Жеті шаян

Бұрынғы заманда Нұрым деген байдың Асан, Үсен деген ер жеткен екі ер баласы болыпты. Үшіншісі туғанда атын Әнуарбек қойыпты.

Әнуарбек алты айлық болғанда әкесі, жылға жете бергенде шешесі өліп, емшектегі күнінде жетім қалыпты.

Есепсіз мал-мүлік Асан, Үсеннің еркіне тиіп бұл екеуі де шарап ішіп, құмар ойнап, барды ысырап қылып, шашып-төгіп, екі жылдың ішінде барлық мал-мүліктен бүтіндей айрылып қалыпты. Киіп жүрген киімдерінен басқа сатуға түк таба алмай, бірнеше күн аштық көріп, еріксіз біреуге малай болыпты.

Лажсыздан малайлық істейтін болған соң екеуі өзара ақылдасып:

— Біз бұл күнді, өз басымызға өзіміз іздеп таптық. Бүтін елге белгілі Нұрым байдың балалары болып жүріп, соншалық мал-мүлікті ысырап қылғанымыз өлім болды. Енді осы елдің ішінде малайлық істеп жан баққаннан гөрі қаңғырып кеткеніміз артық емес пе? – десіпті.

Екеуі сол жердің ішінде жүріп, малай болуға намыстанып, басқа жаққа кетуге айналғанда:

— Үш жасқа толық жетпеген Әнуарбекті қайтеміз, – десті. Ары-бері ақылдасып келіп:

— Әнуарбекті құдайым бір жасқа толтырмай жетім қалдырып, зарлатты. Оның үстіне, ата-ана орнына бағатұғын біздің жайымыз мынау болды. Әнуарбекті алып кеткенде қалай әрекет етеміз? Біздердің алдымызда қандай ауыртпалықтың тұрғанын кім білсін?

Қайда барып, қайда тұрарымыз белгісіз. Мүмкін өлтіріп алармыз. Жасқа толмай зарлап қалған Әнуарбек еді ғой. Қайтелік, құдайға тапсырдық. Ажалды болса өлер, ажалсыз болса жүрер, неде болса ел ішінде қала берсін, –десіп, ұйқтап жатқан баланы екеуі кезек-кезек сүйеді. Жылап, туысқандық махаббат іштерін елжіретіп, екі айналып келіп сүйеді. Үшінші келгендерінде:

— Обалың екеумізге, қош Әнуар, – деп, баланы иесіз тамға, ораған күйінше тастап, түн ортасы мөлшерінде жүріп кетіпті.

Олар сол бетімен кете берсін. Екі ағасы «түнде оянып қалып, далаға қаңғырып кетпесін» деп, қораның қақпасын сыртынан тіреп, бекітіп кеткен екен. Бала күн шыққанда оянып, жалаңаяқ, жалаңбас жатқан жерінен түрегеліп, қораға жүгіріп шығады. Қақпаны ашайын десе, қақпа ашылмайды. Бала ойбайды салып, ағалап, ары-бері жүгіреді. Екі көзі бұлаудай болып ісіп кетеді. Күн түске жақындайды. Түс мөлшері болғанда, өздерімен көршілес отырған бір кедей-кембағал кемпір шыр-шыр етіп жылаған жас баланың даусын естіп, жетім сорлыға не болды екен деп, жүгіріп келеді. Жылай-жылай сілесі қатып, өзі әбден қорыққан бала, кемпірді көргенде апалап барып бас салады. Кемпірдің балаға жаны ашып, көңілі босап:

— Алда сорлы балам-ай. Ағаларың жұмыс істеуге кеткен екен ғой. Ағалары кешке қайтып келгенше, сорлы баланы үйіме апара тұрайын,– деп, баланы жетелеп өз үйіне апарады, баланың көз жасын сүртіп алдандырады. Күн батып, ымырт болады. Баланың үйіне кемпір қайта-қайта жүгіріп барып, түн болғаннан кейін: «Ертең бір-ақ келетін болды ғой», – деп ойлайды. «Ағалап» жылай берген баланы жұбатып, жатқызып қойыпты. Ертеңінде келер десе, ағаларынан бір жұмаға шейін хабар болмапты. «Бұлар ұзаңқырап кеткен екен, көп жүрсе бір ай жүрер» деп кемпір Әнуарбекті жылатпай бағып тұра беріпті. Әнуарбектің ағаларын кемпір күте-күте бір жыл өтіпті. Бұлардың келмесіне көзі жетіп: «Өзім жанымды зорға бағып жүргенде, бұл жетім бейшараны қайтып асыраймын», – деп, сол жерде бала оқытатын Омар деген молдаға Әнуарбекті жетелеп алып барып:

— Молдеке, мына бала кешегі Нұрым байдың баласы еді, әке-шешеден бір жасында айрылып, зарлап қалған бір сорлы еді. Оның үстіне екі ағасы ақымақ болып, барлык мал-мүліктерін құртты. Ақыры мына баланы тастап өздері қашып кеткеніне бір жылдан асып кетті. Мен көршілік қақы үшін бұл сорлыны жылдан артық бақтым. Бұдан әрі бағуга әл-шамам жоқ, өзім жесір адаммын. Жоқтықтың салдарынан бұл баламен бірге жан бағуым өте ауырға соғып, қалім нашарлап кетті. Құдай үшін бұл жетім сорлыны сіз бағар ма екен деп, сізге әкеліп отырмын. Молдеке, жетімді баққанның сауабын өзіңіз білесіз. Рақым етіп, бұл сорлыны cізге алып келіп едім, – депті.

