Қазақ тілі | Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту

Мазмұны
1. Кіріспе бөлімі
2. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың қазіргі жағдайы
3. Бастауыш мектепте қазақ тілін жаңа технология бойынша оқыту
4. Бастауыш мектепте қолдануға тиімді жаңа технологиялар
5. Оқыту әдісі, оның түрлері
Оқытудың жаңа технологияларын бастауыш мектепте қолдану
Бүгінгі таңда адамның қоғамдағы орны, оның әлеуметтік және рухани көзқарасы жаңа талаптарға сай жеке тұлғаны қоғамға жаңаша даярлауда, оның жалпы білімдік және кәсіпке даярлығын дұрыс жолға қоя білуінде. Осыған орай білім берудің тұтас жүйесін құру негізгі мәселелердің бірі болып, үздіксіз тәлім тәрбиеден, яғни от басынан бастап, қоғам саранысын өтей алатын жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.
Ал оқушылардың бойындағы білім негіздері бастауыш мектептен бастау алатыны түсінікті. Соңғы жылдарда білім беру туралы, әсіресе, үздіксіз білім беру туралы көбірек сөз қозғалып жүр. Сондықтан мәселені бұл тұрғыдан алғанда, бастауыш мектепте сапалы білім беру шешуші рөлдердің бірін атқаратыны даусыз. Бастауыш мектепте оқитын балалардың жасы төмен болғанына қарап, оларға білім беру де жеңіл болады деген түсініктен аулақ болу керек.
Қазақ тілін оқу-білу не үшін қажет? Себебі қазақ тілі — қазақ реслубликасының мемлекеттік тілі, ол онеркәсіп пен техниканың, ғылым мен мәдениеттің және қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласын қамтып көрсететін бай лексикасымен, қалыптасқан жазу жүйесімен және әр түрлі стильдік тармақтарымен (қөркем сөз стилі, ғылыми стиль, публицистиқалық стиль және т.б.) сипатталады.
Қазақ тілінде көптеғен ғазет -журналдар шығады. Көркем әдеби шығармалар мыңдаған тиражбен басылып, таратылып отырады. Қазақ тілінде ғылыми әдебиеттер шығарылады, ғылымның алуан түрлі саласы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Соның нәтижесінде қазақ тілінің леқсикасы саяси және ғылыми-техниқалық терминдермен толығып баюда.
Қазақ тілінін өзі және оны оқыту әдістемесі арнайы ғылымның зерттеу объектісіне айналып, оның әр түрлі сөздіктері мен тұрақты оқулықтары жасалуда.
Қазақ тілі жалпы білім беретін мектептерде, жоғары жәнс арнаулы оқу орындарында арнайы пән ретінде оқытылуда. Қазақ тілінін жеке грамматикалық категорияларының өзі арнаулы ғылыми-зерттеу жұмысының объектісі болып, олар жөнінде көптеген ғылыми еңбектер жазылуда.
Еліміздің егемендікке қолы жеткеннен бері қазақ тілі орыс және басқа тілдерде жүретін мектептерде міндетті түрде оқытылуда.
Бастауыш сыныпта балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда сауатын ашады, оқуға, жазуға үйренеді, ойын ауызша және жазбаша жүйелі дұрыс, анық, дәл жеткізе алатындай білім алады, оны іске асыру шеберлігін меңгеріп, дағдыланады, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сөйтіп, қазақ тілін университеттер мен институттардың Бастауыш
оқыту педагогикасы, әдістемесі факультеттерінде және педогогикалық училищелерде оқудағы мақсат – болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне қазақ тілін ("Әліппені", "Әдебиетті оқытуды", "Грамматиканы") оқыту әдістемесінің теориясы жайында жүйелі білім бере отырып, І-ІV сыныптардағы сабақтардын мазмұны мен көлемін,. оларды жүйелі де тиімді жүргізу тәртібін көрсетумен қатар, оны оқыту әдістемесінен орындалатын жұмыс түрлеріне үйрету.
