Құқықтану | АКЦИОНЕРЛIК ҚОҒАМНЫҢ ТИIМДI ҰЙЫМДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНЫ

Мазмұны

КIРIСПЕ....................................................................................................3-4

I-БӨЛIМ. АКЦИОНЕРЛIК ҚОҒАМ-АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ
СУБЪЕКТIСI....................................................................................
1.1. Акционерлiк қоғамның даму тарихы..........................................5-13
1.2. Қазақстан Республикасында акционерлiк қоғамның
құқықтық реттелуi.......................................................................13-16

II-БӨЛIМ. АКЦИОНЕРЛIК ҚОҒАМ-ЗАҢДЫ ТҰЛҒАНЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНЫ РЕТIНДЕ......................
2.1. Акционерлiк қоғамның түсiнiгi, белгiлерi және түрлерi.
Қоғам акциялары............................................................................17-27
2.2. Акционерлiк қоғамды құру, қайта ұйымдастыру
және тарату. Қоғамды басқару.....................................................27-42

ҚОРЫТЫНДЫ.....................................................................................43-44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТIК
ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТIЛЕР ТIЗIМI......................................................45-46
Кеңес мемлекетi өмiр сүрiп отырған кезеңде азаматтық құқық теориясында заңды тұлғалардың мәнi туралы алуан түрлi пiкiрлер кең таралған болатын. Негiзiнен алғанда заңды тұлғалар – мемлекеттiк кәсiпорындар мен мекемелер зерттеу объектiсi болды, мұны экономикада мемлекеттiк меншiктiң үстемдiк етуiмен түсiндiруге болатын.
ХIХ ғасырда АҚШ жоғарғы сот судьясы Д.Маршалдың корпорацияға берген мынадай кең таралған анықтамасы: “Корпорация дегенiмiз – бұл көрiнбейтiн, сезiлмейтiн және заң жүзiнде ғана өмiр сүретiн жасанды құрылым” қалыптасқан, бұл анықтама АҚШ-тың теориясы мен практикасында өзiнiң маңызды орнын алған.
Академик А.А. Венедиктов “ұжым iлiмiнiң” авторы. Бұл ғалымның айтуынша мемлекеттiк заңды тұлғаның артында екi ұжым тұрады деген: а) мемлекет атынан барлық халық, б) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен қызметкерлерiнiң ұжымы.
Сөйтiп заңды тұлғаға “адамдардың қатысы” жөнiнде әртүрлi пiкiрлер атылған және де бұл орайда авторлар түрлi белгiлерге жүгiнедi. Оның бiрiнде бұл адамдар заңды мүддесi үшiн әрекет етедi, екiншiден адамдардың әрекетi осы институтпен (саламен) реттеледi, үшiншiсiнде адамдардың әрекетi заңды тұлғалардың әрекетiмен көрiнедi, ол кейде құқықтарды жүзеге асыруда, мәселелердi жасауда, оның еркi танылады.
Заңды тұлға туралы iлiмде осындай әр қилы пiкiрлер кездесуiнiң өзi оның күрделi құқықтық құбылыс екендiгiн анық дәлелдей түседi.
Сонымен КСРО мемлекеттерiнiң жоспарлы экономикасының кетуi, Қазақстан Республикасының нарықтық-экономикалық формацияға өтуi кезiнде, құқықтық мемлекеттi қалыптастыру процесiнiң жалпы жүйесiнде өтпелi кезең ретiнде түсiндiрiлетiн қазiргi уақыт құқықтық қызметiң кез-келген саласында көрiнiс тауып отырған серпiнiмен Акционерлiк қоғамның да- заңды тұлға ретiнде орны ерекше. Экономикаға белгiлi бiр қаражат тартуды, бәсекелестiктiң нығаюы, кәсiпкерлiк тәуекелдiң өсуi Акционерлiк қоғамдардың дамып жетiлуiне жол ашып отыр.
Акционерлiк қоғам-коммерциялық ұйымдардың уақыт және нарықтық қатынастар сарынынан өткен барынша дамыған нысаны болып табылады.