Омар молда әрі-бері ойланып қарап: «Бұл иесіз баланың маған қанша зияны бар? Енді төрт-бес жылдан соң малай орнында істемей ме? Есі кіргенде біраз оқытып қойса да болар. Баланың қылығына қарармын» деп, Әнуарбекті алып қалмақшы болады. Әнуарбек шырылдап жылап, кемпірден айырылмай, тізерлеп, жабысып алыпты. Сонда кемпір: «Алда қарағым-ай, шамам жоқ, қайтейін», – деп қоса жылапты. Омар молданың әйелі де жылап:

— Құдай аямаған, сорлы-ай! Мен тірі болсам жалғызым Күләндадан кем қылып бақпаспын, – деп, баланың көзінің жасын сүртіп, тәтті беріп, алдап-сулап алып қалыпты. Бала қанша айналып үйірілсе де, бір күн кешке дейін жылапты. Бара-бара молданың әйеліне үйір болып, бірде жыласа, бір мезгіл Күләндамен ойнап, ақыры біраз күнде кемпірді ұмытып кетіпті. Әнуарбек молданың үйінде төрт жыл тұрып, сегіз жасқа шыққанда Омар молда өзінің қызы Күләндамен бірге оқыта бастапты. Әнуарбек сегіз жасқа жеткенде әке-шешесіне қолғанат болып, малға қарап, су әкеліп, от жағуға жарай бастапты. Баланың мінезі мен ұғымдылығы Омар молдаға қатты ұнап, Омар молда баланы жеті жыл оқытыпты. Әнуарбек он беске шыққан жылы Омардың өз білгенін біліп алып, енді бір ойға кетіпті.

«Мені бұлар төрт жасымнан бері асырап, ер жеткізді, өзімді оқытып, адам қатарына қосты. Сол үшін қарыздармын. Дәм-тұздарын ақтайтын міндетім бар емес пе?» – деген ойға келіпті. Әнуарбек он беске шыкқанда, бала сияқты емес, үлкен адам секілді, келбеті де адам таңқаларлықтай сымбатты болып өсіпті.

Бір күні әкесіне:

— Маған рұқсат етіңіз, мен сіздерді асырау үшін бір әрекет етсем деймін. Соған қандай ақыл бересіз,– депті. Бұған Омар молда риза болып:

— Балам, өзің біл,– депті. Әнуарбек бір күні сол елдін патшасына келіп, өзінің жағдайын айтып:

— Маған лайықты бір қызмет берсеңіз,– депті патшаға.

Патша баланың сөзі өтімді көрінген соң қызметке алынсын деп бұйырыпты. Әнуарбек арыз алатын бөлімге кіріп, қызмет істей бастапты. Арыз әкелушілердің арыздарын патшаға жібермей, даулы істердің екі жағын да өз алдына шақырып алып, даугерді де, жауапкерді де риза қылып тұрыпты. Мәлік патшаның бұрыннан келе жатқан жеті сұрақшы молдасы бар екен. Олар енді Әнуарбекке дұшпан бола бастапты.

Мәлік патша алдына көп уақыттан бері іс келмеген соң: «Менің халқым осындай-ақ тынышталып кетті ме», – деп, бір күні Әнуарбек отырған жерге келіпті. Келсе, бірнеше арызшылар отыр екен. Патша тұрып:

— Әй, Әнуарбеқ, арыз етушілердің тоқтағанына бірнеше ай өтіп еді, бүгін арызшылар көп қой, бұл қалай? – деп сұрапты. Сонда Әнуарбек:

— Тақсыр, ел болған соң халықтың даулы істері тоқтай ма? Сіздердің бастарыңызды қатырмай, бітіре берейін деп, осы арадан-ақ жөнелтіп жүр едім, – депті. Мәлік патша:

— Ондай болса, мыналарды сұрап бітірші,– деп, өзі қарап отырыпты. Әнуарбек бұрынғы әдетінше екі жағын көзбе-көз отырғызып сұрай бастайды. Мәлік патша Әнуарбектің екі жақты да ренжітпей, риза қылып, әділ үкімін айтқанына қайран қалыпты. Әнуарбек елдің дау-шарын бітіре бастағанға кей-біреулер: «Балаңызға айтып, ісімді бітіріп беріңіз»,– деп, Омар молдаға келе бастапты. Олар молда баласының халыққа мұншалық қадірлі болғанына және де малдың төгіліп келе бастағанына сүйініп, бір күні қатынына:

— Қатын байғүс-ау, бізге мына Әнуаржанды құдай айдап оңынан кез келтірген екен. Әзір біздің Әнуардың абыройы патшадан да артық болды. Бүтін халық Әнуарға беріліп кетті. Енді біздер бақытымызға душар болған Әнуардан айрылмалық. Жат жұртқа жаралған бала ақырда біреудің адамы болады ғой. Күләнімізді осы балаға қосып, бүтіндей өзіміздікі етіп алалық, – депті. Сонда қатыны тұрып:

— Е, сен қызыл шай мен май тоқашқа дәндеген кезде ғана есіңе келген екен ғой, менің ойланып жүргеніме бес жыл болған, – депті.

