Қаржы | Қазақстан экономикасында шағын бизнестің орны

Мазмұны


Кіріспе …………………………………………………………………

І. Қазақстан экономикасында шағын бизнестің орны
1.1.Қазақстан экономикасын қалыптастырудағы шағын бизнестің рөлі …………………………………………………….
1.2.Шағын бизнес ерекшеліктері …………………………………
1.3. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес жағдайын талдау …………………………………………………………………...

ІІ. Шағын бизнес субъектілеріне салық салу режимі
2.1. Арнаулы салық режимін қолдану талаптары ……………..
2.2. Бір жолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі ………
2.3. Патент негізіндегі арнаулы салық режимі …………………..
2.4. Оңайтылған декларация негізінде бюджетпен есеп айырысу тәртібі ………………………………………………………...

ІІІ. Шағын бизнеске салық салуды дамыту проблемалары
3.1. Шағын бизнесті дамытудың қажеттілігі мен мемлекеттік қолдаудың негізгі нысандары ………………………………………………….
3.2. Шағын бизнеске салық салуды жетілдірудің негізгі бағыттары…

Қорытынды және ұсыныстар ……………………………………………………
Пайдаланған әдебиеттер тізімі …………………………………………………
Шағын бизнес базар қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортаның нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын бизнес, ең алдымен, базардың тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, бизнес экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймады, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық дамыуында оның тұрақтығылының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Шағын бизнестің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін арттыру жатады.
Шағын кәсіпорындар экономиканы қайта құру қарқының жеделтездетіп, шығының тез өтелуін қамтамасыз етуге, тұтынушы сұранымының өзгеруін жедел байқап, бәсекелестіктің өрісін кеңейте түсуге, салалық және аумақтық монополизмге төтеп беруге көмектеседі.
Бизнеске қатысына қарай, шағын деген анықтама жұмысшылардың саны, жалпы табыс, сондай-ақ, жылдық айналым ұғымында түсіндірілуі мүмкін. Фирмаларды көлемі бойынша топтастыру кезінде негізінен бірінші белгі ескеріледі:шағын бизнеске жұмысшы саны 100 адамға дейін, ал Қазақстанда 50 адамға дейін болатын кәсіпорындарды жатқызу қабылданған.
Қазақстанда бүгінгі күні шағын және орта бизнес бастан кешіріп отырған қиыншылықтарға қарамастан, экономиканың серпінді дамып келе жатқан бөлігі болып отыр. Ең бастысы: шағын бизнес саны өсіп келеді. Өсім соншалықты жоғары да емес, небәрі пайыздың бөлшегі ғана. Дегенмен, өсім бар. Оның жалпы ішкі өнімде де өзіндік үлесі бар. Ол 7 пайызды құрайды.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі- кірістерге қатысуымен және жұмыспен қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болуымен шартталған, жұмыстың ең жоғарғы нәтижелігіне деген жалпы біріккен құштарлық коллективтік түрде еңбек етуге жәнебригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда құрушылар ( негізін қалаушылар ) кәсіп орынды басқару үшін маман мененжерлерді тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе екі жақ мүдделерінің тоғыспауына әкеледі, ал ол өз кезеңінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта кәсіп орындарда мундай қарсылықтардан құтылып кетуге болады, себебі негізін қалаушы мен мененжер-бұл ереже бойынша бір адам. Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде шағын бизнес қайтадан өз мәнімен маңыздылығына ие болады. Көптеген елдердің үкіметтері шағын бизнесті жаңа ойлардың, жаңа жұмыс орындарының табыстар мен өркенеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына жағдай жасау шаруаларын қабылдауда.
Шағын бизнес шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу негізі болып, ол жердің түрғындарына тұратын жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол ашады. Оның үстіне, шағын бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана қоймай ,сондай-ақ оның экономикалық дақдарыстан шығуының алғашқы кезеңі ретін де қарастырылады. Шағын фирмалады көбірек құру -–жұмыссыздық проблемасын жеңілдетуі, сауыққан бәсекелі орта құруы, қаржы нарғын жандандыруы, ірі бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының ауқымын кейтүі мүмкін.
І. Қазақстан экономикасында шағын бизнестің орны