Қазақ тілінің мектепте оқушыларға білім, тәрбие берудегі және оларды дамытудағы маңызы зор. Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты, адамды ерлікке, Отанын, туған халқын сүюге тәрбиелеудегі күшін кезінде К.Д.Ушинский: "Халық тілі — тарих шекарасынан әлдеқайда әріректен басталатын, оның бүкіл рухани өмірінің еш уақытта солмайтын және өмір бойы қайтадан шешек атып тұратын тамаша гүлі. Тілде бүкіл халық, оның күллі елі — барлық, толық ойы мен сезімі туған елінің өлеңінде, әндерінде..-" деп көрсеткен болатын. Сондықтан да ана тілі бастауыш мектептерде ең негізгі пән болып есептеледі. Өйткені ана тілінде оқу-жазуға дағдылану арқылы басқа пәндерді оқып үйренуге жол ашылады. Бұл жөніндеде ұлы педагог К.Д. Ушинский: "Ана тілін толық менгермеген бала тарихты және жаратылыстану ғылымдарын үйренген кезде, теореманы, математиқалық бір есепті өз сөзімен айтып бере алмай, дәл осындай күйге ұшырайды. Ана тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне жинақтайтын басты, өзекті пән екені енді түсінікті емес пе?" — деген болатын.
Балалар ана тілі арқылы адамгершілікке, еңбекке, патриоттық рухқа тәрбиеленеді.
Ана тілінде жақсы оқи алатын бала өзі оқыған немесе айтылған ойды да дәл түсінеді.
Ал мектепте оқытылатын грамматика, әдебиеттік оқу, тіл дамыту сабақтарының, бір жағынан, білімдік мәні, екінші жағынан тәрбиелік мәні, үшіншіден, баланың жеке басындағы қасисеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай түсуде орасан зор улес қосатыны мәлім.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, білік, тәрбие беруде және оларды дамытуда мынадай міндеттер іске асырылады:
1. Оқушыларды білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды. Шәкірт ұғымына сай келетін, анық та дәл, көркем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып, қазақ тілі сабақтарында пайдаланып отыру;
2. балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге, жүйелі түрде. үнемі дағдыландыру;
3. көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне әсер етіп, адамға қажетті моральдық қасиеттер. адамгершілік мінез-құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызу. Үздіксіз білім беру бастапқы процестен басталып, мемлекеттік жүйе және қоғамдық мекемелермен жалпы біліммен адамды мамандыққа даярлау нәтижесімен көрінісін беруі қажет. Үздіксіз білім беру жүйесі - бір жағынан ыңғайлы, екіншіден, әлеуметтік педагогикалық принцип XXI ғасырдағы тұтас жүйе болып табылады. Үздіксіз білім беру жүйесі адамның өмір бойы жалпы жүйеден, жүйелеп білім алуына бағытталған, білім беру мекемелерінен тұрады. Осы жүйеде мемлекеттік, мемлекеттік емес, жалпы қоғамдық базалы және қосымша білім беретін мекемелердің өзара байланысынан құрылған. Білім беруді тұтас басқару жүйесі: білім беру министрлігі, академиясы, мемлекеттік және мемлекеттік емес жоғары мектеп-университеттер, институттар (магистратура, докторантура), департаменті, қосымша білім беру мәдени-тәрбие ұйымдары, білімді жетілдіру иституттары, білім беру департаменті-аймақтық, облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық- орта білім лицей, гимназия, колледж, толық және толық емес білім беру-қалалық политехникалық колледж және ауылдық политехникалық колледждер;
Жалпы вертикал бойынша, мектепке дейінгі, жалпы орта мектеп, кәсіби білім беру, жоғары мектеп, мамандықты көтеру іс-әрекетінің өзгеруіне байланысты қайта даярлау, жалпы білімдік деңгейін және мәдени көзқарасын байыту. Бұл жүйенің компоненттерінің бәрі горизонталды түрғыдан өзара байланысты. Мысалы, мектеп, мектептен тыс, мектепке дейін және отбасы тәрбиесін жатқызуға болады. Байланыс оқыту формасында да мемлекеттік, мемлекеттік емес, қоғамдық мекемелерде байқалады. Үздіксіз білім беру негізі мектепке дейінгі және базалық, жалпы орта мектеп, лицей, гимназия, колледждерде және кәсіби білім берудегі түрлі типтік мекемелерде іске асырылады. Білімнің негізі мен танымдық білік осы мекемелерде қалыптастырылады. Бұндай жағдай жалпы білім беру мекемелерінің әлеуметтік рөлін қамтамасыз ететін және гуманистік, гуманитарлық бағытының мазмүнын. сонымен қатар педагогикалық іс-әрекеттің әдістері мен формасына ықпал етеді.
