Экономика | АҚШАНЫҢ РОЛІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА

Мазмұны

КІРІСПЕ
І. АҚША ТҮСІНІГІ, МЕТАЛ АҚШАЛАР
1.1. Ақшаның формалары мен түрлері
1.2. Метал ақшалар
ІІ. АҚШАНЫҢ РОЛІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА
2.1. Құн өлшемі
2.2. Айналыс құралы
ІІІ. ТӨЛЕМ, ЖИНАҚТАУ ЖӘНЕ ҚОРЛАНУ ҚҰРАЛДАРЫ
3.1. Төлем құралы
3.2. Жинақтау және қорлану құрады
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
. АҚША ТҮСІНІГІ, МЕТАЛ АҚШАЛАР
1.1. Ақшаның формалары мен түрлері
Ақша айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті масса болып табылмайды. Ол өтуі бойынша және өмір сүру уақыты бойынша, сонымен бірге айналым шарттары бойын-ша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде ақшаның формасы дегеніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас кұны, ол айналымдагы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауар-ларға, бағалы металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне өзгере отырып, ақша өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын, күміс монеталар, қағаз жэне несиелік ақшалар баршаға аян.
Ақшаның материалдық-затгық ерекшеліктеріне сэйкес оны толыққұнды және толыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.
Толыққұнды ақша - номиналды құны сатып алушылык кұнымен сәйкес келетін ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген құн олардың кұрамындағы металдың (алтын, күміс) құнына сәйкес келеді. Оларға алтын және күміс монеталар жатады.
Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қаты-настарының тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:
1) Металдық;
2) Қағаздық;
3) Несиелік;
4) Электрондық ақша.
1.2. Метал ақшалар
Металл ақшалар - бұл толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың номиналдық құны (оларға қойылған құн) нақты қүнына, яғни өздері дайындалған металл құнына сәйкес келеді. Металл ақшалар (мыс, күміс, алтын) әртүрлі формада болады: алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде шығарылды.
Монета - бұл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы бар металдан дайындалған ақша белгісі.
Мемлекет монетадағы таза ійеталдың құрамын (пробасын), салмағын, массасын, типін, эмиссия ережесін жэне т.б. белгілейді.
Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета түрінде біздің дәуірімізге дейінгі Ш-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең алдымен белгіленген сапмағы жэне пробасы бар жэне сәйкес таңбалармен (Мысыр, Рим, Вавилон) бекітілген металл құймалар айналымға шықты.
Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Лидия мемлекетіңце кұйыла бастады, ал біздің дәуірімізге дейінгі 279-жылы Римде металдың стаңдартты бөліктері монета деп аталды.
Өз бейінін монетада кескіндеген тұлға А. Македонский болды.
Айналымга сәйкестендірілген, стандартты монеталардың енгізілуі ақшалардың толық көлемде құн шамасының қызметін, айналым мен жинақтау қызметін атқаруы үшін жағдайлар жасады. Монеталар бағалы металдардан да, сонымен бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан дайындалды.
Монеталар толыққұнды, сонымен бірге айырбастык болып бөлінеді. Толыққұнды монеталар бағалы металдардан және олардың қоспаларынан дайындалады, олардың номиналдық құны нақты құнмен сәйкес квледі, олар ақшаның барлық қызметін атқарады.
Айырбас монеталары арзан түсті металдардың қоспаларынан дайындалады, олардагы номиналдық құн құрамындагы металл құнынан асып кетеді.
Монеталарды кұю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық «етІ88Іо»сөзінен аударғанда «шығару» деген мағына-ны береді. Ақшаның эмнссиясы - бұл ақша белгілершің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол айналымдағы ақша массасын үлғайтуға бағытталған.
Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа тауарлар құнын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи касиет болып саналмайды. К. Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бүл қасиет алтынға қоғам тарапынан бөрілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес келетін тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:
Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи қасиетгеріне;
Екіншіден, оның жоғары құны бар, яғни басқа металдармен салыстырғанда, оны өндіру үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.
Алтынды өндіру - өте қиын эрі капитал сыйымды жұмыс. Мысалы, 1 кг алтынды алу үшін орташа тереңдігі 3000 м жердің 100 тонна тау кенін өңдеу керек.
Алтынның негізгі өндірушілері Оңтүстік Африка Республикасы (әлемдік өндірістің 1/3 бөлігі) Ресей, Өзбекстан саналады.
Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алганда алтыниың жылдық өндірісі 30 тоннаны құрайды.
