Қаржы | АҚША МӘНІ ЖӘНЕ РЕФОРМАЛАРЫ

Мазмұны

КІРІСПЕ..........................................................................................3

І ТАРАУ.
1.1. Ақша мәні және негізгі функциялары...............................4-6
1.2. Ақша реформаларының түсінігі......................................7-10

ІІ ТАРАУ.
2.1. 1922 – 1924 жылғы және 1947 жылғы ақша реформалары......................................................................11-15
2.2. Рубль бағамының жоғарлауы және оны 1950 жылы алтын
базасына өткізу және 1961 жылғы деноминация............16-18
2.3. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы.......................................................................19-22

Қорытынды.....................................................................................23-24
Пайдаланған әдебиеттер....................................................................25
І ТАРАУ.

1.1. Ақша мәні және негізгі функциялары.

Ақшаның өндіріс күштер мен тауар қатыстығының біршама жоғары даму нәтижесінде пайда болғандығы ертеден белгілі. Ақшаның жаратылысын зерттеген басты анық болғаны болғаны, ал оның тауарлы шығу тегіне байланысын көрсетеді.
Тауар дегеніміз – сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы. Ақшаның пайда болғандығы объективті алғы шарттарын туғызған. Нақты және абстракты еңбегінің жеке және қоғамдық еңбек бөлінісі тутыну құнымен құнның арасында тауар табына байланысты болатын айырбас түрінің әртүрлі формаларын туғызды.
Айырбас дегеніміз – бір тауар өндірушіден 2-біреуіне жүретін тауардың қозғалысын білдіреді. Енді тауарлардың баламалығын, яғни тауардың түріне сапасына формасына өлшенуін талап етеді. Әртүрлі тауарлардың бір-біріне өлшенуіне ортақ негіз болуы қажет.
Мал = 1 қап бидай = 1 балта.
Бұл негізгі тауардың құны демек тау. Өндірісі кезінде құны және сол затқа жататын қоғамдық еңбек жатады. Тек қоғамдық ең ғана тауарды өлшенетін жасайды. Нарықта 1-тауар, 2-бір тауарға айырбастаудың өзі бұл тауарларға шығынның яғни 2 тауардың да бұнын көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген, тауарды өндіруге жұмсалған ең. Әртүрлі болып нәтижесінде олардың құны бірдей болмайды. Қоғамдық еңбекті және құнды сандық жағынан есептеі туындап айырбас құнының әртүрлілігі туындайды.
Айырбас құны – 1 тауардың басқада 1 тауарға белгілі бір сәйкестікте айырбасталу қасиеті натуралды шарттар кезінде өнім өндірушінің және өндірістің жанұясын қанағаттандырғандықтан тутыну құны болады.
1. Айырбастау.
2. Айырбастаудың құны
3. Тұтыну құны.
Тауар өндірісі тұсында өндірушіні өз өнімін айырбастау үшін 1-кезекте оның құны сосын тұтыну құны қызықтырады. Егер тауардың тұтыну құны болмаса онда оны айырбастау мүмкін емес. Демек айырбасқа арналмаған болса тауардың өндіріс күшін.
Егер де айырбасқа арналса, оның өндіріс күшімен сатып алушының тұтыну құны болуы тиіс. Солай тауар айырбастаудың дамуы өз кезегінде құнның мына формасының ерте кезде қалыптасуына негіз болған.
1. Алғашқы формасы. 2-формасы. 3-формасы.
Алғашқы форма - өндіріс күштердің төменгі дамуы сатысына тән құнның жай және кездей соқ. 1 еңбек өкілі 2-бір еңбек өкіліне тікелей айырып отырған.
