сарамандық сабақтар мен танымжорықтардың білім беруде маңызын толық сипаттаған, және жаратылыстануды оқытуда «биологаялы әдісті» дамытты. Оқу пәннің мазмұнын таңдап алуда Половцов В.В. ұстанымды негізге алуды ұсынады (осыны ол «биологиялық әдіс» деп атады):
1. Формалар олардың атқаруларымен (атқаратын қызметімен) байланысты оқытылуы керек.
2. Өсімдіктің немесе жануардың тіршілік қалпы олардың мекен еткен ортасымен бірлікте оқытылуы қажет.
3. Мектепте оқыту үшін биологиялық материалды мол байлықта беретін ағзаларды таңдап алу керек.
Валериан Викторович Половцов өзінін әдістемесінде алғаш рет жаратылыстануды оқыту теориясына қатысты бірнеше ұрпақ бой жинақталған ғалымдар мен мұғалімдердің бай тәжірибесін тонтап жинады біраз әдістемелік ережелерді негіздеді және дамытты. Ол алғаш рет жаратылыстанушы - әдістемешілердің зерттеу бағыттарын анықтайтын бірнеше мәселелерді көрсетті: ғылыми пән мен оқу пәнінін арасындағы айырмашылығы жөнінде, мектептегі оқытуда біртұтастық жөніндегі пікір, оқу пәнінде болжамнын рөлі жөнінде, эволюциялык теорияны оқып үйрену жөнінде жыныс мәселесіне қатысты сауаттылык, мұғалімді дайындау жүйесі жөнінде жаратылыстануды оқытатын мұғалім қандай болуы керектігі жөнінде және т.б Ғалым - ботаник ретінде В. В. Половцов табиғат құбылыстарын түсіндіруде материалистік ұстаным қажеттгін белсенді түрде жақтады. Ол: қалай және неге? деген сауалдарға әркез жауап беруге тырысу керек, оған жауапты егер мүғалім таза ғылымилылык негізде қалғысы келсе және ешқандай ғылыми деректі бұрмаламаса ешқандай теологияның қажеті жок, тек жаратылыстан, табиғаттың өзінде жатқан негізден іздеу керек» деп жазған, «не үшін?», «неге?» деген сұрактар қорытындысында тек жаратушы : ҚҰДАЙ деген тұжырымға келтіреді деп атап өткен. Ғалымның пікірі бойынша табиғатта барлығы Құдайдың әмірімен жасалып қойылған, сондықтан да ол «неге?» және «қалай?» деген сұрақтарды ұсынады....