Соңғы жылдардағы әлеуметтiк-саяси және экономикалық өзгерiстер заңдарды батыл түрде өзгерту қажеттiгiн туғызды. Ұлттық құқықты қалыптастыру жағдайында социалистiк түсiнiктегi категориялар мен институттардың және олардың осы заманға лайық мазмұнымен толығуының арасында қарама-қайшылық анық көзге түсе бастады.
Шамамен 1990 жылдардағы заңдар жүйесi осы заманғы тенденцияларды объективтi түрде бейнелей алмады, ең жоғарғы байлық ретiнде адамның, қалыптасып келе жатқан қатынастар жүйесiндегi оның орны, құқық субъектiлерiнiң, яғни акционерлiк қоғамдардың, мемлекеттiң ролiн анықтайтын белгiлер құқықтық мемлекеттегi басым бағыттарды белгiлейтiн әлемдiк үлгiлерге жауап бермейдi деген ойлар болған.
Осыған байланысты бұрын қолданылып жүрген заңдарға енгiзiлген толықтырулар мен өзгертулер, сонымен қатар жаңа заңдарда осы заманға сәйкестендiрiлiп жаңа құқық нормалары пайда бола бастады. М: ҚР-ның Азаматтық Кодексi, Акционерлiк қоғамдардың қызметiн реттейтiн нормалар қабылданды.
Нарықтық экономиканың қарқынды даму сатысында Акционерлiк қоғамның тиiмдi ұйымдық-құқықтық нысанын теориялық және тәжiрибелiк маңыздылығы шеңберiнде танып бiлу, зерттеу бүгiнгi күнi ғалымдарымыздың көзқарасынан тыс қалмаған өзектi мәселелердiң бiрi.
Сондықтан да менiң бiтiру жұмысымда Акционерлiк қоғамдардың құқықтың субъектiсi ретiнде құқықтық жағдайын, дамуын, құқықтық реттелуiн, акционерлiк қоғам түсiнiгi, ерекшелiктерi жайында жан-жақты қарастыруға тырысамын.
Бiтiру жұмысы Қазақстандық және алыс-жақын шет мемлекеттер ғалымдардың ғылыми еңбектерiне және Қазақстанның құқықтық базасына негiзделе отырып, теория және тәжiрибе арақатынасы бойынша ғылыми, логикалық, сараптау, анализдеу әдiстерi негiзiнде орындалды.

I БӨЛIМ. АКЦИОНЕРЛIК ҚОҒАМ-АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СУБЪЕКТIСI.

1.1. Акционерлiк қоғамның даму тарихы

Өндiрiстiк процестiң, қоғамдық комбинациясының сапасы жағынан жаңа сатысы болып (еңбектiң қоғамдық бөлiнiсi, өндiрiстiң мамандануы – бiр жағынан, еңбектiң корпорациясы, өндiрiстiң интеграциясы адамзат тiршiлiгiнiң басқа салалармен өндiрiс – басқа жағынан) Рим имеприясының кезеңi болып табылады.
Рим державасы аумағының кеңеюi, көршi мемлекеттердi (Греция, Корсики, Сардини, Сицилияның елеулi бөлiгi және т.б.) жаулап алуы басқа халықтармен сауданың дамуы, шаруашылық қызметiнiң кеңеюi (флот құрылысы, әскери жабдықтау, қоғамдық жұмыстар) Рим құқығының дамуына әкелдi. Шаруашылық қажеттiлiктерi сауда айналымына жеке тұлғалардың мүлкiнен оқшау мүлiктi енгiзу сияқты техниканың әдiсiн өмiрге әкелдi. Бастапқыда бұлар дiни мақсаттағы одақтар болды (Sodalitates, collegia, sodalica), оларға ХII кесте заңдары заңға қайшы келмеген жағдайда өздерi үшiн жарғы жасау құқығын бердi. Сондай-ақ олар қолөнершiлердiң кәсiби одағы (tobrorum, pistorum) болды. Республика кезеңiнде оларға магистрлар қарамағындағы қызметшiлердiң корпорациясы (collegia, apparitorum) өзара көмек көрсету бiрлестiктерi, мысалы жерлер корпорациялары (collegia, funeraticia) қосылды1.