Тауарлык өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас операцияларының өеуіне әкелді. Толыққұнды ақшалар шектеулі саны және жоғары шығындарына байланысты шаруашылықтың өскелең сұранысын қанағаттандыра алмайды. Алтын өндіру тауар өндірісін қуып жете алмады, ақшаға деген сұранысты камтамасыз ете алмады, сонымен бірге жоғары құндылығы бар алтын ақшалар құны бойынша аз айналымды камтамасыз ете алмады. Сондықтан оны өзінің орынбасарларымен (құн белгілері) алмастыру қажеттілігі туындады, олардың номиналды құны оларды өндіруге кеткен еңбектің шынайы құнынан жоғары болады.
Оларға ұсақ монеталар, қағаз жэне несиелік ақшалар жатады.
Қагаз ақшалар - нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұрғыда қағаз ақшалар металдық айналымнан туындады жэне бұрын-соңды айналымда болған күміс және алтын монеталардың орынбасарлары ретінде эрекет етті. Айналым барысында металл акшалар көшті және тозды, бастапкы формасы мен құнын жо-ғалтты, сонымен бірге оларды сақтау, тасымалдау және тауар-ларды көп мөлшерде сатып алу кезінде пайдалану өте ыңгайлы. Осыған байланысты оларды нагыз ақшалардың орынбасарларымен, яғни қағаз ақшалармен алмастырудың объективті мүмкіндігі туындады. Олардың мәнісі мынада, яғни олар мемлекет тарапынан мәжбүрлі бағаммен шығарылатын ақша белгілері болып табылады.
Қағаз ақшалардың өзіндік кұны жоқ, егер оларды шығару шыгындары болса, онда олар номиналды құнға сәйкес келмейді. Мысалы, 5 мың теңгелік қағаз ақшаның бір купюраны шығару шығындарына тең құны болуы мүмкін, ал ол шығын тиын ғана тұруы мүмкін. Бұл купюраға 5 мың теңгелік құны бар тауарды сатып алуға болады.
Табигаты бойынша қағаз ақшаларға тұрақсыздық тән екендігін атап өту керек. Олар үнемі ақша айналымы арнасында жүреді, оларды толтырады жэне шектен тыс эмиссия негізінде ақша массасының айналымда жүрген тауар массасына еэйкес келмеуі нәтижесінде кұнсызданады, сәйкесінше ол инфляцияга әкеледі.
Әрбір егеменді мемлекет өзінің үлттық валютасын, яғни өз— атауы бар, эр түрлі купюра мен бағаммен қагаз ақшаларын шы-ғарады. АҚШ өз валютасын - доллар, Ресей - рубль, Қазақстан –теңге деп атайды. Қағаз ақшалардың кемшіліктері де бар. Олардың ең бастысы мынада жатыр, ягни біріншіден, оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден,оларды тасымалдау өте қымбатқа түседі.
Өндірістің дамуы, коммерциялық жэне банктік несиелеу саласының кеңеюі нэтижесінде металл ақшалар тауар айналымының қажеттіліктерін канағаттандыруды токтатты және оның орынбасарларымен катар несиелік кағаздар пайда болды.
Қағаз ақшалар сатып алу және төлем құралдары ретінде мемлекет қажетгіліктерін қанағаттандыру үшін арналған. Қазақстандағы олардың эмитенттері болып Ұлттық Банк есептеледі. Шығарылған ақшаның номиналды қүны жэне оларды шығару құны (қағаз шыгындары, басып шығару) арасындағы айырма мемлекеттік бюджетке кететін эмиссиялық табысты қүрайды. Қағаз ақшалар екі қызметті ғана атқарады: айналым құралы және төлем қүралы. Олар алтын стандартты алып тастаганнан кейін ішінара жинақтау кызметін атқара алады.
Қағаз - ақша айналымы үнемі көмекші сипатта болады. Қағаз ақшалардың ұзақ, дербес айналымы мүмкін емес, өйткені олардың жоғарыда көрсетілген кемшіліктері бар. Сондықтан олармен қатар несиелік ақшалар әрекет етеді.
Несиелік ақшалар - айналымдағы толыққүнды ақшаларды алмастыратын жэне несие белгісі ретінде әрекет етуші қағаз ақша белгілері. Олардың өзіндік құны болмайды, балама тауарда көр-сетілген құнның өрнегі. Несиелік ақшалардың негізгі эмитенті болып банк жүйесі есептеледі.
Тауарларды сатып алу бойынша ірі мэмілелерге банктердің несие беруі қағаз ақшаларды алмастырады, яғни несиелік ақшалар тауар айналымының қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиелік ақшалар өз дамуында мынандай сатылардан өтті: вексель, банкнота, чек, электронды ақшалар және олардың соңғы түрі - несиелік жэне пластикалық карточка.