2 форма – құнның толық және жалпы формасы сипатында. Ең бөлінісінің дамуы және өндірістің дамуы нәтижесінде нарықтағы тауар санымен түрлері орта түседі. 1 тауар басқада көптеген болама тауардың айырбастауда жүрген.
1 қап бидай = 1 балта
1 қой
1 құмыра
3 форма – құнның жалпылама формасы әр тауардың өндіруші өзінің еңбектеріне қарай барлығына бірдей қажет жалпылама хабар алуға тырысады. Нарық тауар массасын жалпылама тауар алуға тырысады. Осыған байланысты жергілікті нарықтар массасын жалпылама балама рөлде жүретіні ығысып шығады. Мұндай тауар кей халықтарда грекияда, славяндарда, қазақтарда мал аңтерісі Ертедегі Русь шай қытайда, тұз Абсцинсия, піл сүйегі Өңтүстік Африкада.
Мысалы: Ресейге қосылғаннан кейін біздің мемлекетімізде балама құн ретінде тоқты немесе салық қой болған.
Ендібірақ осы аталған тауар ұзақ уақыт жүрмеген. Себебі олар тау айналысының талаптарын толық қанағаттандыруға алмайды, өзінің қасиеттеріне байланысты шартта сәйкес келмейді, сонан соң құнның жалпыға балама құны барлық тауарға әлемінен ерекше тау, ақша қатысты ол тауар бағасы металдар алтын, күміс атқарды.
Ақша дегеніміз барлық тауардың құнын бейнелейтін жалпыға балама ретінде пайдаланатын ерекше тауарды айтады.
Ақшаның объективті қажеттілігі тауар өндірісі және айналысының болуына сәйкес қалыптасты. Қорыта айтқанда ақша – тауар айналысы құралы және ізбасары болып табылады. Ақша мен тауардың бір-бірінсіз жүрмейді. Бірақ ақша тауардан бөлініп шыққанда ол ерекше тауар. Солай ақшаның жалпыға бірдей балама құны алтынға бейнеледі. Ол қасиеттері:
1. Алтынның сапалылығы яғни оның оңай бөлінетіндігі, таттанбайды.
2. Құны өте жоғары, қоры сирек, өндіруге кететін еңбек шығарма жоғары.
Соған қоса ақша өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар қатысын белгіленген экономикалық категория. Экономикалық категорияның үш түрі бар.
1. жалпыға бірдей араласы.
2. айыр құнның дербес формасы.
3. еңбек өлшемінің сыртқы қаттай формасы.
1 форма – ақшаның кез-келген затқа айырбастыдың сипатында.
2 форма – тауарды сатумен тікелей байланыссыз. Ақша несие беру мемлекеттік бюджеттің көрістерін қалыптасуының өндірістік және өндірістік шығынды қаржыландыруда ұлттық банктің несиге реттейтін не сату коммерциялық банктерге сатуға.
3 форма - тауар өндіруге жұмсалған еңбекті-ақ көлемімен өлшеуге болатынын сипаттайды.
1.2 Ақша реформасының мазмұны.
Ақша реформасы екі кезеңде жүргізілді. 1922 ж. 25 шілде және 11 қазанда Кеңхалком декретімен Мембанкке 1, 2, 3, 5, 10, 25 және 50 червонец тұрғысындағы банктік билеттерді шығару туралы құкық берілді. Бір червонец соғысқа дейінгі алтын монетадағы (7,74234 г алтын) 10 рубльге теңесті. Мембанк червонецтерді кәсіпорындарда вексельдік және тауармен қамтамасыз етілген қарыздар беру арқылы шығарып отырды. Бұл тауар айналысының қажеттілігімен байланысты червонецтерді шығаруға мүмкіндік берді.
Червонецтерді эмиссиялаудың несиелік сипаты олардың қарызды өтеу барысында банкке қайтарылуына қызмет етті. Вексельдер мен тауарлы материалдық бағалылықтардан басқа да червонецтер эмиссия сомасынан 25% алтынмен және шетел валютасымен қамтамасыз етілді. Банктік билеттер алтынға айырбасталмады, бірақ банк червонецтердің алтын рубльдегі бағамының сақталуын бақылап отырды. Кеңес мемлекетінің барлық тарихында червонец жалғыз ғана тұ-рақты валюта болып табылды.