Сонда Омар қарқ-қарқ күліп:

— Қатын, байғұс-ау! Менен көрі сен сезімтал екенсің ғой,–деп әйелінің арқасынан қағып-қағып қойыпты.

Омар молданын Күләнда деген жалғыз қызы Әнуарбекпен жасты. Әнуарбекпен бірге оқып, бірге өскен. Күләнда, бір көрген кісі тағы бір көрсем-ау деп, аңсатып тұратын өлшеусіз сұлу екен. Күләнда мен Әнуарбек бірін-бірі жаратып, бір сағат көріспесе, тұра алмайтын болыпты. Бірақ та әке-шешелерінен бата алмай, сырларын іштеріне сақтап, амалсыздан жүреді екен. Дүние малға қарық бола бастаған Омар молда қатынымен ақылдасып, тойын кейін жасармыз деп, екеуін оңаша үйге шығарыпты.

— Балам, Әнуаржан! Сен менің күйеу балам болдың,– деп сырын ашып айтыпты. Сонымен бірге қаншама күндер өтіпті. Алдарына елдің даулы ісі бармай парадан қағылып, қарындары аша бастаған жеті молда бір күні отырып, өзара кеңесті:

— Япырым-ау, осы бір қу баланы құдай қалай кезіктірді. Осы неме келгелі алдымызға іс келуден қалды. Елдің бәрі сол қуға аударылып кеткен жоқ па? Өзін барған сайын патша да жақсы көріп барады. Осы немені құртуға ақылды қалай табар екенбіз,– десіпті. Сонда араларынан біреуі отырып:

— Оның ақылын таптым, – депті.

Басқалары:

— Е, кәні, амалын қалай табасың,– десіпті.

Сонда әлгі молда айтыпты:

— Осында бала оқытатын Омар деген молда бар. Сол молданың адам баласы тең келмейтін өте бір сұлу қызы бар. Омар молда сол сұлу қызын осы қуға некелейтін болыпты. Оның сұлулығын патша білген жоқ. Егер, патша ол қызды бір көрсе, бұл қудың жаны шырқырап ұшып кетуі оп-оңай, – депті. Бұған басқалары қуанып кетіп:

— Ойбай-ау, ондай болса оны Мариям дейтін қатынға айталық, ол көріп келіп патшаға айтса, істің оңалғаны, – десті.

Біреуі барып Мариямға:

— Сіз патшаға лайықты бір қызды көрмей жүр екенсіз. Осында пәлен жерде бала оқытатын Омар деген бір молда бар. Оның теңдесі жоқ бір сұлу қызы бар. Соны алдымен өзің бір көріп алып патшаға айтсаңыз, сіздің мәртебеңіз көтерілгелі тұр,– депті. Мариям мұны естісімен тоқталмастан жүгіріп отырып, Омар молданың үйіне келіпті. Қызды көріп таңданып, біраз қарап тұрып, асығыс қайта жүгіріп, алқынған күйінде Мәлік патшаның алдына келіпті. Мәлік патша: «Қайтсе де бір сұлу тауып келген екен» деп, қасына отырғызып:

— Е, асығыс келдіңіз ғой! – депті. Сонда Мариям:

— Ойбай, тақсыр, ауызбен айтып нұр сипатын жеткізе алмайтын біреуді таптым,– депті.

Бұған патша да сүйініп:

— Е, ол қыз кімнің қызы, қай жерде?– деп сұрапты.

Мариям:

— Әлгі бала оқытатын Омар молданың қызы,– депті.

Мәлік патша:

— Ондай болса, ол қызды өзім барып көрейін,– деп, сол сағатында тоқталмай атқа мініп, дереу Омар молданың үйіне келіпті. Күндей балқып отырған бір қыз.

Патша Күләнданың нұрына қайран қалып, «Мұндай да адам баласы болады екен-ау» деп, жан-тәнімен ғашық болыпты. Қайта айналып дереу тағына келіп отырып, сол сағатында Омар молдаға үш кісі жіберіпті.

— Омар молданың қызы маған өмірлік әйел болуға лайықты екен, жауабын тез алып келіңдер, – деп бұйырыпты. Жіберген елшілері Омар молданікіне келсе, Омар үйінде екен. Елшілер келіп, амандасып отырып:

— Молдеке, сіздер бір бақытты адам екенсіздер. Балаңыз патшаға лайық туыпты. Балаңызды патша өз көзімен көрген екен, өмірлік жолдас етемін, жауабын алып келіңдер деп бізді жіберді, кәне не дейсіз? – депті.