Сауда серiктестiгi институтының негiзiнде Рим құқығының серiктестiк шарты (societas) жатыр. Осы шарт бойынша екi немесе одан да көп тұлғалар рұқсат етiлген ортақ шаруашылық мақсатқа қол жеткiзу үшiн бiрiгедi. Шартқа қатысу мүлiкпен (мүлiктiк салыммен) немесе жеке қызметiмен жүзеге асырылды. Сыртқы қатынастарға бiр ғана тұлға қатысса да болды. Ортақ iстi жүргiзуден болған пайда мен шығын қатысушылар арасында шартта көзделген, ал егер көрсетiлмесе теңдей бөлiнiп отырды.
Қатысушылары өздерiнiң бүкiл мүлкiн емес, тек оның бiр бөлiгiн бiрiктiрген. Серiктестiктер неғұрлым кең тарады. Олар қазiргi серiктестiктердiң қалыптасуына да үлкен рөл атқарды.
Рим құқығындағы серiктесiтiк шарты шарттық мiндеттемелiк құқықтық қатынасты тудыратын заңи фактi болып табылады. Қазiргi құқықта оның жай серiктестiкпен кейбiр ұқсастықтары бар.
Заңды тұлғаның материалдық-құқықтық дамуы қиын және бiр қалыпсыз жүрдi.
Корпорация – жеке құқықта жеке тұлғамен тең қарастырылды. Оларда мүлiктiк және бiраз мүлiктiк емес жеке құқықтар бар деп танылды. Корпорацияның заңи тiршiлiгi үшiн одан жекелеген мүшелердiң шығуы маңызды болмады. Бұл жай заңды тұлғаның, жай корпорацияның ғана емес, тура акционерлiк қоғамның қағидасы болып табылады. Корпорацияның мүлкi оның мүшелерiнiң мүлкiнен оқшауланады және оның мүшелерiне емес, құқықтың ерекше субъектiсi ретiнде оған тиесiлi болады. Корпорацияның және оның мүшелерiнiң жауапкершiлiктерi ажыратылады.
Император Август кезiнде қалыптасқан корпорацияны сенат рұқсаты мен құру және осындай рұқсат болған жағдайда ғана заңды (collegium licitum) деп танудың жалпы тәртiбi бойынша заңды тұлғаларды құру және мемлекттiк тiркеудiң қазiргi тәртiбiне жақынырақ.
Сонымен қатар жалпы ереже бойынша корпорация өсиет бойынша мүлiктi иелене алмады. Оның өкiлi келтiрген зиян үшiн жауапкершiлiктi корпорация емес сол өкiлдiң өзi көтердi. Рим заңгерлерi корпорацияның құқық қабiлеттiгi туралы аяқталған iлiм жасамады.
Сондай-ақ Рим құқығы бұл – заң нормаларының жүйесi, сонымен бiрге сот және әкiмшiлiк прецеденттер жүйесi екендiгiн естен шығармаған жөн.
Не десекте, осы Рим жеке құқығы акционерлiк қоғамның қалыптасу және даму жолында алғашқы қадамды жасады1.
Бiрқатар зерттеушiлердiң пiкiрiнше акционерлiк қоғамның қалыпатасуына белгiлi бiр үлестi орта ғасырлар қосты. Осы кезең үшiн көпестер қызметiнiң пәнi бойынша сауда Гильдияларын құру тән.
Ежелгi Римдегi сияқты Гильдиялар да қаржы құралдарды неғұрлым iрi шаруашылық мақсаттарға қол жеткiзу және жекелеген көпестердiң тәуекелiн шектеу үшiн уақытша бiрiктiрдi.
Гильдияларға бiрлескен қызметтiң жалпы жағдайына негiзделген қатысушыларының ортақ жауапкершiлiгi тән болды.
Гильдиялардың дамуы 3 негiзгi бағыттар бойынша жүрдi. Бiрiншiсi және неғұрлым маңызы аздауы – ХII ғасырдағы Францияның оңтүстiгiндегi мукомольды бiрлестiктер. Олар үлестiк негiзде құрылды. Үлестер еркiн оқшауланды. Қызметтi жоғарғы және бақылау органы – үлес иелерiнiң жалпы жиналысы құрған үлес иелерiмен сайланған басқарма органы басқарды. Оларға ХII ғасырда Германиядағы тау серiктестiктерi жақын.