Бастауыш мектепте жаңа технологияларды пайдалана отырып, қазақ тілін оқыту мұғалімнен қажырлы еңбекті талап ететіндігі сөзсіз. Бұл тұрғыда, педагогикалық менеджмент ұғымына тоқталып өтудің маңызы зор. Менеджмент ұғымы ауда-саттық пен бизнеске қатысты көптеп қолданылып жүргендігі анық. Ал педагогикаға, бастауыш мектепте оқытуға қатысты бұл ұғымды қалай түсіну керек?
Педагогикалық менеджмент принциптер, әдістер, құралдар мен формаларды өзара қатынастықта басқару өнері болып табылады. Педагогикалық менеджмент теориясы жүйені жаңаша басқару практикасына қалай әсер береді? Оның резерві қандай?
Біріншіден, басқару процесінің интенсивті психологизациялануында белгілі бір нәтижеге жетуде, өзара сыйлы қарым-қатынас атмосферасында, ұжымның әр мүшесіне сәттілік пен сенім артылады.
Екіншіден, менеджментті игеру жоғарыдан бұйрық беруші әкімшілік басқару жүйесінен горизонталды кәсіби маманмен қарым-қатынастық жүйеге бағытталған. Бұл жаңа жүйе негізі корпоративтік басқару стилінде құрылған іс-әрекет нәтижесінің максималды шегіне жетуде әр адамның табиғи дарыны және жеке тұлғалық қасиеті ескертіледі.
Үшіншіден, педагогикалық менеджмент әр адамның жеке тұлға ретінде дамуына, педагог пен басқарушының мотивтік ориентациясын координациялауда, білім беру жуйесінің дамуы мен дамушысына жағдай жасайды.
Төртіншіден, жаңа білімді дамытуда және мекеме жүйесін құруда негізгі рөлін мәдени тұрғыдан ұйымдастыруда, жалпы
адамзаттық және үлттық құндылықтарды, әлемдегі мәдениетті игеруде жеке басты жауапкершілігі білім беру стандартында қамтамасыз етілуі керек. Мәдени құрылымдағы білім беру функциясы кәсіпкершілік пен менеджменттік құндылықтардың дамуына ықпал етеді. Соңында барлық білім алушылар кеңістіктігіне қатынасқандарға психолого-педагогикалық комфорттық жағдай туғызады. Демек қазақ тілін оқытудағы қолданатын барлық әдіс-тәсілдердің, амалдар мен формалардың барлығын бір сөзбен педагогикалық менеджмент деп атауға болады.
Педагогикалық менеджменттің құрамында қарастырылатын жаңа технологияларға тоқталмас бұрын, сабақ беру жүйесіндегі дәстүрлі әдіс-тәсілдер топтамасы туралы сөз қозғаудың маңызы зор.
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір қадамды бөлігі және оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру формаларының біртұтастығы болып табылады. Әдіс деген сөз гректің "методос" деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым - белгіт ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жол-дары деген мағынаны білдіреді. Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді.
Педаготкалық энциклопедияда "Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылар жүмысы-
ның тәсіпдері, солардың көмепмен оқушы білімді, іскерлікті және дағдыны игереді; оқушылардың дүниетанымы қалыптасады, қабілеттері дамиды" - деп жазылған. "Әдіс - дәл, жалпы мағынасында мақсатқа жету, іс-әрекетті нақты ретке келтіру тәсілдері".
сөздік "Әдіс" - мақсатқа қол жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет" - деген анықтама береді.
"Оқыту әдісі - оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында мұғалім оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі мен қарым - қатынасының тәсіл -амалдары", - деген де пікір айтылады.