Сауда-саттықтың және банктік несиелердің ұлғаюына қарай червонецтер де айналыста қолданыла бастады. Олар айналыстағы барлык ақша массасының нақты құнының 1.04.1923 ж. - 15%, 1.07.1923 ж. - 37%, және 1.10.1923 ж. -74% кұрады. Кәсіпорындар арасындағы барлық ақшалай есеп айырысулар, мемлекеттің кірістері мен шығыстары және басқа да төлемдер червонецтермен бейнелене бастады.
Червонецтер ірі ақша болғандықтан да олар көбіне көтерме шаруашылық айналымына қызмет етті. Кеңестік ақша белгілері өздерінің ұсақ қүндылығына қарамай, олар ұсақ бөлшек сауда және базар айналымында қызмет ете ббрді. Шын мәнісінде елде екі валютаның қосарлы айналысынының жүйесі қалыптасты: Мембанктің несиелеу барысында шығар-ған червонецтері және Халықаралық қаржы комитетінің бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарған кеңес ақшасының белгілері.
Екі валютаның қосарлы айналысы - халык пен елдің экономика жағдайына қатты есер етті. Жалақы червонец түрінде есептелгенімен кеңестік ақшалық белгілерінде берілді. Шаруалар өздерінің өнімдерін құнсыз кеңестік акща белгілеріне сатқылары келмеді.
1.05.24 жылы айналыстағы ақша массасы астрономиялық санға - 762,3 квадрильон рубльге (квадрильон - бұл 15 нолі бар ақша бірлігі) жетті. Бұл ақша массасының нақты құны (червонецтегі) 15,2 млн рубльді құрады.
Кеңестік ақша бірліктерінің құнсыздану карқыны орташа және ұсақ купюрадағы ақшалардың жетіспеушілігіне әкеліп соқты. Сөйтіп, ұсақ ақшалар ретінде әр түрлі ақшалар, әсіресе тұрақты валюталарда бейнеленген сурогаттарды шығарды.
Кеңестік ақша бірліктерінің құнсыздануы шаруаларға үлкен зиян әкелді. Червонецтер қаланың валютасы болды, іс жүзінде олар ауылдарға жетпеді. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің тауарлығы төмендей бастады. Мұның бәрі ақша реформасын тезірек аяқтауды талап етті. Бұған деген өзіндік экономикалык алғышарттары болды: бюджет тапшылығы 15%-ға дейін қысқарды, өндіріс пен тауар айналымының өсуі байқалды, алтын қоры ұлғайды (1.01.1923 ж. 10,9 млн рубльден, 1.02.1924 ж. 153,6 млн рубльге дейін). Бірақ алтын қорының сомасы Ресей патшалығы соғысының қарсаңындағы болған алтын қорына қатынасты алғанда 9%-ға жуығын құрады.
5.02.24 ж. Орталық атқару комитеті (ОАК - ЦИК) және Халық Комиссарлар кеңесі (ХКК - СНК) декретіне байланысты ақша реформасы токтатылды. Айналысқа 1, 3 жэне 5 рубльдегі қазыналық билеттер шығарылды, мүндағы 10 казыналык рубльдің күны 1 червонецке теңесті. Кеңес ақша белгілерін шығару тоқтатылды. Олардың қаржы Халық Комиссариаты-нын қорында болған коры жойылды. 22.02.24 ж. бастап 10, 15, 20 және 50 тиындық күміс монеталар және 1, 2, 3 және 5 тиындық күміс монеталар шығарылды. 1924 ж. бастап айна-лыстағы ақшаның кеңестік белгілерін нақты бағаммен сатып алу басталды, 1 рубльдік қазыналық билет 50 мың рубльге теңесті. Қазыналық билетгердің шығарылу шамасы айналыс-тығы червонецтер сомасының жартысынан аспауға тиіс болды.
