Әдебиет | Абай жолы романындағы антропонимдердің жасалуы

Мазмұны

Кіріспе.....................................................................................................3
1. Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу
тарихынан...........................................................................................6
2. «Абай жолы» романындағы араб - парсы тілдерінен енген
антропонимдер................................................................................13
3. «Абай жолы» романындағы орыс антропонимдер......................17
4. Қазақ тіліндегі жалқы есімдердің морфологиялық
құрылысы..........................................................................................21
5. «Абай жолы» романындағы антропонимдердің жасалу
жолдары. Түбір тұлғалы есімдер....................................................27
6. «Абай жолы» романындағы антропонимдердің сөз таптарына
қатынасы..........................................................................................34
7. «Абай жолы» романындағы сан есімдерге байланысты
антропонимдер................................................................................36
8. «Абай жолы» романындағы антропонимдердің мағыналық
топтары.............................................................................................37
9. Қорытынды.......................................................................................40
10. «Абай жолы» романындағы есімдер сөздігі................................42
11. Пайдаланылған әдебиеттер...........................................................47
Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу тарихынан
Қазақ ономастикасы бүгінгі таңда өз нысанын кеңейтіп, өз алдына
Қазақ ономастикасының тек қана бүгінгі жайы зерттеліп қоймай, оның
Қазақ тіліндегі «Қазақ антропонимикасы» Т.Жанұзақовтың еңбектерінде жан-жақты зерттеліп бірнеше
Тіл ғылымы қоғамдық ғылымдармен де, жаратылыстану ғылымдармен де тығыз
Адам есімдері сан ғасырлар бойы жасап келе жатқандықтан оның
Профессор Телқожа Жанұзақовтың айтуына қарағанда, қазақ тілінде қолданудан шығып
Антропонимдерде халықтың өткендегі тарихын танып, білуге септігін тигізетін, сондай-ақ
Тілдердегі кісі аттарының шығу төркінін және олардың этимологиясын зерттеу
Бұндай ұқсастықтың болуы заңды нәрсе. Себебі бұл халықтардың әдет-ғұрып,
Түркі халықтарында ат қоюға байланысты түрлі әдет-ғұрыптардың барлығы байқалады.
Бұндай жағдайлар түркі тілдерінің бәрінде де монғол тілдерінде
Көркем туындылардағы адам аттары туркологияда В.В.Радлов, В.М. Жермунскийдің, А.К.
Ғалымның осы пікірі біз сөз етіп отырған «Абай» романындағы
Мысалы: Құнанбай, Майбасар, Қаратай, Оразбай, Тәкежан, Әзімбай деген есімдер
Романда 450-ге жуық онтропонимдер кездеседі.
Халық тілдерінің қай саласында болмасын сөздің өзі жалпы және
Жалқы есім антропонимдер тұрғысынан қарағанда фамилия, әке аты, лақап
Антропономика - ономастиканың бір саласы ретіндегі кісі есімдерін
Орыс тіл білімінде де, түркі тілдерінде де өте ерте
Тіл білімінің бұл тарауының орыс тіл білімінде үлкен зерттеу