Серiктесттiкке қатысу құқығына ие болу үшiн еркiн оқшауланатын, бiрақ жылжымайтын мүлiк ретiнде қарастырылған Кукусты (үлестi) сатып алу тиiс едi. Пайлардың (үлестiң) саны үлкен (100-н астам) болды. Олардың иелерi мәселелердi көпшiлiк даусымен шешетiн жалпы жиналыс құрды2.
Кукстар саудасы және өндiрiсiтiң ерекшелiктерiмен байланысты бағалардың ауытқып тұруы бiр жағынан биржаға дейiнгi деп атауға болатын ерекше делдалдар мен сауданың ерекше шартының пайда болуына, ал келесi жағынан – алаяқтықтың жойылуы және оған байланысты мемлекеттiң араласуына әкеп соқты. Үкiмет жаза шараларын ғана қолданып қойған жоқ, тау серiктестiктерiне өздерiнiң өкiлдерiн бақылау үшiн жiберiп отырды.
Крестiлiк жорықтар мен теңiз саудасының маңызы бiрнеше жүз жылға созылды. Кеменi бiрiгiп алу және пайдалану мақсатында теңiз серiктестiктерi (Rhederei) құрылды. Басты құндылық кемеде болды. Кеме жасауды шешкен және серiктестiктi ұйымдастырушы болған тұлға кеменiң құны, үлес саны мен мөлшерiн анықтайтын, оның көлемiн жариялай отырып серiктестiкке қатысу үшiн басқа тұлғаларды шақырады. Серiктестiктiң барлық үлестерiн әр түрлi тұлғалар алған сәттен бастап ол құрылды деп танылады. Осы сәттен бастап өзiне алған мiндеттемелердi орындамаған немесе тиiстi орындамағаны үшiн жауапкершiлiк туады. Серiктестiктiң басшысы болып оны құрушы-қатысушылардың жиналысына есеп беретiн патрон болды. Кеменi пайдалану шығындардың жұмсалуын талап етедi. Осы шығындардың орнын толтыру мәселесiн жиналыс шешкен. Қазiргi акционерлiк қоғамның қажеттi құрамдас бөлiгi болып табылатын бақылау органының функциясын жазба жүргiзушi орындаған.
Акционерлiк қоғам шарықтау шегiне Генуяда жеткен, Италияндық мемлекеттiк несие берушiлердiң бiрлестiгi – маондар (maonae немесе montes – арабтың maounah – бiрлескен көмек, кәсiпорын) болды. Елеулi әскери және т.с.с. шығындар, мемлекеттiк шаруашылықтың тарауы, мемлекеттiң жеке тұлғаларға iрi көлемде қарыздар болуына әкелдi. Мемлекет өз мiндеттемелерiн орындай алмағандықтан несие берушiлердiң бiрлестiгiне сауда мақсатында серiктестiкке бiрiккен, өздерiнiң несие берушi алдындағы қарызды өтеу есебiнен түскен кiрiстi жинау және қарыздарын басқару құқығын беруге мәжбүрлi болды. Бұндай бiрлестiк капиталындағы үлес Loca деп аталды. Loca-ға меншiк құқығы арнайы маондар кiтабында тiркелетiн. Осы кiтапқа белгiленген жазбаны енгiзiп және үлес (пай) меншiк иесiнiң келiсiмiмен басқа тұлғаларға беруге болатын. Маонды қатысушылары сайлаған адам басқарды, онымен қатар кiрiстердi жинайтын, 5 адамнан тұратын кеңес сайланды. Қатысушылардың жиналысы жылына бiр рет және пайданы бөлу туралы шешiмдi қабылдайтын. Осындай бiрлестiк туралы ең алғаш рет – хиоское 1346 ж. жария болған1.
Акционерлiк қоғам тарихында екi Ост-Индiлiк компаниялар: Ағылшындық және Голландиялық танымал. Теңiз экспедицияларын жабдықтаушы екi компанияның бiрiгуi нәтижесiнде пайда болған (1594-1596 ж.ж.). Compagnie nan Verre Голландиялық компанияның негiзiн салушы болды.