Сонда Омар молда күлімсіреп, ішінен:

— Мен патшаның атасы болсам, онан артық құдайдан не тілеймін. Дүние деген өз-өзінен төгілмей ме? Енді сарайды алтыннан салып, бір жас тоқал алсам, онан еркек бала тумай ма? Патша маған күйеу болған соң, маған теңдесетін кім бар? Мұнан артық құдай бізді қайтып оңдайды? – деп ойлап:

— Ойбай-ау, патшаға біздің бала ұнаған болса, мен де ырзамын ғой! – депті. Сонда әйелі безектеп тұра келіп:

— Ойбай-ау, баламызды Әнуарға атастырып қойғанбыз, бұл кісі байқамай сөйлеп отыр, – деп бетін шымшып, — патшаға айтыңыздар, үйдегі баламыз емес, обал қылмасын, – депті. Сонда Омар молда:

— Ой, найсап, келген дәулетті тебемін дегенің қандай ақымақшылығың? Балам үйде болмағанда қайда кетіпті? Оттамай отыр! Сен мені билей алмайсын, – деп қатынын ұрарманға келеді. Сонда елшілер:

— Молдеке, ашуланбаңыз, қатын деген не білуші еді. Өз сөзіңіз сөз-ақ қой. Енді біз қайталық, – десіпті. Сонда:

— Мені қатын билей алмайды ғой, ендігісін патшаның өзі білсін. Патшаға менен үш қайтара сәлем деңіздер, – деп, Омар молда қақырынып, түкірініп елшілерді аттандыруға шығып кетіпті. Елшілер келіп, әкесімен сөйлесіп отырғанда Күләнда есіктің сыртынан тыңдап тұрған екен. Омар мен елшілер үйден шығып кетісімен Күләнда шешесіне жылап:

— Апатай-ай, бұл не деген сұмдық болды? Менің қу әкем құдайдан қорықпай, қайтып зар қақсатып айырмақшы. Бәрібір мен ол зәлімге бармаймын. Мен Әнуардан айрылып, бір күн де тірі жүре алмаймын, – депті. Сонда шешесі қызынан да қатты жылап:

— Ой, сорлы балаларым-ай, құдай көздеріңді ашпайын деген екен. Әнуарды бір жасынан қақсатып, зарлатқан жасаған бейшараның көз жасына қарамай-ақ қойған екен. Мен сорлы қызымды «өз теңіне қосылды ғой» деп, ішімді қуаныш кернеп жүргені бекер екен. Сен әзірше сабыр ет. Әнуар не айтар екен. Әнуармен ақылдасып көр, – депті. Елшілер молданікінен шығысымен патшаға келіп, Омар молданың жауабын түгел айтып беріпті. Мәлік патша қуанып кетіп, дереу қазынашыға бұйырып:

— Қазынадан ақша алып, базардағы не түрлі асылдардан жыртыс алыңдар! Ұсталар Күләндаға лайықты алтын, гауһардан алқа соқсын, – деп бұйырыпты. Бұл істердің барлығынпатшаның Жапар деген хатшысы Әнуарбекке бастан-аяқ ұқтырып:

— Менің қолымнан келетін шара жоқ, іс жаманға айналды, өзің ойланып көрерсің,– депті. Әнуарбек бұл сөзді есіткенде қаны қашып, өңі бұзылып, жүрегі лоблығып, үнсіз біраз отырыпты. Сенерін де, сенбесін де білмей кешқұрым үйіне қайтып келсе, Күләнда әке-шешесі отыратын бөлмеде, бір бұрышта бүк түсіп жатыр екен.

Әнуарбек бұрын сенер-сенбесін білмесе, енді бұл ахуалды көріп, естіген сөзінің шынға айналғанына көзі жете бастайды. Бір кезде енесі келіп «тамақ іш» деп шақырған соң, Әнуарбек ата-енесі отырған үйге кіріпті. Келсе, атасы қабағын түсіріп, Әнуарбекке шытынай бір қарап, үнсіз отыра беріпті. Күләнда бұрышта сол күйі жата беріпті.

Енесі қатты уайымға түсіп кеткен екен. Үшеуі үнсіз отырып, тамақ ішіпті. Әнуарбектің тамағынан ас өтпей өзі жататын үйге барыпты. Қасіретпен қарайып, ұйқы келмей түнімен сенделіп, ары-бері жүреді. Соныменен таң атқызыпты. Күләндамен ауызша жолығайын десе, Омар молда да ұйықтамай қызын бағып, таң атқызыпты. Таң атқан соң Әнуарбек көңіліндегі зарын, Күләндадан айрылса, тірі жүре алмайтынын айтып: «Күлән-жан, өзің не ойлайсың»,– деп хат жазып, атқа қарайтын он жастағы бір балаға беріп кетіпті. Сол күні өзі қызметіне бармады. Шетірек жерде бір танысы бар еді, сонда барып жатып алды. Әнуарбек қызметке келмеген күні жеті молданың біреуі Мәлік патшаға келіп:

— Тақсыр, қауіпсіз жүрсіз. Қадірлеп-қастерлеп жүрген Әнуарбек сіздің дәм-тұзыңызды татып жүріп, сізге дұшпан болды. Сіздің ғашық адал жарыңызды алып, қашып кеткелі жатыр,– дейді. Өзі: «Менің абыройым патшадан асып кетті»,– деп, көлбеңдеп кеткенін сезбей жүрсіз,– депті. Патша елең етіп қарап:

— Е, оған ондай күш қайдан біте қалды. Ол өзі Жапарменен бір жүретін еді, анығын сол білетін шығар,– деді. Жапарды шақыртып алып: — Сен не білесің? – деп сұрапты. Жапар:

— Мен ондай сөзді естімедім, кеше басым ауырып тұр деп жүрген, жазылса ертең келетін шығар,– депті. Әнуарбек шетте, таныс үйінде күн батқанша жатып, күн батқанда Жапардың үйіне келіпті.