Алғаш орыс есімдерін зерттеген М.Морошкин мен Н.М Тупиков.М.Морошкин орыс
Н.М.Тупиков орыс есімдерін тек тарихи тұрғыдан қарамай лингвистикалық тұрғыдан
Соңғы дәуірінде орыс тіл ономастикасының салалары- зоонимия, астрономия, этнонимия
Орыс ғалымдарының игі әсерінен қазақ тіліндегі кісі аттары да
Жалқы есімдер мен жалпы есімдер туралы соның ішінде қазақ
Бартольд, Ш.Ш. Уалиханов, В.И. Даль, Н.И. Ильминский, А.И. Самойлович
Осы қазақ антропаномикасына алғаш пікір айтып талдау жасаған профессор
Біріккен тұлғалы кісі аттарының грамматикалық құрылысының дамуы тіліміздегі Бүркітбай,
Ал түркі тілдеріндегі ономастиканың зерттелу тарихына шолу жасалғанда ол
Біріншісі- ертеде жазылған еңбектер, екіншісі -советтік дәуірдегі еңбектер болып
Қазақ тілінен бөлек түркі тіліндегі ономастикасын және тарихын, әдебиеті
Қазіргі тіліміздегі антропонимдер ХІ-ХҮ ғасырларға тән архитектуралық ескерткіштерде де
Сонымен қатар, романдағы жиі айтылатын Мырза сөзінің
Дүние жүзіндегі халықтарының өзіне тән, жеріне әдет-ғұрпына, шаруашылығына, салт-санасына,
Кісі есімдерінің қойылу салты рулық қоғамнан бастап бар екенін
Түркі тіліндегі қазақ есімдері ерте кезден бастап-ақ, пайда болғанын
Антропонимдер адамдардың ғасырлар бойы басынан кешірген күн- көріс
Халқымыздың шет елдермен байланыс жасау арқылы тілімізге мыңдаған сөздердің
Фольклор халқымыздың көркем әдебиеті мен жазба әдебиетін дамытуда ерекше
Дүние жүзіндегі халықтардың күн- көріс тіршілігі кейде өзара ұқсас
Осы сияқты есімдер қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек, түркмен тілдерінде
Романдағы кейбір есімдер ескі түркі тілдерінде ұшырасады.
Көне түркі тілінде:
Акбаш
Апа тархан
Ачім
Бек
Бөке хан
Бури-шад, Бури-хан
Орызбай
Бұл келтірілген мысалдар біріншіден ,романдағы есімдердің өте еретеден барлығын
Қазақ халқы өзге туыс түркі халықтары тәрізді көршілес отырған
Түркі халықтары оның ішінде Орта Азия халықтарының есімдері түрі
Бұл мәселеге кезінде Ш.Уалиханов былай деп пікір айтқан: «Ырым
Қазақта ауыз әдебиетімен батырлар есімдеріне байланысты қылып ат
Мысалы: Қобылан, Қамбар, Назым, Құртқа, Қарлыға, Төлеген т.б. осындай
“Абай жолы” романындағы араб-парсы тілдерінен енген антропонимдер
Өзінің атын әлемге әйгілі еткен «Абай жолы» роман –эпопеясын
« Абай жолы» романының мақсаты ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы
«Абай» жолында жазықсыз өлім жазасына кесілген Қодардан бастап. «Абай
«Абай жолы» романынан біз ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ
Феодалдық заманның қатал өкілдері Құнанбайдың, Майбасардың, Тәкежанның, Әзімбайдың
Бізге белгілі Орта Азия және Қазақстан үшін араб тілі
Романдағы Д і л д а, Ж а м
Ол өзі Д і л д а н ы
елге келмеді. Қаладан ауру алып қалмаса деген күдік уайымды
самауырынды пеш жанына көтеріп қоя салды /ІІ.370/. Сүгірдің Ә
домбырасына қол созды /І.578/. Және қу бастан қуырдақтық ет
Араб-парсы тілдерінен енген сөздер қазақ тілінің заңдылықтарына сәйкес әртүрлі,
Біз төменде романдағы кездесетін есімдердің қайсы тілден немесе қайсы
Д і л д а /ар.
Ж а м а л / ар. сұлулық, көркемдік/.
