Психология | Адамның сезімдік сферасының дамуы

Мазмұны

. Кіріспе
Эмоция жөнінде түсінік.
ІІ. Негізгі бөлім
а) сезім түрлері
б) сезім қызметтері
в) сезім негіздері
ІІІ. Қорытынды
Сезім ерекшеліктері мен оның адам жөнідегі маңызы
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Н.Н. Ланге мен У.Джемесәрқайсысы өзінше зерттеулер жүргізді. Джемес, психолог маман ретінде, мақсатсыз-ақ , Джемстің айтуынша адам организмі ретінде эмоцияның недей негіздері пайда болып отыратындығын анықтауды міндет етіп қояды. Сонымен бірге , адам эмоциясы жайындағы теріс көзқарастың сырын ашуды көздеді. Ланге мен Джемс адам эмоциясының пайда болу себептерін органикалық реакцияларға енгізу деп түсіндірді. Мұндай көзқарастың мән-жайы көптеген мамандарға кеңінен мәтінде және оқулықтарда толық баяндалған. Сондықтан бұл мәселені талдап жатудыдың қажеті бола қоймас деймін. Бұл теориядағы бетбұрыс болып саналатын нәрсе эмоциялық реакцияның қалыптасуы туралы бұрынғы дәстүрлі көзқарастарда өзгертуге айтарлықтай ықпал ететінін ескерте кететін. Джемес пен Лангеге дейінгі психологтардың эмоция жайындағы түсініктері мынандай сипатта болған еді: оның бірінші бөлімі сыртқы не ішкі оқиға , қауіпті жағдайда туғанда оны қабылдап, эмоция тудырады, содан кейін бұл эмоцияны бастан кешіреді сол тітіркендіргіштерге әсерленуі. Бұрын мұндай нүктелерді психологтар мынандай ретпен көрсететін еді: қабылдау, сезім, оның сыртқы көрінісі. Ал Джемс пен Ланге мұндай сезім нүктелерін бастан кешіруді өзгеше ретпен көрсетеді. Белгілі бір ақтерлі оқиғаны қабылдағанда оған әсерлену рефлекторлық түрде органикалық өзгерістерге ұшыратады. Адам органдары сыртқы қауіптің әсерінен жанданып, оларды қабылдауда біздің басталымызда эмоция пайда болады. дейді.
Джемстің эмоцияның пайда болуы жасындағы ілімі қауырт кезде түрлі өзгерістерге ұшырап, әрқашан қайшылықтар тудырады, содан кейін бұл эмоцияны бастан кештіртеді сол тітіркендіргіштерге әсерлегуі. Бұрын мұндай нүктелерді психологтар мынандай ретпен көрсететін еді; қабылдау, сезім, оның сыртқы көрінісі. Ал Джемс пен Ланге мұндай сезім нүктелерін басынан кештіртуді өзгеше ретпен көрсетеді. Белгілі бір қатерлді оқиғаны қабылдағанда оған әсерлену рефлекторлық түрде органикалық өзгерістерге ұшыратады. Адам органдары сыртқы қауіптің әсерінен жанданып , оларды қабылдауда біздің басымызда эмоция пайда болады.
Джемстің эмоцияның пайда болуы жайындағы тікелей қауырт кезде өзгерістерге ұшырап, әрқашан қайшылықтар тцдырып отырғаны мәлім. Джемстің түсінігі бойынша біз сыртқы шыққан эмоциясызды игере білсек, ол басылады және керісінше: біз ашу-ауаға , шаттық күйге бөлінсек , оның артынша-ақ эмоция пайда болып сыртқа шығады.
Мұндай көзқарастың қалыптасып орнығуына мынандай екі түрлі жайт әсер етті: бірі –бұл көзқарас эмоцияны және биологиялық тұрғыдан негіздейді деп санады. Екіші –миктмге керексіз эмоцияның шығу тегін хайуанаттар дүниесінің тітіркендіргіштігімен ұшастырылған көзқарастан өзгеше етіп құралды. Сөйтіп эмоция жеке басқа тән қасиет ретінде қарастырылды. Адамның басынан кешіретін сезімдерінің бәрі оның ішкі жан дүниесімен және оның жеке басына тән ерекшеліктері өзара тығыз байланысты.