Оқыту әдістері - оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дуние танымдылығы мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушыпар-дың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылар-дың өзара әрекетінің негізінде білім, тәр-бие және таным процесін жетілдіру.
"Әдіске" қатысты аныктамаларда бәріне ортақ пікір: "белгілі бір мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және іс-әрекет".
Олай болса, оқыту әдістері - оқытудың мақсат-міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен қуралдарының жиынтығы болып табы-лады. Мұғалім оқыту әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін уйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық етумен байланыстырады.
Оқыту әдісін жүйелеу, топтастыру -үнемі айтыс туғызып келе жатқан педаго-гикадағы күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Оның өзіндік тарихы да бар.
ХХ-шы ғасырдың 20-шы жылдарында белгілі педагог ғалымдар Б.Е.Райков, К.П.Ягодовсжий, М.М.Пистрак т.б. оқытудың түсіндірме, практикалық еңбек, эвристикалық, зертгеу, лабораториялық әдістерін жасады. 30-шы жылдары М.М.Пистрак, П.Н.Шим-бирев, И.Т.Огородников оқытудың жаңа адістврін ұсынды. Бұларға әңгіме, әңпмелеу, көрсету, демонстрация, лекция.кітаппен жұмыс, лабораториялық жұмыс жатады.
1950 жылдардан бастап оқыту әдісін классификациялау мәселесіне айрықша көңіл бөлінді. Грузин педагогы Д.О. Лард-Кипанидзе оқыту әдістерін топтастырып, оны үшке бөлді: сөздік әдістер, кітаппен жұмыс істеу әдістері, оқыту тәжірибелік сабақтар адістері.
50-жылдардың аяғы мен 60-жылдардың басында кеңес дәуірінің дидактары Е.Я.Голант, СХ.Шаповаленко, Н.М.Верзилин білім көзін негізге ала отырып, оқыту әдісінің жаңа классификациясын усынып, оларды үш топқа бөлді:
1. Сөздік әдістер тобы: әңгімелеу, әңгіме, түсіну, лекция, кітаппен жұмыс;
2. Көрнекілік әдістер тобы демонстра-ция, иллюстрация, бақылау;
3. Практикалық немесе тәжірибелік әдютөр тобы лабораториялық, практикалық, графикалық жұмыстар, әртүрлі жаттығулар.
Ғылыми педагогикалық әдістерде топ-тастырудың жиырмадан астам түрі бар екен.
1. Оқушылардың таным белсемділігіне қарай (М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер):
- түсіндірмелі хабарлау әдісі;
- репродуктив әдіс;
- проблемалық баяндау әдісі;
- эвристикалық әдіс.
2. Оқытудың мақсаттары мен құралдарына қарай (М.А.Данилов, Б.П.Есипов, Т.А.Ильина):
- жаңа білім беру әдісі;
- біліктер мен дағдылар қалыптастыру әдісі;
- техникалық қуралдармен жұмыс істеу әдісі,
• өзіндік жұмыс істеу әдісі;
- білімді тексеру әдісі;
- проблемалық, программаланған оқыту әдісі.
3. Тутас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай (Ю.К.Бабанский):
- ой-танымдыл ық әрекеттерді уйымдас-тыру;
- - оқуға ынталандыру;
- оқытудағы бақылау және өзін-өзі ба-қылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психология-лық сипатына қарай (Р.Г.Лемберг);
• ауызша баяндау әдісі;
- есеп шығару әдісі;
- өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай (В.Оконь):
- жаңа білімді игеру әдісі;
- өзіндік білім әдісі;
- проблемалық әдіс;
- практикалық әдіс;
- керкем әдебиет пен өнер құралдарын пайдалану әдісі.
Солардың ішінде ең кәл тарағаны - білім берудің көздеріне сәйкес (ИХОгородни-ков, С.И.Перовский, Е.Я.Голант):
- сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
- көрнекілік әдістер;
- тәжірибелік әдістер.
Бұл әдістің ерекшелігі: егер мұғалім оқу материалын ауызша баяндаса, онда білім алу көзі мұғалімнің сөзі болып табылады.