Вексель - бұл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім ішінде онда көрсетілген соманы сөзсіз төлеу жөніндегі карыздык міндеттеме. Вексельдер жай және аудармалы деп бө-лінеді. Жай вексельді қарыз алушы береді. Бүл вексель берушінің сөзсіз міндеттемесі, ол вексель у.сынушыға белгіленген соманы төлеуі тиіс.
Аудармалы вексель (тратта) - вексель беруші кредитордың (трассант) қарыз алушыға (трассат) белгіленген мерзімде көрсетілген соманы үшінші түлғаға беруі. Вексель бойынша төлем аваль (вексельдік кепілдік) көмегімен төленуі мүмкін, ол қосымша беттегі вексельде және аллонжда «аваль ретінде есептеу» дегеи жазумен ресімделеді.
Вексель абстрактылығымен, яғни құжатга мәміле түрі жөніндегі ақпараттың жоқтығымен; вексельдің міндетті төлемін көрсететін даусыздығымен; айналымдылығымен, яғни вексельді төлем құралы ретінде басқа кредиторларға беруге болатындығымен сипатталады.
Демек, вексель несие жэне ақшалык есеп айырысу құралы ретінде эрекет етеді. Ол несиеге қойьщған тауарларды кепілді вексельдік міндеттемемен төлеуді қамтамасыз етеді.
Вексельдерді пайдалану айналым шыгындарын үнемдеуге ықпал етеді. Қазіргі таңда Қазақстанда вексель астық шаруашы-лығында қолданылады. Вексель берушілер ретінде астық егуші шаруашылықтар есептеледі, олар Азық-түлік корпорациясына жанар-жағар май, тұқым, тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау құралдарын сатып алу үшін вексель береді, олар күзде астықпен қайтару міндеттемесін өз мойнына алады.
Вексельді айналым нәтижесінде банкноттық айналым пайда болды.
Банкнота - бұл эмитент банктің міндеттемесі. Ол вексельден екі манызды көрсеткіш бойынша ерекшеленеді: біріншіден, мерзімділігі бойынша: вексель белгіленген мерзімге шығарылады, ал банкнота шексіз мерзімге беріледі; екінщіден, қамтамасыз етілуі бойынша: банкнота мемлекет кепілдемесі бойынша елдің Орталық банкімен айналымға шыгарылады, ал вексельді жеке кепілдеме бойынша жекелеген заңды жэне жеке тұлға шығарады.
Қазақстандағы банкноттардың эмитеңті болып Ұлттад Банк саналады, олар Республиканың аумағында үлттық ақша болып табылады. Тауарлар немесе алтын түріндегі материалдық қамсыз-дандырылмаган, бірақ банкноттардың несиелік негізі бар, өйткені олар банктік несиелеу ережесіне сэйкес айналымға шыгарылады жэне қарыздық (ссудалық) қордың элементі болып табышды.
Банкноттык айналым кеңістіктегі несиелік акшалардың эре-кет өтуін кеңейтуге м^мкіндік берді және де іаикноттардың ай-налыс қү.ралы қызметін атқаруын қамтамасыз етгі.
Чек - бұл талап бойынша құрылған қатаң есеп берудін ақшалай құжаты, онда чек берушінің (шот иесінің) чекте көрсетіл-ген соманы чек ұсынушыға (үхтаушыга) банктің төлеуі жөніндегі сөзсіз бұйрығы бар. Ол қысқа мерзімді эрекеттегі ақшалай құжат ретінде заңды төлем құралы мэртебесін иеленбейді. Ол ел ішінде және халықаралық есеп айырысуларда қолданылады. Негізінен чектер ақшалай және есеп айырысу чегі болып бөлінеді.
Ішкі айналымдағы чектер банктерден қолма-қол ақшаны алу үшін; тауарлар мен қызметтер үшін есеп айырысу мақсатында; банктердегі шотгар бойынша аударымдар жасау арқылы жүзеге асырылатын қолма-қолсыз есеп айырысу формасы ретінде қолданылады.
Есеп айырысу чектері ордер сипатында болады. Шот иелеріне арнайы чек кітапшалары беріледі. Чектік есеп айырысу кітапшаларындағы чектер тауарлар мен көрсетілген қызметер үшін колданылады.
Банк қызметіне механикаландыру мен автоматтандыруды енгізу, банктік есеп айырысу тәжірибесінде ЭЕМ мен компъютерлерді кең қолдануға өту электрондық ақшалардың пайда болуына ықпал етгі, ягни компъютер жадындағы шоттарда ақшаның болуы, қолма-қол ақшалар мен чектерді несиелік карточкалармен алмастыру. Олар клиенттің шоты негізінде орнатылған микросызбасы бар пластикалық карточка түрінде банк тарапынан шығарылады. Пластикалық карточкалардың иелері тауарларды са-тып алып және қызметтерге ......