Джемс пен Ланге теориялары осыдан кейін біріктіріліп жалпы теориялық сипат алды. Бұл жәйті сіздерге мәлім. Алайда бұл теорияны көп уақыт өтпей-ақ бірсыпыра зерттейшілер «материалданған теория « деп кінәлай бастады. Мұндай пікір Джемс пен Ланге теориясының бұдан былайғы кездерде дамуына дәйек болды.
Онымен Джемс эмоцияны жоғары және төменгі топтарға бөліп қарастырды. Сондай-ақ бұрыннан ескерусіз болып қалған , бірақ соңғы кезде тәжірибелік зерттеулерде ерекше көңіл аударылып отырған мәселе –ақыл ойға қатысты эмоциялар да жоғары топтағы эмоцияға жатады деп санады. Біздің ойлау процесімізде тікелей бейнеленетін барлық эмоция түрлері мен адам басынан кешіретін әсерлі сезімдердің бәрі пікірдің құрамды бөлігіне жатады да олар мұндай эмоцияларды негізгі органикалық құбылыстардан басқа өзгеше текте пайда болады деген шек қойды.
Сонымен бұл теория бір жағынан алғанда психологиядағы дуалистік көзқарасқа келіп тіреледі. Осындай оңтайлы сәтте шебер пайдалана білген нағыз седалист Бергсан эмоция жайындағы Джемстің эмоция жайындағы теориялық психологиядағы материалистік көзқарастармен үш қайнаса сорпасы қайнамайтын еді. Демек, Джемстің эмоция туралы анықтамалары материалистік т үсініктен қашықтап, ал дуалистердің пікірімен үндесіп кетті.
Үшіншіден , бұл теория эмоция туралы метафизикалық көзқарастардың жандануына себепші болады. Осы орайда Джемс пен Лангтің эмоция жайындағы көзқарастары өздері бастау алған Дарвин ілімімен салыстырғанда бір қадам кейін шегінетін теория болды. Осы орайда өжелес пен лангестік эмоция исатындағы көзқарастары сөздері бастау алған Дарбин ттәжірбиесімен салыстырғанда бір қадам келетін шиеленген теория болды. Сондай-ақ Джемс эмоция туралы өз түйсіктерін адамның ішкі органдарының қызметімен байланысты деп санап, оны саналы әрекеттерден бөліп тастады. Соның салдарынан бұл теорияда, бұрынғы идеалистік көзқарастар сияқты, тоқырып қалды. Джемс мен Ланге теориясында қамтылған мәселелердің мазмұны негізінен мынандай екі түрлі ой тудырады:
1. Эмоциясының биологиялық тұрғыдан іздестірілуі адамның физиологиялық жай-күйінің санадағы бейнесі болып табылады;
2. Мұндай жай-күйдің әр түрлі эмоция арқылы кһөріісі олардың өзіндік ерекшеліктерінен байқалады.
Қоршаға ортада кезікккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардың бірі ұнап қалса – қуантып , екіншісі – қапаландырып , жеккөрушілік тудырады. Сезім түрі сан – алуан. Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттері мен сапаларының өзі де адамның белгілі сезіміне себепші болады, мысалы түсі ұнамайды, даусы жағымсыз, дәмі татымсыз ж. т. с. өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары күрделі сезімдерге себепші келеді . Сезім ауқалы өте кең өкініш пен қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш , таңдану мен жеркену – мұндай сезім түрлерін шексіз келтіруге болады. Сезім бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстар мен қатынас жасауынан туындаған әр қилы формада көрініс беретін толғаныс күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті де пайдалы қасиет . Толдғаныссыз өмір - өшкен өқмір. Ұлы әулама А. Нау – ан «Сезімсіз адам - кесек, махаббатсыз адам –есек» - деген екен. Көп сезімдерге адамның өзі құштар . Егер сол сезімдер қандай да себептермен болмай қалса, адам «эмоциялық ашарқасуға» келіп , оның орнын толтру үшке ән-күй тыңдайды, әсерлі фильмдер көріп , не қым-қиған оқиғалы кітаптар оқиды.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашуда айналысады. XVIII-XIX ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас пайымдалмады., дегенмен интелектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл бағыт мәні –адамдағы барша органикалық көріністің негізгі психикалық құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылады. Неміс психологы Гербарттың ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенің іргетасы елестер деп саналады. Бұл теорияға орай сезім елестер арасындағы бейтаныстарға сай қарама-қайшылықтарға жауап ретінде жүзеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамның бейнесін тірілермен салыстырудан қайғы пайда болады. Өз негізінде бұл кейін ырықсыз көз жасын төгуге не жалпы қасіреті күй білдіруші әрекет қалпына себепші болады.