Алғашында оның құрамында 10 қатысушы болды, ал 2 жылдың iшiнде бұл көрсеткiш 2 есеге өстi (18). Нәтижесiнде Голландиялық үкiметтiң бастамасымен 1602 жылы Compagniе nan Verre компаниясының негiзiнде бiрнеше компаниялардың қосылуы нәтижесiнде – бiрiккен Ост-Индiлiк компания құрылды. Компанияның қызметi 6,5 млн. флоринмен есептелген. Соңынан бұл компанияның капиталы белгiлi бiр тең үлестерге бөлiндi. Әрбiр акцияның құны 500 флорин және бұл акция еркiн айналымда болды. Акцияның басқа тұлғаның меншiгiне өтудi 2 жақтың мәмлесiнiң негiзiнде, кiтапқа жазба енгiзу арқылы директор жүзеге асыратын. Бұл компанияның қызметi акционерлiк қоғам тарихында ерекше орын алды, өйткенi осы кезде акциялар пайда болды (actiе in de compagnie) алайда Голландиялық “Акционист” терминi кейiннен XVI ғасырда француз терминi “акционермен” ығыстырылады, бiр тұлғаға тиесiлi капиталдағы минималды үлес мөлшерi анықталды, акцияның еркiн айналым принципi сияқты жаңалықтар пайда болған1.
Англияда акционерлiк қоғамның пайда болуы, сол Голландиядағыдай экономикалық алғы шарттар негiзiнде пайда болды. Англияның Ост-Индилiк компанияны құру үкiмет бастамасымен емес, жеке тұлғалардың бастамасымен жүзеге асырылды. Алғашында (1599-1600ж.ж.) бұл компания Голландиялық бәсекелестерiне төтеп беру мақсатымен құрылған серiктестiктердiң одағы болды.
Акционерлiк қоғамның капиталы 1 млн. 703 мың фунт ст. құрады, ал акциялар 50 ф.ст. тұрды. Кейiнен оның құны 100 ф.ст. дейiн өстi.
500 ф.ст.тұратын акциялар иесiне дауыс беру құқығын, ал 2 мың ф.ст. директор болып сайлануға құқық бердi. Сайлау көпшiлiк дауыспен жүргiзiлдi. Алғашқыда бiр дауыс бiр акцияға емес, бiр қатысушыға тиесiлi болды2. Акционерлердi жалпы жиналысы кезектi және кезектен тыс жүргiзiлетiн. Бұл компания 1782 жылға дейiн өмiр сүрiп және басқа да компаниялардың дамуына өзiнiң зор үлесiн қосты. (Африкалық компания, Оңтүстiк-Америкалық компания, Оңтүстiк қоғам және т.б.).
XVII ғасырда акционерлiк қоғам кең етек алып тарады. 1843 ж. Англияда 994 акционерлiк қоғам, ал 1844 жылдан 1856 жылдар аралығында 4409 акционерлiк қоғам тiркелген.
Акционерлiк қоғамның дамуындағы маңызды рөл Францияға тиесiлi. XVII ғасырдағы теңiз экспедицияларының толық күйреуi, Батыс-Индия компаниясы – тек 50 жыл (1628 ж. құрылған), Шығыс-Индия компаниясы – 20 жыл (1664 ж.) және т.б. Әрбiр компания арнайы үкiмет актiсiмен құрылатын, және акционерлiк қоғамның қызметiн құқықтық реттейтiн нормалар болған жоқ. Үкiмет бұндай компаниялардың қызметiн бақылауда ұстады. Әрбiр компанияда мемлекеттiң агентi болды. Кейбiр компаниялардың жалпы жиналысына корольдiң өзi қатысатын.
ХIII ғасырлардың өзiнде Францияда қызмет еткен акционерлiк қоғамдар 1673 жылы қабылданған сауда кодексiнде көрiнiс таппаған, өйткенi сол кездегi құқық жүйесi жария және жеке болып бөлiндi. Акционерлiк қоғамдар жария құқық жүйесiнде болған.