О с п а н / ар. ерлік, батылдық
Ж ә л е л / ар. ұлы, атақты,
М. Әезовтың « Абай жолы» эпопеясындағы араб-парсы тілдерінен кірген
Мысалы: А с а н, Ү с е н,
бірнеше формада өзгеріп қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтарына біншама жақындағаны,
Семантикалық, морфологиялық өзгерістерден гөрі фонетикалық өзгеріске түсуі өте актив
Ү с е н // А с а н
Біздіңше бұндай өзгерістер араб-парсы тілінен енген басқа есімдерге характерлі
« Абай жолы» романындағы орыс антропонимдері
Қазақ тілі сөздік құрамында көптеген орыс тілінен енген сөздер
1861 жылы крепостнойлық праводан азаттық алған орыстар Қазақстан территориясына
Бірінші топта жиі кездесетін, айтылатын есімдер орыстың классик ақындарының
П у ш к и н, Л е р
Екінші топтағы есімдер- халық бұқарасының есімдері – Е в
Үшінші топтағы есімдер- орыс халқынан шыққан үстем тап өкілдері
«Абай » романдағы орыс есімдеріне байланысты мынадай жағдайларды ескеру
Лосовский әмірінен соң, үй іші аз уақыт жым-жырт еді/І;397/.
Г и р ц мәлім еткен ./ІІ;667/. Ішкі
Л о р и с – М е н
Сол күні Петербургте С е м е
Түркі тілдерінде соның ішінде қазақ тіліндегі орыс тілінен
Ал , біз «Абай » романынан кездесетін антропонимдерді
Тек қана жоғарыдағыдай көрсеткеніміздей алдыңғы қатарлы орыс
М.Әуезовтің «Абай жолы » романындағы орыс антропонимдерінің байланысты мынадай
Орыс есімдерінің қазақ есімдеріне айналу дәуірі Абай
басталып ХІХ ғ. екінші жартысынан басталып бүгінгі күнге
Қазақ тіліндегі жалқы есімдердің морфологиялық құрылысы
Жалқы есімдердің марфологиялық құрылысын Лингвистикалық бағдарда зерттеу өзекті мәселелердің
Э. Бегматов өзбек тіліндегі жалқы есімдерді марфологиялық құрылысы бойынша
Т. Жанұзақов өзінің кандидаттық диссертациясында жалқы есімдерді грамматикалық құрылысына
Азербайжан тіліндегі антропонимдерді зерттеген ғалым З. Садықов азербайжан жалқы
Түркі тілдеріндегі кісі есімдерінің құрылысы бойынша осындай пікірлер Т.
Шындығында да қайсыбір тілдегі адама аттары жүйесін алып қарасақ
К.Мусаев түркі тілдеріндегі антропонимдер құрамы жағынан дара және күрделі
Орта Азия халықтарымен қазақ халқы ортақ қолданылатын есімдердің өзіндік
Қазақ тіліндегі есімдер тарихының құрылысы мен құрамына тарихи тұрғыдан
Проф.Т.Жанұзақов ,С.Е Малов ,И.А Батманов А.Н Кононов ,В.В
Жалқы есімдерде ,оның ішінде антропонимдерде қазақ тілінің сөздік құрамы
Қазақ антропонимдерінің жасалуы негізінен тілдік заңдылыққа, оның нормасына сай
Кішірейткіш яки еркелету жұрнақтары арқылы абревиатуралық немесе деминутивтік есімдер
Антропоноимдер тілдегі жалпы есім сөздерден жасалады. Сондықтан да олардың
Антропонимдер топонимдерден, сондай-ақ этнонимдерден де жасалады.
Профессор Т. Жанұзақов қазақ тіліндегі антропонимдерді тұлғасына қарай үш
Профессор Т. Жанұзақов қазақ тіліндегі дара тұлғалы кісі есімдеріне
Егерде осы айтылған кісі аттарын буынға бөліп немесе бөлшектеп
Осылармен қатар, басқа да тілдерден енген түбір тұлғалы аттар
Профессор Т. Жанұзақов аффикстер арқылы жасалған кісі есімдерін туынды
Тіліміздегі басқа да сөздер сияқты антропонимдер де қосымшалар қосылу
Ер компонентінің қосылуы арқылы жасалған антропонимдер: Еркін, Ерлен, Ерлан,
Сонымен, қатар туынды тұлғалы антропонимдер негізінен аффикстік жол арқылы
Ғалым біріккен тұлғалы есімдерге түрколог Е.В. Севортян т.б. тәрізді
Қазақ тілінде сөз тудырудың, жаңа сөз жасаудың бір амалы
Тіліміздегі кісі аттарының басым көпшілігі екі сөзден біріккен, яғни
Біріккен тұлғалы кісі аттарына үш түрлі қасиет тән.