Неміс ғалымы В.Вунт та осы бағытты қолдады, бірақ оның тұжырымдары эклектілікті , яғни әртүрлі психологиялық қарама-қарсы көзқарастарды қалай болса,, солай қосуға негізделген еді. Оның пікірінше эмоция –бұл алдымен сезімнің емес жүрісіне тікелей ықпал етумен сипаталатын адамның ішкі өзгерістері , ал кей жағдайда, ішкі өзгерістердің сезімге әсері , ал органикалық процестер – эмоцияның салдары ғана.
Эмоцияның қазіргі заман тарихы У.Джеймстің 1884 ж жарияланған «Эмоция деген не» атты мақаласынан басталды. У.Джеймс және бұған байланыссыз. Ланге пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі –сыртқы ырықты қозғалыстар , сонымен бірге ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынын болатын адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адам әсерлерінің бәрі эмоциялық күйді танытады. «Біздің қайғыруымыз –жылағанымыздан; қуанғанымыз-күлгенімізден» Сонымен эмоция салдары болған дене шетіндегі органикалық өзгерістер , ғалымдар ойынша сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоцияларының ырықты реттелуінің қарадүрсін түсініктемелері беріледі. Мысалы ұнамды эмоцияға тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажет болмаған қасірет сезімін басуға болады.
Джемс –Ланге тұжырымы бірқанша көзқарастар пайда етті. Мысалы қазақ кептсу сезіміне орай басын изейді, ал болғар –шайқайды, африканың бір тайпа елдері сүйген адамның бетін түкірікпен көрсетеді., ал қазаққа бүйтіп көр.
Сонымен бірге, , адамның әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл күйді бере алмайды. Кейде мысалы жағдайға орай «молдамсыз» шығып соңына шыдай алмай , күліп жіберетініміз осыдан.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай –күйдің қалып аймағынан шығып, дененің әсер еткен жағдайға , оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн көреді. Мұндай түсінік Ч.Дарвин еңбектерінде де берілген. Эмоциялық әрекеттердің көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет . Мысалы, жануар қаһары жауын қорқыту үшін керек, және олардың кейбірі өткен эволюциялық тдамудың бір кезеңінде қа жет болған болған әрекеттердің дәстүрден дәстүрге ауысып келе жатқан қалдығы. Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы, бір уақыттары біздің маймыл тектес балаларымызға қауіп қатер төнгенде ағаш бұтақшаларын берік ұстануға жәрдемін тигізген. Келетін бұл термияны Э. Клапаред жалғастырады. Ол «қандай да бір сезімнің туындауы - адамның кезіккен жағдайға икемделе алмауынан егер адам қашып, құтыла алатын болса , ешқандай қорқыныш сезіміне түспейді»- деп жазды.
Ендігі бір оқшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл ой мүмкіндіктермен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердің сана үйлесімсіздігі теориясы аз алдына . Бұл көзқарастың мәні: адам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым ортасында таңдау өте алмай, күйзеліс эмосиясына түседі , яғни санадағы «білімдер» үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс әрекеттің нақты нәтижесі мен көздеген ниет өзара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім туады. Ақыл – ой үйлесімсімсздігінен құтылудың екі жолы бар: 1) өз ниетіңді шындыққа сәйкес өзгерту; 2) ниетке сай болатындай әрекеттің жаңа жолдарын іздестіру. Сонымен, ногнитивтория
Жоғары деңгейдегі сезімдер.
Адам жан дүниесінің қоршаған ортаға әсерленіп қана қоймай, оның құпияларын танып білуге ұмтвлувнда. Мұндай әрекет адам сезімнің жоғары денгейдегі саналы ......