Өндiрiстiң тез дамуы, Напалеонның әскери және саяси жетiстiктерi, рыноктың кеңеюi, осы факторлар нәтижесiнде акционерлiк қоғам туралы құқық нормалары дүниеге келдi. 1801 жыл 3-сәуiрде жаңа сауда кодексiн құрастыруға жетi адамнан тұратын комиссия құрылды, және бұл кодекс 1808 жылдың 1 қаңтарынан күшiне ендi. Акционерлiк қоғамның құқықтық жағдайы заңдастырылды. Акционерлiк қоғам 2 нысанда – акционерлiк серiктестiк және акционерлiк команидиттiкте (сенiм) құрылған. Акционерлiк серiктестiктер бұрынғыдай Үкiмет рұқсаты негiзiнде құрылатын болды, ал акционерлiк командиттер (сенiм) керiсiнше қатаң мемлекеттiк бақылаудан және үкiмет рұқсатынан айырылды. Осыған орай акционерлiк қоғам жария құқықтан жеке құқыққа ауысты.
1856 ж. 18 шiлдеде команидиттiк комапаниялар туралы заң қабылданып, командиттiк компанияларды құру үшiн бүкiл жарғылық капиталының ¼ төлеуге мiндеттедi және осыдан кейiн компания тiркелiп, акция шығару, оны орналастыру тек акцияның 2/3 құнын төлегеннен кейiн ғана мүмкiн болды.
1863 жылы 23 мамырда қабылданған заңға сәйкес азаматтық құқықтық қатынасқа акционерлiк қоғамның жаңа түрiн алып келдi, ол – жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк (societes a responsabilite limitee) болды. Жарғылық капиталы (20 млн. фр.дейiн) кiшiгiрiм мөлшерде болатын заңды тұлғалар әкiмшiлiктiң рұқсатынсыз құрылуы мүмкiн болды.
Басқа елдерге қарағанда Германияда акционерлiк қоғамдар өте кеш пайда болды. Акционерлiк қоғамды құқықтық-ұйымдық нысан ретiнде тек XVII ғасырдың 2-i жартысында банкiлiк қызметте, және XVIII ғасырда сақтандыру iсiнде қолдана бастады, ал ауыр өнеркәсiпте тек ХIХ ғасырда пайдаланды. Кедендiк одақ құрылуы мен жағдай күрт өзгердi, және заңдардың бiркелкiлiгiн талап еттi. Нәтижесiнде 1838 жылы Пруссияда “темiр жол кәсiпорындары” туралы заң қабылданды, ондағы баптардың басым көпшiлiгi акционерлiк қоғамға арналған болатын. Ал 1843 жылы “Акционерлiк қоғамдар туралы” заң қабылданды, мұндай заң Австрияда 1852 жылы шықты. Бұл заңдарда жарғылық капиталдың құрастырылуына, жарғының мазмұны, есептiң жүргiзiлуiне, жылдық баланс бойынша есептiлiкке көңiл бөлiнген1.
1861 жылы “Общегерманского торгового уложения” заңы қабылданды, кейiннен бұл заңды Герман империясының қаулысымен бүкiл Герман территориясына жалпыға мiндеттi жасады. Заңның ең маңыздысы ол жария құқықпен жеке құқықты, материалдық құқықпен процессуалдық құқықты толығымен ажыратты. Бұл сауда кодексi акционерлiк қоғамды жеке құқыққа жатқызып, оның құрылуы мен қызметiн құқықтық реттеудi жүзеге асырды. 1884 шiлдеде қабылданған заң акционерлiк қоғамды тiркеу үшiн жарғылық капиталдың толық көлемде төленуiн талап еттi, акция құнының ең төменгi мөлшерiн көтердi, акционердiң акцияларды төлеудегi жауапкершiлiгiн анықтады, құрылтайшыларға түсiнiк бердi, оларды акционерлерге толық және нақты ақпарат беруге мiндеттедi, құрылтайшылардың қызметiне бақылаудың жаңа түрiн енгiздi. Акционерлiк қоғамның органдары мен олардың құзiретiне көп көңiл бөлiнген, директорлар кеңесi, акционерлердiң жалпы жиналысы, ревизиялық комиссия қызметiн реттейтiн нормалар қарастырылған.