— Кәне, достым! Біздің ахуалымыз қалай болатын болды?– деп сұрапты. Жапар есіткен сөзін түгел айтып беріп:

— Бұл бұзықтар сенен Күләнді қайтсе де ажыратып алатын сияқты. Сендердің қайғы-зарларың менің де жаныма батып барады. Амал не? Қолдан келер түк жок, енді өзің ойланып көрерсің,– депті. Сонда Әнуарбек қасіретпен қан жұтып тұрып:

— Достым, мен Күләндадан тірідей айрылғаннан, өліп айрылғаным көп жақсы. Күләнда үшін жанымды қидым. Әзір Күләндадан хабар аламын. Мүмкін ол да өз жанынан үміт үзген шығар. Күләнданы осы арадан бір алып шығып, қарамды жоғалтсам деймін. Қайтейін достық ақың үшін маған қаншалық жаның ашығанмен лажың жоқ. Достық қарызыңды кеш,– депті. Екеуі қол ұстасып, жылап тұрып, қош айтысыпты. Әнуарбек ымырт жабыла бағанағы балаға жолығыпты. Бала:

— Күләнда тәтем ағаңды қайдан болса да тауып мына хатты бер деп еді, өзі ауырған ба, білмеймін. Тамақ ішпей кешке дейін жылап жатты,– деп, Күләнда жазған хатты беріпті. Әнуарбек «Күләнжан не деді екен?» – деп, асып-сасып, хатты алып, оқып көрсе, былай деп жазған екен:

Айналайын Әнуар,

Бірге өсіп едім жасымнан,

Тел қозыдай тең өстім,

Бір сағат кетпей қасыңнан.

Жетем бе деп ем мұратқа,

Бақытым қайсы ашылған?

Шыбын жан жетпей кеудемнен.

Тірідей сізден айрылман.

Ендігі өмір не керек.

Не десең сонда мен тұрам.

Мен де қидым жанымды.

Әнуар, өзің шыдасаң.

Ес білгелі бірге өсіп,

Он беске кәміл кеп едім.

Өз жанымнан тәттірек

Ғашығым, сәулем сен едің.

Зұлымның түстік қолына,

Кетіріп тұрған кемелін,

Айналайын, Әнуар,

Бір көрініп жол көрсет,

Дегенің болсын, дегенің!

Әнуарбек Күләнданың жазған хатын оқып көріп қатты сүйініп, қасындағы балаға:

— Інім, сен үйге барып, апамды мен шақырады деп айта ғой,– депті. Бала құлдырақтай жүгіріп отырып, Әнуарбектің енесіне:

— Апа, сізді балалар оқитын жерде Әнуар ағам шақырады,– депті. Енесі естісімен жүгіріп, Әнуарға келіп:

— Бақтарың жанбаған сорлы, балаларым-ай! Ендігі күндерің не болар екен?– деп, еңіреп-еңіреп жіберіпті. Әнуарбек енесімен қосыла жылап:

— Апатай-ай, Күләнжанның халы қалай болып жатыр? Бізге айтар ақылыңыз не?– деп сұрапты. Сонда енесі тұрып:

— Ой, сорлы балам-ай, Күләндадан қандай хал сұрайсың? Күлән жанынан үміт үзді. Бар арманы сені тірлігімде бір көрсем болғаны, онан кейін маған ендігі жарық дүниенің керегі жоқ деп, қасіретпен қан құсып жатыр,– депті. Күләнданың зарын естігенде Әнуар іші елжіреп, шыдап тұра алмай, жылап жіберіп:

— Апатай-ай, бізге айтар ақылыңыз бар ма?– деп, қайталап сұрай беріпті. Енесі тұрып:

— Менде не ес қалды деп тұрсың? Сендердің қайғы-қасіреттеріңмен мені адам болып жүре алады деп тұрмысың? Менің қураған қу маңдайыма сыймаған екеуің, енді өздерің біліңдер? – деп, енесі жылай беріпті. Әнуарбек енесіне:

— Апатай-ай, егер өмірім болса, төбеме көтергендей етіп бағармын-ау деуші едім, құдай ол тілегіме жеткізбеді. Біздегі аналық қарызыңызды кешіңіз, енді Күләнда екеуіміз тірлікте сізге жоқпыз. Дегеніме жете алмай бұл дүниеден өтетін болдым. Жаны басқа адамның өліп кетуі де оңай болмас, өзіңізді-өзіңіз мықты ұстаңыз, – депті. Сөйтіп жылап тұрып:

— Апатай, Күләнданы шығарып жіберіңіз, Күләнда екеуміз де өмірден үміт үзген адамбыз ғой, әзірше осы арадан бір шығып кетіп, не болса да бір-ақ көрелік,– депті. Енесі де еңіреп, жылаумен тұрып:

— Біріңе-біріңді лайықтап қосқай екі қарағым-ай! Менде кешпейтін не қарыз бар? Ажалсыз жанға айла бар деуші еді ғой. Қарақтарым, жолдарың болсын. Қашан жаман аттарыңды естігенше, үміт дүниесі ғой, тілектеріңді тілеп тұрайын. Күләнда әзір-ақ келеді, Қош, қош, қош, қарағым! – деп үш айтып, өксіп жылап, үйіне қарай жүріп кетіпті. Енесі кеткеннен көп кешікпей-ақ Күләнда жүгіріп, жетіп келді. Екеуі жылап көрісіп, шеттегі танысының үйіне қарай жүріп кетті. Жолай келе жатып, екеуі ақылдасты. Сонда Әнуарбек айтыпты:

— Біздер бір жаққа ұзап қашқанмен құтыла алмаймыз. Жанды қинап қашқанымызбен ақыры ұсталуымыз анық. Сондықтан осы маңайға екі-үш күн айналып, бітетін өмірді тезірек бітіріп жібергеннен тиістісі жоқ. Екеуміз тірідей ажырап кетсек құсаменен қатып барып, ақырында бәрібір өлеміз. Өйтіп жанды қинап өлгеннен гөрі, неде болса, зәлімдердің өздерімен қарсыласып, халық алдында өліп кеткеніміз жақсы емес пе? – депті.

Сонда Күләнда тұрып:

— Менің ойым да осы еді. Мен махаббатсыз тіршілікпен-ақ өмір кеше тұрайын десем, алланың жазғанына көндім деп, бүгін үйімнен шықпайтын едім. Маған да ендігі өмірдің керегі жоқ, қалай десең де өзің біл, – депті. Бұлар өзара кеңесіп алып, түнделетіп, шеттегі таныс үйге келді. Сол жерде екі-үш күн болса да өмір сүре тұралық деп, жата беріпті. Әнуарбек пен Күләнда кеткен түннің ертеңінде:

— Әнуарбек Күләнданы алып кетіпті, – деген сөз ел ішіне дүр ете түсіпті. Мәлік патша мұны естігенде қаһармен терісіне сыймай жарылып кете жаздады.

— Қайдан болса да тауып келіңдер! – деп бұйырды. Ел ішіне көптеген адам шығарып, үй-үйге кіріп, астан-кестеңін шығарып, тінту жүргізіпті. Халық:

— А, құдай, мына бұзықтарға табылмай құтылса еді, – деп Әнуарлардың тілегін тілеп шуласыпты. Тінтушілер қаншалык іздесе де таба алмапты. Енді ұзап іздеуге айналыпты. Арада үш күн өтіпті. Төртінші күні Әнуарбек ерте тұрып, Күләндамен қол ұстасып, қоштасып тұрып:

— Сүйікті, адал жарым Күләнжан. Үш күннен бері ел арасын іздеп болып, енді қырға шығып іздейді дейді. Біздің дүниеден көретін жарығымыз таусылып, бітетін бақыты болса керек. Мен қазірден бастап, сол зәлімдердің алдына барып, көңілдегі сөзімді айтып қалайын. Сені өздері де тауып алар, әзірше сабыр етіп, осы үйде жата тұр, – депті. Сонда Күләнда:

— Әнуаржан, сенің не дегенің? Мен бұл жерде қалып, жеке өлгенімше, сенің өліміңді көріп тұрып, сол жерде өлгенім жақсы емес пе? – депті.

Сонда Әнуарбек:

— Сен сабыр ет, кім білсін қалай болатынын. Менің жақсы-жаман ахуалымды есті, – депті. Бұған Күләнда амалсыздан көніп, сол жерде қалатын болыпты. Екеуі қоштасып жылап тұрып, Әнуарбек былай депті:

Төрт жасымнан бірге өскен,

Айналайын Күләнжан.

Мінсіз болып туылып,

Сымдай белің бұралған.

Сорымызға кез бопты,

Бұзық бір заман қуарған

Тұйықсыз торға оралып,

Шыға алмай қалдық құмардан.

Қылмысты ісім жоқ еді,

Көпке ісім сыналған.

Сан ғашық жетпей мұратқа

Біз құсап кеткен жылаумен.

Қош, Күләнжан, қош енді,

Емеспіз артық солардан.



Сонда қыз:



Айналайын Әнуар,

Сүйікті сынды бағланым.

Мен үшін қиып жаныңды,

Бір бағыттан танбадың,

Бірге өлсем деп өзіңмен,

Тіленіп мен де зарладым.

Амалым қанша қайтейін,

Қызығыңа қанбадым.

Іш-бауырым елжіреп,

Қайтсем де от боп жанбадың,

Жеткенде желкем қиылып,

Жазуға амал бізде жоқ,

Зұлымңың қанды қармағың.

Қош-қош, сәулем, қош енді,

Қайырлы болсын барғаның,– депті.

Екеуі бірін-бірі қимай, көпке дейін айрылыса алмады. Жылап тұрып, үй иесіне Күләнданы тапсырды. Қайта-қайта қоштасып, амалсыздан Әнуарбек Күләнданың құшақтаған қолын босатып, Мәлік патшаға қарай жүріп кетті. Әнуарбек сол бетімен тоқтамастан Мәлік патшаның алдына кіріп келгенде, Мәлік патша түтігіп қап-қара болып кетті.