Олар:
Аффикстік тәсіл. Бұл тәсіл бойынша, түбір сөзге қосымша жалғану
2) Дербес мағыналы сөздердің бірігуі арқылы жасалатын есімдер. Мысалы:
3) Эпитеті алды-артында келіп бірге айтылатын кісі аттары. Бұлардың
Кейбір кісі аттарының екі сыңары немесе бір сыңары басқа
Бұл есімдердің әрбір компонентінің шығу тарихы, түпкі мағынасы бар.
Ал иран тілінде хабиб – «сүйікті», «сүйкімді», олла –
«Абай жолы » романындағы антропонимдердің жасалу жолдары
түбір тұлғалы есімдер
М.Әуезовтің «Абай жолы » романындағы кездесетін антропонимдердің жасалу тәсілдері
Әдетте, сөз жасалу тәсілі және сөздің тұлғалары тіл
Романда түбір тұлғалы да,біріккен тұлғалы да ,туынды тұлғалы да
Романдағы кездесетін түбір тұлғалы есімдер бұл өте ертеден келе
Романдағы түбір тұлғалы есімдерді біріншіден –байырғы қазақтың төл сөзінен
Біріншіден байырғы қазақтың төл сөзінен жасалған есімдер:Т о п
М а р қ а ,сен астыңдағы ақбозыңмен
Араб –парсы тілінен енген түбір есімдер
И с а, О м а р, М
И с а әлі ашулы болатын. Қысқа ғана жауап
О м а р дөң басында тұрған қалың топқа
Кішкене інісі О с п а н кіріп келді
Бұл романдағы келтірілген есімдерді түбір тұлғалы дейтініміз. Бұларды буынға
Бұндай жалаң, күрделі есімдер түркі халықтарының ХІҮ ғасырдағы жазба
Осыларды ескеріп романдағы кейбір араб-парсы тілінен енген есімдерді түбір
«Абай жолы » романындағы біріккен тұлғалы есімдер
Романдағы көп кездесетін антропонимдердің бірі біріккен тұлғалы түрі. Б
С а р м о л л а ішкі
Бұл тәрізді біріккен тұлғалы кісі есімдері тек ғана қазақ
Д ә у л е
Ер деген сын есім бірде жан сөзімен қосылып
Романдағы бұл айтылғандардан басқа да біріккен тұлғалы есімдерге кіретін
А л ш ы н б а й,
Мұ с а б а й , М о
Романдағы « Бек» сыңары арқылы көрсетілетін есімдер Орхон- Енисей
Мысалы: Қ ұ с б е к ,
Романдағы тай сәнімен жасалған есімдер еркелету жұрнағы ретінде көрсетіледі.
Е с е н т а й,
Ой тәңір-ай, жеріне жетпей К ә к і
Романдағы біріккен тұлғалы « ай»-ға байланысты есімдер: А й
Романдағы « жан » сөзі арқылы жасалған біріккен тұлғадағы
Хан жұрнағына байланысты романдағы кісі есімдері романда жиі ұшырайды.