1888ж. дүниеге келген Григорий Яковлевич Сокольников (Бриллиант) 1922-1924 жж. ақша реформасын ұйымдастырушы және теоретигі, болды. 1921 ж. қараша айынан бастап ол қаржы Халық Комиссариатын басқарған болатын. Онын, жетекшілігімен бөлінген қаржы-несие жүйесі қалпына келтірілді. Не бары 3 жыл ішінде, 1924 жылдын аяғында, мемлекетік бюджет тапшылықсыз болды. Бұл кеңестік ақша белгілерінің эмиссиясын қысқартып, тұрақты червонецтерге өтуге мүмкіндік жасады. Ол 1922 ж. басынан бастап валю-танын тұрактылығы елдің экономикалық өрлеуінің қажетті шарты деп дәлелдеді. Осы уақыттарда көптеген шаруашылык иелері, құнсыз кеңестік ақша белгілерінің эмиссиялануы -ұлттық табысты бірінші кезектегі мемлекеттік кажеттілікке қайта бөлудің мүмкін болар тәсілі деп санады. Бұл көзқарасқа қарсы болған Г.Я.Сокольников, барлық тауарлық шаруашылықта ақша тек кана айналыс және төлем күралы болап табылмай, сондай-ак, құн өлшемі және қорлану құралы болып табылады деп санаған. Сонғы екі қызметті құнсыз кеңестік ақша бірліктері атқара алмайды. Қорлану құралы ретіндегі акшаға деген қажетгілік алтыннын, тұрақты валютаның келуін талап етеді. Ол бюджеттік эмиссиялауға негізделген гиперинфляцияньщ барлық акша жүйесінің кұл-дырауына әкеліп соғатынын дәлелдеген болатын. Қаншалық-ты сырты сауданың дамуы ішкі айналымдағы ақшалар мен дүниежүзілік нарықтағы акшалар арасында тұрақты катынастың болуын талап ететіндіктен де, алтынға байланысты ұлтгық валютаның тұрақты бағамы болуы қажет. Алтынға валютаның еркін ауыстырылуын жақтаушы ретінде ғана емес, сонымен катар Т.Я. Сокольников алтын резервтерін жинақтау қажет деп санады.
Алтын қорының үш ролі болдъі:
1) халықаралық есеп айырысуларда резервтік қор ретінде;
2) ішкі нарықта червонец бағамын реттеуші (Мембанк алтынды шетел валготасымен бірге ішкі нарықтан сатып алып отырды);
3) көзге көрінбейтін жағдайларға арналған сақтандыру резерві.
Червонец тарихқа "алтын" деген атпен кірді, бұл жерде оның мазмұны патшалық он рубльдін алтын мазмұныңа сәйкес келуінің қатысы болғандықтан емес.
Мембанк валюталық бағамды өзгеріссіз (1 червонец тең 1 фунт стерлинке) калыпта ұстау мақсатында "еркін нарықта" алтынды және шетел валютасын сатып және сатып альщ отырды. Мемлекеттің нарықтағы алтын және шетел валюта-сына деген сұраныс пен ұсыныс қатынасына араласуын валюталық интервенция деп атай отырып, ол өз кезегінде червонец позициясын нығайтуға, оның бағамын арттыруға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, червонецтер кеден баждарын төлеуге де қабылданды. Червонецке тұрақты бағамда валюта алу мүм-кіндігі, сондай-ак червонецтегі бағалардың тұрақтылығының камтамасыз етілуі, оған деген "сенімді" арттырып коймай, оның пайдалану аясын кенейте түсті. 1.07.1923 ж. червонец-тер елдегі ақша массасыньщ 45%-ын құрады. Ең басты червонецтер тұрақты қорлану қүралы болып табылды. Валюталық нарыққа алтынның және шетел валюталарының қатты қүйылымы басталды.
1922-1924 жж. ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз ақшалардың орнына мыс монеталардың келуі таңғажайып нәрсе деп баға берді.
Ақша айналысын реттеуді, ақша белгілерін эмиссиялауды катаң орталықтандырып Ұлы Отан соғысына тұрақты акша жүйесімен қадам басуға мүмкіндік жасады.