— Ей, бұзық! Сенің менің қатынымда нең бар еді! – деп, зіркілдей жөнелді. Әнуарбек мұнан тірі қалмасын білген соң:

— Мен бұзық емес, сен бұзық. Мына отырған жеті қу мен саған жарық дүние арам. Күләнда қашан сенің қатының еді? Сен бізді жылатсаң, сені құдай жылатсын, – деп, қасқиып тұрып алды. Мәлік патша қаһарланып, жендеттеріне:

— Мына бұзықтың екі қолын байлап апарып, зынданға салыңдар! – деп ақырыпты. Жендеттер Әнуарбектің қолын байлайын деп жетіп келгенде. Әнуарбек жендеттерді қойып-қойып жіберіп:

— Апаратын жерлеріңе өзім-ақ барамын, жүріңдер! – депті. Жеті молдаға қарап:

— Жерлерің енді кеңір, сендердің қандарың да менің қаным сияқты шашылсын, – деп, жендеттердің алдына түсіп, жүре беріпті.

— Бұл бұзықтың өлім алдында тұрып айтқан сөзін қарашы, – деп, жеті молда мұрттарынан күліп қала беріпті. Мәлік патша хатшыларын шақырып алып:

— Әнуарбек бұзық ертең дарға тартылады. Дереу халыққа жар шақырып таратыңдар! – деп бұйрық беріпті. Бұл хабар Күләндаға естіліп, Күләнда Әнуардың тапсырып кеткен адамынан жасырынып, далаға шықты. Қолына бір құлаштай жіп алып Әнуарбек өлді деген хабардан бұрын мен өлейін деп ойлады. Жіпті ілмектеп, мойнына салып, бір ұшын ағашқа байлап өзін тастап жіберді. Буынып, енді жаны шығып бара жатқан кезінде үй иесі көріп қалып, жіпті кесіп жіберіпті. Күләнда сылк етіп жерге түсті. Бетіне су бүрікті. Аздан кейін Күләнда есін жиып, су бүркіп отырған адамға:

— Ағатай-ай, маған бекер обал еттіңіз-ау! Сіздің шынымен маған жаныңыз ашыса, менің Әнуардан бұрын өлгенім жақсы еді ғой. Бәрібір, мен енді тірі қалатын адам емес едім ғой, – деп, еңіреп жылап жіберді. Күләнданың зарына іштері елжіреп, ерлі-зайыпты екеуі қосыла жылады.

— Қарағым-ай, сабыр етші! – деп, Күләнданы жұбатты, сонан кейін екеуі ешқайда бармай, ұйықтамай Күләнданы кезек-кезек күзетіп тұрды.

* * *

Ендігі әңгіме Асан мен Үсеннен басталсын. Әнуарбектің жоғалып кеткен екі ағасы намыстанып, өз елінен шығып кеткеннен кейін, алыс бір елге келіп, малай болып істеді. Әлдене бастағанда сол жерде тұрып сауда қылды. Бұрынғы бұзықтықтарын тастап, әбден байыды. Қатын алып, балалы болды. Елден ұялмастай болған кезінде өз еліне көшті. Көштерінің бетін елге түзеп, өздері үш жасында тастап кеткен інісін көруге асықты. «Әнуарбек тірі болса, жылдамырақ көрелік» деп, көштеріне қарамай ілгері озды. Әнуарбек қамауға алынған күні өз елінің шетіне келіп кірді. Елге кіре-ақ қайсыбірі мал атап сойып, қайсыбірі жеті нан таратып: «А, құдай! Әнуарбекті сақтай көр!» – деп, жылап-шулап жүрген елді көрді. Асан мен Үсен: «Япырым-ау, бұл адам көпшілікке осыншалық жағымды, қадірлі болғанда патшаға, неғып қылмысты болды екен? Өзінің жайын білейікші», – деп ойлады. Бір адамды шақырып алып:

— Бұл өлімге бұйырылған адам кім? Патшаға сонша қылмысты болған адамның тілеуін осынша көпшілік неғып тілеп жүр? Өлімге бұйырылған кісінің бұл елге қандай жақсылығы өткен еді? – деп сұрапты. Сонда әлгі адам тұрып:

— Біздің елде Нұрым деген бір бай бар еді. Сол адам әйелімен екеуі бір жылда өліп, ер жеткен екі баласы мен бір жастағы Әнуарбек деген ұлы жетім қалған еді. Ержеткен балалары бұзық болып, бар малды тауысып, қашып кетті. Жетім қалған Әнуарбек оқып, ер жетіп, осы елді әбден түзеп еді. Патшамыз сол Әнуарбектің әйелін тартып алып, өзін дарға асып өлтіретін болып тұр. Мына шулап жүрген халық сол жас үшін жылап-шулап жүр, – деп, жүріп кетіпті. Асан мен Үсен бұл сөзді есіткенде естерінен танып, жылап-жылап алды. «Енді қайтеміз?» деп, бірінен-бірі ақыл сұрағанда, Үсен тұрып айтыпты:

— Мен әзір Әнуардың жатқан жеріне барып, қайтсем де Әнуардың бетінен сүйіп, бірге жатып, ертең Әнуармен бірге өлемін,– депті. Сонда Асан тұрып:

— Біздердің бұрынғы ақымақтығымыз да жетіп жатыр. Енді біздерге Әнуардан айырылып жасаған өмірдің керегі де жоқ. Біз бекерден-бекер өлгенше, бүгін екеуіміз екі ақ балта тауып алып ертең дар түбінде Әнуарды өлтірушілердің бір-екеуін өлтіріп, өзіміз Әнуармен бірге өлелік,– депті.