Сөйтіп, олар біріккен тұлғалы кісі аттарын жасауда белгілі компонент
Қорыта айтқанда, бұл сөздің ертедегі көне түркі тілінде ертедегі
Абай романында кездесетін, хан сөзі арқылы жасалған есімдер бастапқы
Мысалы: Ғ а б и т х а н,
Ғ а б и т х а н
Романда ман, мен аффикстері кісі аттарында сиректеу ұшырасады. Тек
М. Әезовтің «Абай жолы» романындағы –келді, - гелді аффикстері
Д ә у л е т к е л
Романдағы - далы қосымшасы жалғанған кісі есімдері санаулы
Сондай – ақ романдағы біріккен тұлғалы есімдерге « қожа»,
Бұдан басқа есімдердің ішінде тек ғана санаулы -қын,
Е р, е с – деген сөздерге бол –
Е р, е с компоненті анықтауыш екінші сыңарлары анықтағыш
Осы романдағы қазақ есімдерінің ішінде - ын, -
Кісі аттарындағы аффикстер сөз таптарына дерлік қатысты.Олардың ішінде есімдердің,
« Абай жолы» романындағы антропонимдердің сөз таптарына
« Абай жолы» романындағы біріккен тұлғалы антропонимдерді құрамына қарай
І. Зат есім мен зат есімнің бірігуінен жасалған есімдер:
Мысалы: Ә б д і р а х м
Түн ішінде елеусіз бір адырларға А б ы
Бір сөзді екінші сөзге біріктірп жаңа сөз тудыру тек
Негізінде зат есімдерге мағынасы жағынан заттық ұғымды білдіретін сөздердің
2. Сондай- ақ сөз таптарының ішінде зат есімдер мен
А қ қ о з ы , А
Сын есімдер мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сапалық сын
Адамның мінез-құлқы және т.б. білдіретін есімдер: Т о р
Сапалық сын есімдер өзінің лексикалық мағынасы бойынша заттың әртүрлі
Ендігі бір байқағанымыз, есім атауын жасауға зат есімдерден
Әрине көбінесе етістіктер өзі тіркесетін сөздерден кейін келіп бір
Романдағы зат есім мен етістіктен жасалған есімдер: Д ә
Ал кейбір етістіктер зат есімнің алдында қолданылатын есімдер де
Етістіктер мағынасы жағынан қимыл, іс- әрекетті білдіреді.
Етістік - қыр -сыры мол, ең күрделі сөз
“Абай жолы” романдағы сан есімдерге байланысты антропонимдер
Романдағы сан есім арқылы жасалған кісі есімдері болса, баланың
А л т ы б а й жас
Алтыбай жиі ұшырасатын сөз тіркестері алты ай жаз, алты
М ы ң ж а с а р ғ
Ал, жетпіс, тоқсан сан есімдері арқылы жасалған кісі есімдері
Жалпы сан есімдер түркі халықтарында фразеологиялық тіркесулер жасауға бейім
«Абай жолы » романындағы антропонимдердің мағыналық топтары
Романдағы төрт түлік малға байланысты антропонимдер ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда қазақ
А қ қ о з ы М о
Б у р а х а н сияқты бірнеше
Романдағы құстармен байланысты есімдер адам қоғамының ерте кездеріне тән.
Кісі есімдерін құстар мен жануарларға байланысты қою себебі. Мысалы:
Романдағы туған жеріне байланысты есімдерден Наймантай,Көкше, Жамбыл, Қазақбай т.б.
« Абай жолы» романында мінез-құлыққа, бейімділік әрекетке
Романдағы діни ұғымға, ескісенімге байланысты есімдерден: Оспан, Омар, Жақып,
Астрономиялық құбылыстарға байланысты романдағы есімдерден:
Күнту, Айша, Үркер, Таңшолпан, Айса, Самалбек, Күнкен, Таңжарық т.б.
Романдағы есімдік аттарына байланысты есімдерден:
Қамысбай, Күлбадан, Қаңбақ, сияқты қойылған есімдер де бар. Кеште
Бір сөздің көлемінде болса да осы романда жәндіктерге қатысты
Халқымыздың ғасырлар бойы басынан кешірген өмір жолында табиғат пен
сияқтыларды тотем ету –бәрі кісі аттарының қойылуына әсер етпей
Ү-ҮІІІ ғасырдағы антропонимдер үй хайуандары мен жабайы аңдардың, табиғат
Әсіресе, ай мен күнге табыну табиғатты....