1.1 Қазақстан экономикасын қалыптастырудағы шағын бизнестің рөлі

Шағын бизнес базар қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортаның нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын бизнес, ең алдымен, базардың тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, бизнес экономикада нақты белсенгі, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймады, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық дамыуында оның тұрақтығылының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Шағын бизнестің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін арттыру жатады. Дамыған елдердіңтәжірибесі шағын бизнес экономиканың даму қарқының арттыра түсетінін көрсетеді.АҚШ-та барлық жұмыс күшінің 50 пайыз шағын бизнеспен шұғылданады. Ішкі өнімнің 33 пайызың нақ сол қамтамасыз етеді. Жапонияда жұмыс күшінің 80 пайызы шағын кісіпкерлікте жұмылдырылған, жалпы өнімнің 55 пайызы солардың үлесіне тиеді. АҚШ –та шағын бизнес ғылыми-зерттеу жұмыстарының 3 пайызын ғана жүзеге асырсада, өндіріске еңгізілетін ірі жаңалықтарын 50 пайызын қамтамасыз етеді. Шағын кәсіпорындардың экономикалықтиімділігі соншалық айқын: ірі кәсіпорындар жаңа өнім өндіруге жұмсаған 1 доллар шығынмен салыстырғанда, осы көрсеткішпен шағын кәсіпкорындар жаңа өнімдерді 17 есе көп шығарады, шағын фирмалар мен дербес өнертапқыштар жаңа технологияның 90 пайызынан астамын жасайды.
Бұл деректер шағын кәсіпорындардың экономикадағы елеулі рөлі мен маңызы тұралы бұлтартпас дәлел бола алады. Бірақ,мәселе сандық көрсеткіштерде ғана емес. Бұл сектор өзінің мәнісі жөнінен базарлы экономика типіне жатады және бүгінгі заманғы инфрақұрылымның негізін құрайды дамыған елдердің тәжірибесі дәлелдегенде, шағын ортакәсікерлік ахуалға шапшаң бейімделеді. Олар экономиканы қайта құру қарқының жеделтездетіп, шығының тез өтелуін қамтамасыз етуге, тұтынушы сұранымының өзгеруін жедел байқап, бәсекелестіктің өрісін кеңейте түсуге, салалық және аумақтық монополизмге төтеп беруге көмектеседі.
Қазақстанда шағын кәсіпорындар жүйесін қалыптастыру әлі жүріп жатыр. 1990-жылдардың басында ҚР-да шағын бизнес субьектілерінің анықтамалары болмаған еді. Сондықтан, әрқилы құрылымдарға түрлі анықтамалар қолданылады. Кейбіреулер он немесе одан да аз жұмысшы бар кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызса, енді біреулер мұны 200 және одан да көп жұмысшы қамтылған кәсіпорындар үшін қолданады. Соның салдарынан бірыңғай статистикалық ұғым қалыптаса қоймады, шағын бизнеске жатқызылатын кәсіпорындардың нақты белгілері айқындалмады. Мұнын өзі, республиканың экономикалық дамуына осы сектордың қосар үлесіне лайықты баға беруге және шағын кәсіпорындарды нақты топтастыруға мүмкіндік бермеді.
Бизнеске қатысына қарай, шағын деген анықтама жұмысшылардың саны, жалпы табыс, сондай-ақ, жылдық айналым ұғымында түсіндірілуі мүмкін. Фирмаларды көлемі бойынша топтастыру кезінде негізінен бірінші белгі ескеріледі:шағын бизнеске жұмысшы саны 100 адамға дейін, ал Қазақстанда 50 адамға дейін болатын кәсіпорындарды жатқызу қабылданған.
Кәсіпкерлердің көпшілігінің жоғары білімі бар және онысын жұмысында қолданады. Олардың жартысынан астамы өз білімін қанағат тұтады. Сондай-ақ, мемлекет тарапынан болмаса да, шетелдік ұйымдар тарапынан техникалық көмек көрсетілген жағдайда, бұл өздерінің кәсіби қызметі үшін жеткілікті, деп санайды. Сауал намаға жауап берген кәсіпкерлердің 69 -ың жоғары білімі болған. Олардың 42 -н техникалық, 12,7 -ы қоғамдық, 6,9 -ы экономикалық жоғары орындарынын түлектері. Тек 5,8 -ы ғана орта мектепте алған білімімен шектеліп қалған.
Қазақстанда бүгінгі күні шағын және орта бизнес бастан кешіріп отырған қиыншылықтарға қарамастан, экономиканың серпінді дамып келе жатқан бөлігі болып отыр. Ең бастысы: шағын бизнес саны өсіп келеді. Өсім соншалықты жоғары да емес, небәрі пайыздың бөлшегі ғана. Дегенмен, өсім бар. Оның жалпы ішкі өнімде де өзіндік үлесі бар. Ол 7 пайызды құрайды.
Қазірдің өзінде бизнес Қазақстанның бүгінгі экономикасында лайықты орын алды.
Кесте 1
1995-2005 жылдар ішінде Қазақстан Республикасында жұмыс
істеген шағын кәсіпорындар саны
(мың есебімен)
1995 1996 1999 2001 2002 2003 2004 2005
21,3 17,6 25 28 96 147 181 177