Осы айтылған мәселерді пайдалана отырып, қазақ тіліндегі зат есімдерді оқыту туралы біршама кеңірек тоқталып өтуді жөн санаймыз.
Мектепте зат есімді оқыту аса қиындық келтірмейді, өйткені зат есім туралы түсінік балаларға бастауыш сыныптардан белгілі. Зат есімді оқыта отырып, тіл дамыту жұмысын мьнадай бағытта ұйымдастыруға болады. Ең алдымен мұғалім зат есімнің не екенін түсіндіруі тиіс. Зат есімнің жалқы және жалпы түрін,заттың аты, заттық ұғымды білдіретін белгілердің аты, т.б. зат есімдерді түсіндіруі қажет. Ол үшін мұғалім мынадай мәтіндерді магнитофон арқылы оқушыларға тыңдатып, қандай зат есімдерді байқағандарын айтқызады. Мәтінді мұғалім күні бұрын магнитофонға түсіріп, дайындауы қажет. Әрбір зат есімді балаларға сөйлем ішінен ерекше үнмен, екпінмен аңғарту мақсат етіледі. Оқушылар мынадай мәтінді тындауы қажет:

«Балақай-ау, балақай.
Жаз келді жайнап, алақай!
Қызғалдағын қызартып,
Шақырады қыр мен сай.
Көк ала қанат көбелек,
Селтең етіп жөнеледі,
Қызықсьн деп сендерді,
Айналады дөңгелеп
Алақай-ау, алақай,
Қара-қара балақай.
Құйрықтарьн тістесіп,
Ойнақтайды құльн, тай.
Ботақандар иіліп,
Бұзау мұрнын шүйіріп,
Қошақандар құржыңдар,
Лақ сеқіреді сүйініп»—
(М.Хакімжанов, Ақ қала)
Балалар мынадай зат есімдсрді атауы тиіс: балақай, жаз, қызғалдақ, қыр, сай, көбелек, құлын, тай, ботақан, бұзау. қошақан, лақ. Бұдан кейін мұғалім осы зат есімдердің қандай заттық атауларды білдіріп тұрғанын сұрауы қажет. Олар гүд, төрт түлік мал, жыл мезгілі деген заттық белгілерді, атауларды айтуы тиіс.
Мұғалім зат есімді оқыту тұсында жер, су, қала, т.б. заттық ұғымдардың этимологиясымен таныстырғаны жөн. Мұғалім сабақтың ыңғайына қарай мынадай географиялық атаулардың нені білдіретінін, қалай шыққанын және үйренген сөздсрін сөздік дәптерлеріне жаздырьп отыру қажет. Мысалы: Тынық мұхит –біріші рет жер шарын айналып шыққан саяхатшы Магеллан мұхиттың өте тынық екенін байқағандықтан-, оны Тынық мұхит деп атаған. Енисей— эвенкі тілінде Йоанеси - үлкен өзен деген сөз, ненец тілінде Енасе- кең өзен деген мағынада. Амур эвенкі тілінде – Та-Тур -өте үлкен өзен деген сөз. Зеравшан өзенінен алтын алынған екен. Сондықтан осылай аталыпты. Ялта – грек сөзі, грекше ялос- жаға деген сөз : теңіз жағасы мағынасында аңғарылуы қажет. Аңғара – бурят тілінде аңғар, таудағы шатқал деген сөз. Батуми –латынша батус- терең қойнау деген сөз.
Оқушьлардың вокзал деген сөзді білмейтіндері жоқ. Оны темір жол станциясыньң үйі дейді. Міне осы вокзал сөзінің аталу тарихы бар. Лондонға жақын жерде француз қызы Жанна Вокстің серуендейтін үлкен бағы болыпты. Сол бақты қыздың атымен Вокс (вокзал) деп атапты. Ресейде темір жол бойында үлкен жиындар болып, халық топтанып ойын-сауық жасайтын болған. Халық оны вокзал деп атаған. Сонда вокзал деген ұғым халықтың көңіл көтеріп, қыдырып, ойын-сауық жасайтын орны болғаньн аңғартады. Мұндай сөздердің, шығу тарихын түсіндіру балалардың сөздік қорының дамуына әсерін тигізеді....