XVIIIғасырда акционерлiк қоғамдар Америкаға ене бастады. Негiзiнен Ағылшындық акционерлiк қоғамдар болған. Жергiлiктi акционерлiк қоғамдардың дамуына саяси және экономикалық факторлар кедергi келтiрдi. АҚШ-та ХIХ ғасырдың ортасына дейiн акционерлiк қоғамды құру рұқсат ету әдiсiмен жүргiзiлдi.
Акционерлiк қоғамды құруға рұқсатты штаттың заң шығарушы органдары бердi, тағы бiр әдiсi – федералдық органдардың акционерлiк қоғамның жарғысын бекiтуi. Содан кейiн акционерлiк қоғамды құрудың рұқсат етушiлiк әдiсiн акционерлiк қоғамды тiркеушi әдiсiне ауыстырылды.
ХIХ ғасырдың аяғында өндiрiс мөлшерi ұлғайып, iрi компаниялардың маңыздылығы өстi. Сондықтан да АҚШ-тың экономикалық жағдайы құқықтық еркiндiктi талап еттi.Нәтижесiнде жарғылық капиталдың шектелуi мөлшерi алынып тасталды, акционерлiк қоғамның акияларды шығаруға байланысты қаржылық мүмкiншiлiктерi ұлғайды, компанияны басқаруға директорлар кеңесi мен атқарушы органға кең (мол) құзыреттер берiлдi. Әртүрлi Штатарда акционерлiк қоғамдарға жеңiлдiктер болған. Кейiннен сот органдарының прецеденттерi мен заңға түсiнiк беруi арқасында акционарлiк қоғамдар универсалды құқық қабiлеттiлiкке және кiрiс түсiретiн қызметтiң кез келген түрiмен айналысуға мүмкiншiлiкке ие болды.
Ресей мемлекетiнде ең алғаш акционерлiк қоғамдар, корпорациялар туралы нормативтiк құқықтық акт 1807 жылы пайда болды1.
Ғалымдардың айтуынша Ресей мемлекетi акционерлiк қоғамды ұйымдық-құқықтық нысан ретiнде Европа елдерiнiң тәжiрибесi негiзiнде өзiнiң құқық жүйесiне енгiздi деген пiкiр қалыптасқан. Ресей мемлекетiнде алғаш құрылған акционерлiк қоғам ретiнде 24 ақпан 1757 жылы құрылған “Константинополде сауда жасайтын компанияны” тану болды.
Компанияның капиталы 200 үлестен, үлестердi акция деп атайтын және акция құны 500 рублмен есептелетiн қаржыдан тұрған. Акционерлiк қоғамды басқаруды директорлар яғни құрылтайшылары басқарды, және жылдық қаржылық жағдайы туралы есеп беретiн және т.б. Бұл компания 1762 жылға дейiн жұмыс iстеп келдi. Кейiннен 1758 ж. “Компания Персидского торга” 1762 жылы – Акционерный эмиссионный банк, 1798 – Российско-Американская компания және т.б. құрылуы нәтижесiнде Ресей қоғамында акционерлiк қоғам өз орнын алды. Бұл кездерi акционерлiк қоғамды құру екi жолмен жүрдi: Үкiмет қаулысы негiзiнде және тұлғалардың бастамасы мен.
Ал 1913 ж. Ресей мемлекетiнде 2 мыңға жуық акционерлiк қоғамдар болған. олардың 383-шi 21%-тi өздерiнiң акцияларын биржа арқылы орналастырған, және жарғылық капиаталының мөлшерi 50 мың рублдан астам болған2.
Ал егер жарғылық капиталы 500 мыңнан аз болса, онда ол акционерлiк қоғамның акцияларына биржаға жол берiлмеген.
I Дүниежүзiлiк соғыс нәтижесiнде қалыптасқан статистикаға жүгiнсек, бұл көрсеткiш – 1914 ж. тамыз айына дейiн, орташа есеппен алғанда айына 31 акционерлiк қоғам қайта құрылған, ал келесi 10 айда бұл көрсеткiш 22 акционерлiк қоғам құрылғандығын айқындап отыр. Кейбiр деректер ...