Диаграмма көрсеткендей 2001-2005 жылы шағын кәсіпорындар саны аса өсүде.
Шағын кәсіпорындардың соңғы жылдар күрт ұлғаюы жаңа нарықтық құрылымның қалыптаса бастағандығының айғағы. Алайда, заңдық тұлғалардың жалпы санының 55 пайызы ғана жұмыс істегені айтпай кетуге болмайды.
Заңды тұрде тіркеліп, мерзімінде жұмыс істеген шағын кәсіпорындардың басым көпшілігі Алматы қаласында орналасқан. Мұнда тіркелген 23144 кәсіпорынның 16037-і, яғни 69 пайызы жұмыс істейді. Астана қаласында тіркелген 4048 шағын кәсіпорындарының 2987-і, яғни 74 пайызы жұмыс істеген. Бұлардың ұйымдық-құқықтық пошымы: жеке бизнес,серіктестік және акционерлік қоғам түрінде болып келеді.
1999 жылы 1 қантарға елімізде аталған қызмет түрімен 222000- нан астам жеке адам, ал шаруа қожалағы мен фермерлік шаруашылықты қосқанда жеке бизнес пен 731000 адам шұғылданған. Аймақтар арасында жеке бизнесті дамыту жөнінен Оңтүстік Қазақстан облысы алда тұр. Мұнда осы кәсіп түрімен 138000-нан астам адам шұғылдануда. Бұл осы салада жұмыс істейтін адамдар санының 19 пайызын құрайды.
Төмендегі кестеде (2 ) ҚР бойынша шағын кәсіпорындарда істейтін
1 қызметкерлердің номиналдық орташаайлық жалақысы 2000-2004 жылғы көрсеткіші көрсетілген.
Кесте 2
Бизнес қызметпен айналысатын, шағын кәсіпорында істейтін 1 қызметкердің орташа айлық номиналдық жалақысы (ҚР бойынша)
теңге
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Қазақстан Республикасы 7007 8342 9453 11426 15523 20135 28232
Ақмола облысы 5441 5760 6757 7902 10866 14198 21589
Ақтөбе облысы 6286 7499 8201 9502 11056 14372 20587
Алматы облысы 4738 5119 6190 7690 9085 12035 18946
Атырау облысы 9028 17368 18691 21582 23456 29500 34058
Шығыс Қазақстан облысы 7275 9119 8169 9167 11020 15369 19462
Жамбыл облысы 3586 3880 4466 6238 8025 10560 15789
Батыс Қазақстан облысы 5819 6605 9452 11972 12586 16890 19785
Қарағанда облысы 6159 6791 7432 8745 9860 11896 15687
Қостанай облысы 6151 5947 6639 7654 9025 11256 15968
Қызылорда облысы 4468 7292 8380 7513 8556 10987 14897
Манғыстау облысы 10480 12971 15368 19393 22056 28547 34582
Павлодар облысы 5807 6862 7513 8281 9025 11589 15783
Солтүстік Қазақстан облысы 5392 6031 7011 8041 9500 11845 16840
Оңтүстік Қазақстан облысы 3530 4337 5294 6144 8645 12863 19593
Астана қаласы 7213 10865 12478 14068 16080 20478 24685
Алматы қаласы 10109 12446 14303 18138 20568 25964 29785