Бұл сөзді Үсен де тура көріп, екеуі екі балта сатып алды, оны ұзынырақ саптап, өткірлеп, қайрады. Екеуі де туысы үшін өз жандарын өлімге қиып, даярлық ете берді.

Қаһарлы Мәлік патша ызаменен ерте тұрып:

— Барлық халық дар түбіне жиналсын! – деп, бұйрық етті. Әнуар үшін шулап, жүректері лүпілдеп, ұйықтамаған көпшілік ертеменен топ-топ болып, дарға қарай ағылып жүріп берді. Жендеттер Әнуарбекті зынданнан шығарып, екі қолын артына байлады. Алды-артынан қамап дарға асуға айдап шықты. Дарға қарай ағылып келе жатқан көпшілік қолдары байлаулы айдалып келе жатқап Әнуарбекті көргенде:

— Қайран, Әнуар-ай, шынымен-ақ өлгенің бе? Ақ иіліп сынбайды деген бекер екен ғой! – деп қойдай шулады, жылаған дауыстар жер жаңғырықтырды. Бірақ патшаның әміріне қарсы тұрар шара жоқ, шулап жылағаннан басқа еш қайрат қыла алмай, азан-қазан болып, жүре берді. Сонда Әнуарбектің байлауда айдалып келе жатып, халықпен қоштасып айтқан сөзі:

Білесіңдер, ел-жұртым,

Бір жастан жетім шерлі едім.

Екі ағам тастап кеткенмен,

Туып-өскен жерде едім.

Ата-ана мен туыстың,

Тәрбиесін көрмедім.

Риза бол, ел-жұртым.

Дегендей қылып көбіңе

Қызмет етіп бермедім.

Тірі болса ағалар,

Мұнан кейін кеп қалар.

Бір арман сол сәлем де,

Тірлікте бірін көрмедім.

Қаны қара зұлымдар,

Ерте айырды елімнен.

Кіндік кесіп, кір жуып

Туып-өскен жерімнен.

Жемеңгер, қанзұт жеті қу,

Қу құлқынға берілген.

Тілектерің қабыл боп,

Ойлаған шықты жеріңнен.

Он беске жаңа жеткенде,

Опырды сұмдар белімнен.

Ызалы халық анталап.

Тесемен, шотпен, балталап,

Уақыт кезі келгенде,

Шұқысын көзге көрінген,

Сендерге жауыз, оқ болсын,

Бір тамшы қаным төгілген.



* * *

Соры қайнаған енеме,

Көз қырын сал, ағайын.

Әнуар, Күлән деп жүріп,

Ағартып еді самайын.

Кеудемде жаным тұрғанда,

Келгенде қысым қу жанға,

Көрінсе енем деп едім,

Арыздасып қалайын.

Жоқ сияқты бұл жерде,

Жан-жағыма қараймын.

Сәлем де, жұртым, сәлем

Ғарып болған енеме.

Бағып еді төрт жастан,

Көтергендей төбеге.

Мені есіңе алсаңдар.

Жүріңдер желеп-жебеде.

Кететін болдым көрместен,

Күләндаға сәлем де!

Аман да бол, ел-жұртым,

Жаны бірге кемеде!

Әнуарбектің бұл зарын естігендер онан әрі шулап, Әнуарды айдаған жендеттер алаңға жақындап қалды. Әнуарбектің екі ағасы Асан мен Үсен екі ақ балтаны қойындарына тығып алып, олар да жендеттердің артында таяу жүріп еңіреп-жылап келе жатты.

Жендеттер Әнуарбекті қамалап, айдап келгенде, Мәлік патша мен жеті молда бұрын келіп, алаңда тұр екен. Әнуарбек дар түбіне жетісімен-ақ Мәлік патша жендеттерге:

— Тартыңдар! – деп ақырды. Жендеттің бірі арқан ілмектеп Әнуарбектін, мойнына тастап жіберіп, тартып қалғанда, Үсен қарғып келіп, Әнуарбектің мойнына арқан тастағанды қақ басқа ақ балтамен салып өтіпті. Жендеттердің енді біреуін Асан және де періп жіберіпті. Сол кезде Әнуарбек үшін жылап, шулап тұрған көпшілік:

— Ойбай, жабылыңдар! – деп, шу етіп қаптап, алдымен Мәлік патшаны, сонан кейін жеті молданы табанымен таптап, басып-жаншып кетті.

Сөйтіп, Әнуарбек өлім аузынан аман қалыпты.

Екі ағасымен табысып, Күләндасымен қосылып, Мәліктің орнына патша болыпты, сөйтіп, барша мұратына жетіпті.