ІІ ТАРАУ.
2.1. 1922 – 1924 жылғы және 1947 жылғы ақша реформалары.

Ақша реформасын өткізудің қажеттігі. Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897 жж. ақша реформалары нәтижесінде алтын монета айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді. Айналыста алтын, күміс және мыс монеталар жүрді. Негізгі ақша белгілеріне 92% алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері жатты. Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс құралдары құрады, сондықтан да оларға деген халықтың сенімі болды.
1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық арасында "керенки" деп атады. Несиелік ақшалар мен "керенкилерден" басқа Уақытша укімет айналысқа суррогаттың әр түрін енгізді: мемлекеттік казынаның қысқа мерзімді міндеттемесі, займ купондары.
Мемлекеттік шығыстарды жабу мақсатында үкімет ірі купюрада қағаз ақшаларды шығарды. Ұсақ ақшалар ролін чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай суррогаттар атқарды. Ресейде ақша жүйесінің жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзіндік ықпалы болды. Қазан революциясынан кейін ақша айналасының жағдайы біршама нашарлай түсті. Үш жыл ішінде (1913-1920) айналыстағы қағаз акшаларының массасы 48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 мың есеге құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестік мемлекеттік билетгер, кейіннен РСФСР-дің есеп айырысу белгілері айналыска шығарылды. Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат берілді. Ақша массасы сан алуан түрлі болды. Жергілікті ақша белгілері Жетісуда, Верный қаласында (қазіргі Алматы) шығарылды. Жетісулық несиелік билетгер Мемлекеттік банкте апиынмен сақталған және Жетісу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етілді. Бұл туралы несиелік билеттің бет жағында көрсетілген жазу куәландырады. Дүние жүзілік тәжірибеде мұндай жағдайлар болған емес. Жергілікті билік органдарының иелігінде мұндай бағалы дәрәлік шикізаттың 275 пуды болды, олар елдің байлығы болып саналды. Бірақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта аламады. "Верненск рублі" күн сайын кұнсыздана бастады.
Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер, шетелдіктер және ақ гвардия "үкіметі" өздерінің ақшаларын басып шығарды. Олардың бағамдары әр түрлі болды, және олар тезірек құнсызданды.
Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесі: шаруашылық қатынастардын натуралдануы мен ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылды. 1920 ж. соңынан бастап "еңбек паегін" ақысыз беру басталды. Келесі жылдары пәтерақы және коммуналдық қызметтер үшін төлем төлеу алынып тасталды. Оқушыларға тегін киім берді. Базарлардың өзінде азық-түліктермен алмасу ақшасыз, яғни кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы, етік жұбы 30 фунт крупаға, немесе 1 пуд қара ұнға, немесе 3 фунт махоркаға және т.б.) түрінде жүзеге асырылды. 1921 ж. наурызда болған РКП(б)-ның X съезінде жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) қабылданды. Шаруалар өнім салықтарын мемлекетке төлегеннен кейін, артық өнімдерін базарға сатуға мүмкіндік туды. Қала мен ауыл арасында нарықтық қатынас дами бастады. Жеке меншік капиталдың саудаға және ұсақ өнеркәсіпке араласуына жол берілді.
Біртіндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтірілді. Егер, 1921 ж. көктемінде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10% құраса, онда 1923 ж. бірінші тоқсанында, ол - 80%-дан астамын кұрады. Бұл ақша реформасының арқасында ғана мүмкін болды.
1921 ж. қазанда Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасында Мемлекеттік банкі ұйымдастырылып ол елдің басты эмиссиялық орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша реформасын жүргізуге дайындық жасау болды.
Ақша реформасын өткізудің экономикалық алғышарттарына ЖЭС жүргізудің нәтижесіндегі шаруашылық жағдайдың біршама жақсаруы: әр түрлі өңеркәсіп саларында өнімдер көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің артуы, шарушылығының басты өнімдерінің өсуі (бидай, мақта) тауар айналымының артуы жатады.
Тауар шаруашылығындағы ақша айналысының бірқалыпты болуының екінші бір алғышарты - бұл ақшаның тынмен қамтамасыз етілуі. 1.01.1922 жылдан 1.01.1923 жылдар аралығында Мемлекеттік банктің алтын валюта резерві 6,7 млн-нан 31 млн рубльге дейін өсті. 1922 ж. бағалы металдарды және тастарды еркін түрде иеленуге рұқсат берілді, оған дейін халық оларды мемлекетке тапсыруға міндетті болатын. Бағалы металдардан жасалған монеталар ......