Шағын кәсіпорындарда істейтін қызметкерлердің номиналдық жалақысы 2001 жылы 1998 жылмен салыстырғанда 4419 теңгеге өсті, яғни 63 пайызға. Бірақ Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша бұл көрсеткіш ең төмендердің бірі болып саналады.(1999 ж.-3530 теңге, ал 2003 ж.- 8645 тг.)
ОҚО орташа жалақы 2005 ж.-19593 реңгеге жетті. Бұл жалпы республикалық қөрсеткіштен 38 пайызға төмен.
Тұрғындардың мемлекеттік бөлікте жұмыспен қамту деңгейі төмендеді. Босап қалған еңбек ресурстарының бір бөлігі мемлекеттік кәсіпорындардан жеке кәсіпорындарға аусты. Шағын және орта бизнес нысандары арасында тауар айналымың ең жоғары деңгейі коммерциялық және делдалдық қызмет бөлігінде. Сонымен қатар ол жұмыс орнының саны жағынан да алда.
Жұмыспен қамтудың салалық құрылымын қарастырсақ, шағын бизнеспен айналасатын әрбір үшінші адам сауда жүйесінде, әрбір бесінші өнеркәсіптік өндірісте, әрбір алтыншысы құрылыста еңбек етеді.Тұрғындарды жұмыспен қамтудың жалпы саны жағынан алғанда сауда саласында олардың 36,1 пайызы, өнеркәсіптік өндіріс орындарында – 21,2 пайызы істейді, қалғандары түрлі қызмет көрсетумен айналысады. Бұл деректерден сауда ісі әлі де басым екендігін, салалық құрылымдарда өндіріс көлемі әлі де өзгере қоймағанын көруге болады. Шағын және орта бизнес саласында жұмыспен қамту және фирмалар санының өсуі-негізінен коммерциялық кәсіпорындар есебінен толығып, жалпы алғанда баяу өсуде. Сонымен бірге өндірістік сипаттағы кәсіпорындар саны қысқарды. Өндіріс ғимараттары негізінен мемлекеттен немесе мемлекеттік кәсіпорындардан жалға алынса, негізгі құрал-жабдық фирмалардың өз еншісінде. Оның көпшілігі бұрында пайдаланып келген.Дегенмен, өнімділігі мен техникалық жайы кәсіпкерлерді қанағаттандырады. Іс жүзінде жаңа қондырғылар алуда кедкргі жасалған жоқ.
Жұмыс ітеп тұрған шағын кәсіпорындар өндірген өнім /жұмыс, қызымет көрсету/ Көлемінің 73 пайзға жуығы / 213,3 млрд. теңге/ сауданың үлесіне тиеді. Өнеркәсіп саласында 19,7 млрд. теңгеніңғана өнімі өндірілген, бұл небәрі 6,7 пайыз, ауыл шаруашылығында - 8,5 млрд. теңгенің / 2,9 %/, құрылыста – 11,9 млрд. теңгенің -/4,19 % , көлік және байланыс саласында – 7 млрд. теңгенің / 2,4 % /, мейманханалар мен мейрамханаларда – 1,6 млрд. теңгенің / 0,6 % / жұмыстары атқарылады.


Кесте 3. Оңтүстік Қазақстан облысында 01.01.2005 жылға шағын бизнес субъектілері туралы мәліметтер


Аудандар мен қалалар Шағын кәсіп
керлік субъектілерінің саны


Соның ішінде:
Заңды тұл
Ғалар олардан Жеке тұлғадар олардан
Па-
тент Оңайтылған декларация Жеке түрлері бойынша Жалпы ұйым
дастр. Тәртіппен патент Оңталған декларация Жалпы ұйымд.тәртіппен Кәсіп.жеке түрлері Бірреттік талан мен Бірыңғай жер салығы
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Байдібек 972 227 1 0 0 226 745 176 0 469 0 85 15
2 Ордабасы 3434 361 52 0 0 309 3073 320 0 1662 1 710 380
3 Отырар 1457 201 18 0 0 183 1256 171 0 242 0 105 738
4 Қазығұрт 3474 248 16 0 0 232 3226 338 0 686 3 1048 1151
5 Мақтаарал 16651 834 33 7 0 794 15817 1085 0 14 6 1310 13402
6 Сайрам 7291 563 10 0 0 553 6728 1362 0 79 3 1745 3539
7 Сарыағаш 8881 684 29 6 0 649 8197 777 0 42 5 3384 3989
8 Созақ 980 274 5 0 0 269 706 243 0 169 0 134 160
9 Төлеби 3222 330 3 0 0 327 2892 338 0 20 2 847 1685
10 Түлкібас 3820 472 7 0 0 465 3348 405 0 1189 3 854 867
11 Шардара 5331 124 6 0 0 118 5207 216 0 741 0 731 3219
12 Арыс 1560 214 14 0 0 200 1346 297 0 268 0 377 404
13 Кентау 1457 110 1 0 0 109 1347 585 0 31 10 570 151
14 Түркістан 5898 420 5 1 0 414 5478 788 0 364 10 1986 2330
15 Шымкент 15966 3353 0 13 0 3340 12613 5153 2 574 132 6730 22
Барлығы 80394 8415 200 27 0 8188 71979 12254 2 6550 175 20616 32382

2 кесте мәліметтеріне қарағанда Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 01.01.2005 жылы шағын бизнес пен айналысатын субъектілердің жалпы саны 80394-ке жетті. Оның ішінде заңды тұлға ретінде құрылғандардың үлесі-
10,5 %, яғни 8415,ал жеке кәсіпкерлер үлесі - 89,5 %, яғни 71979.
Шағын бизнесті дамыту жөніндегі ақпаратты талдағанда агроөнеркәсіптік кешендегі шағын бизнес қазіргі уақытта еліміздің эканомикасына тиісті үлес қоса алмай отырғанын немесе табысын жасырын ұстайтынын байқауға болады. Сонымен бірге экономиканы сараптағанда мемлекеттің стратегиалық бағытын жүзеге асыруда шағын бизнес басты құралдардың біріне айналғаны да байқалады.
Шағын және орта бизнес, әсіресе, агроөнеркәсіптік өндіріс саласында мықтап дамуға тиіс. Өткен жылдарды еске алсақ, ауыл шаруашылық шикізатының басым бөлігі республикадан тыс жерлерге тасымалданып, сол жерлерде өңделіп, дайын өнім жоғары бағамен қайта әкелінді. Мұның үстіне, тасымалдау кезінде өнім сапасы төмендеді, шығынға жол берілді. Бірқатар жаңа өнім алуға болатын қалдықтар өңделген жерлерде қалды. Қазіргі уақытта агроөнеркәсіптік кіргізу жүйесіндегі шағын кәсіпорындардың осы мәселені шешу үшін жақсы мүмкіндіктері бар. «Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешені мен ауыл –селоларды дамытудың басты бағыттары туралы » заңда: «Агроөнеркәсіптік кешен құрамына шаруа қожалықтары, фермерлік шаруашылықтар, өндірістік және тұтынушылар кооперативтері, ұйымдар, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы үшін өндіріске тиісті қаржы жұмсайтын, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен шұғылданатын, шикізаттарды өңдеп, олардан алынған өнімдерді сақтауды және өткізуді қамтамасыз ететін… шаруашылық нысандары кіреді»,- деп атап көрсетілген.
Агроөнеркәсіптік кешен-экономиканың ірі де әеуметтік маңызы зор бөлігі.Жалпы ішкі өнімнің алтыдан бір бөлігі ауыл шаруашылығының, сондай-ақ, ұқсату кәсіпорындарының үлесіне тиеді. Еліміздің тұтуну базарының 70 пайыздан астамы ауыл шаруашылық шикізаттарынан дайындалған азық-түлік пен тауарлар есебінен молығады. Аграрлық сала қызмет көрсетүдің және көптеген өнеркәптік саланың дамыуна жағдай жасайды. Сол себепті де агроөнеркәсіп өндірісіне баса назар аудырылып, оған мемлекеттік қолдау көрсетіліуі керек. Ауыл-селоның қайта түлеп, өркендеуі үшін ұлттық саясат, бір тұтас нормативттік-құқықтық база және базар кеңістігі ауадай қажет. Экономиканың ауыл шаруашылығы бөлігіндегі көп қырлылық еркін және дербес тауар өндірушілер болуға тиісті,меншіктің түрлі пошымындағы ірі, орта және шағын кәсіпорындардың оңтайлы ұштастырылыуын талап етеді. Олар бәсекелестік негізінде,базардыөркендетіп, оның дамыуна қолайлы жағдай жасайды,сонымен бірге, дамудың болашағы мен тиімділігін айқындайтын ықпалдастықта болады. Шағын кәсіпорындар материал және қаржы ресурстарын ұтымды пайдаланып, ғылым мен техника жетістіктерін ескере отырып, өндірісті тұтынушы мүддесіне қарай неғұрылым тез бейімдейтігін байқауға болады.
Базарлы экономикаға көшуге орай көптеген жаңа шаруашылық пошындары пайда болды. Меншіктің мемлеттік және кооперативттік ...