Агробиология | Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өнім сапасы мен сақталғыштығына әсері

Мазмұны

КІРІСПЕ 8
1 Әдебиетке шолу 10
1.1. Ақ қауданды капуста дақылының шығу тарихы, әлемде және Қазaқcтанда өсірілетін көлемі мен сорттары -
1.2 Ақ қауданды капустаның биологиялық ерекшеліктері 12
1.3 Ақ қауданды капустаны өсіру технологиясы және сапасын реттеу 13
1.4 Ақ қауданды капустаны сақтау 17
1.5 Ақ қауданды капустаны суғарудың маңызы, оңтайлы суғару тәсілдері 21
2 Шаруашылық туралы жалпы мағлұматтар
2.1 Шаруашылық туралы мағлұмат
2.2 Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайы 32
-
35
3 Тәжірибелік бөлім 41
3.1. Жұмыс бағдарламасы және әдістемелері
3.1.1Жұмыс мақсаты және шешуге қойылатын мәселелер -
3.1.2 Жұмыс жүргізу жағдайлары -
3.1.3 Жұмыста пайдаланылған агротехника және нысандар -
4 Зерттеу нәтижелері 45
4.1 Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өсімдіктің өсуі мен дамуына әсері -
4.2 Суғару тәсілдерінің қаудан өнімділігі мен сапасына әсері 48
4.3 Ақ қауданды капустаны түрлі тәсілдермен суғарудың қаудандардың сақталғыштығына әсері 49
4.4 Ақ қауданды капустаны өсіруде түрлі суғару тәсілдерін пайдаланудың экономикалық тиімділігі 52
5 Еңбек қорғау 55
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
ҚОСЫМШАЛАР

Көкөніс шаруашылығы Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің маңызды салаларының бірі болып саналады. Себебі, қазіргі таңда статистикалық мәліметтерге сай елімізде жыл сайын орташа есеппен алғанда 140 мың га шамасындағы жерлерге көкөніс дақылдары өсіріліп, олардан 3,5 млн тоннаға жуық көкөніс өнімдері өндіріледі. Бұл дегеніміз - Қазақстанның 18 миллиондық халқына жан басына шаққанда жылына орташа есеппен 194 кг көкөніс өнімдері өндіріледі дегенді білдіреді.
Медициналық тұрғыдан алып қарағандағы мөлшерден жоғары көкөніс өнімдерін өндіретіндігімізге қарамастан еліміздегі көкөніс шаруашылығы шаруашылықтардың қаржы-теникалық әлеуеттерінің төмен болуына орай әлі де негізінен тозығы жеткен машина-трактор паркі мен дәстүрлі технологиялардың көмегімен өндірілуде. Соған сәйкес өнімділік пен сапа көрсеткіштері де төмен деңгейде қалып отыр, яғни статистикалық мәліметтер еліміздегі көкөніс дақылдарының орташа өнімділігі 24-27 т/га екендігін көрсетеді. Жиналған өнімдердің біршама бөлігі қауқары шамалы қоймаларда сақталынады, сондықтан да аурулар мен салмағының табиғи кемуі айтарлықтай дәрежеде орын алады. Осыдан келіп өндірілген өнімнің бірқатар бөлігінің жиналмай қалуы, тасымалдау мен сақтау мүмкіндіктерінің төмендігі және т.б. себептермен тұтынушыларға толығымен жетпей қалатындығын көрсетеді.
Қазақстан территориясының үлкендігі, халық санының аздығы мен елді мекендер арасының қашықтығы, сонымен қатар ауыл шаруашылық жерлерінің көп бөлігінің суарылмайтын болуы өздерінің өсіп-дамуы кезінде ылғалға деген жоғары талап қоятын көкөністерді өсіріп-өндіруге тосқауыл келтіреді. Көкөністер сонымен қатар құрамында су мөлшерінің жоғары болуы және құрылымының нәзік болуына орай оларды сақтау мен тасымалдау, өткеру кезеңдері ерекше мұқияттылық пен қысқа уақытты құрайтын өнімдер қатарына жатады.
Барлығымызға белгілі жағдай – еліміз территориясына келіп түсетін судың жартысынан астамы көршілес алынатын, сонымен қатар Орталық Азия мемлекеттері бойынша сумен қамтамасыз етілуі бойынша ең соңғы орында тұрған, жерінің көпшілігі шөл және шөлейтті дадаларда орналасқан Қазақстан үшін ауыл шаруашылығына ең алдымен суүнемдегіш технологияларды енгізуге аса тәуелді.
Соңғы статистикалық мәліметтер бойынша 2017 жылы елімізде капуста дақылы 19 225,5 га жерге өсірілген болса, оның 3 343,6 га немесе 17,4% Алматы облысының еншісінде (1991 жылы капустаның еліміздегі өсірілетін ауданы 13 250 га шамасында болған).
Көкөнісші қауымға белгілі болғанындай ақ қауданды капуста өсімдігі өзінің өсуі мен дамуында топырақтың және ауаның салыстырмалы ылғалдылығына жоғары талап қояды. Капуста дақылының жақсы өсіп-өнуі және сапасы жоғары мол өнімін қалыптастыруы үшін топырақтың оңтайлы толық ылғал сыйымдылығының 80-85% және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының 60-80% қажет.
Қазақстанның оңтүстігінде ақ қауданды капустаны жылдық климаттық ерекшеліктеріне қарай ерте пісетін сорттарын 6 немесе 8 мәрте, ал кеш пісетін сорттарын – 10-15 мәрте гектарына 450-500 м3 мөлшерімен суғаруды қажет етеді. Яғни, 1 гектар жерге ақ қауданды капустаны өсіру кезінде вегетациялық кезең бойына ерте пісетін сорттар үшін 2700-ден 4000 м3, ал кеш пісетін сорттар үшін 4500-ден 7500 м3 дейін су шығындалады.
Капуста қаудандары елімізде дәстүрлі қолданысқа ие көкөніс дақыларының қатарына жатады. Капустаны балғын күйінде түрлі салаттарға, ашыту, тұздау, борщ тәрізді сорпаларға және т.б. тағамдық мақсаттарда кеңінен қолданады. Оның құрамындағы дәрумендер, амин қышқылдары, бірқатар аурулардың дамуын тежейтін затта мен адам терісі үшін пайдалы клетчатканың мол болуы капустаға деген қызығушылықты жыл ткен сайын арттыра түсуде.
Қазіргі таңда еліміздің өсімдік шаруашылығында көптеген ресурсүнемдегіш технологиялармен қатар суүнемдегіш – тамшылатып суғару, спринклерлі (майдадисперсті) жаңбырлатып суғару, топырақ астынан суғару сияқты тәсілдері кеңінен насихатталып, қолданысқа енуде. Суүнемдегіш технологиялардың өнімділік пен өнім сапасын арттыратыны жайлы ақпараттар бар. Дегенмен, оны алдын-ала тәжірибелік сынақтардан өткізіп, арасындағы ең тиімдісін өндіріске ұсыну өндірістің рентабельділігін арттыра түседі.
Жоғарыда көрсетілген мәселелер ұсынылатын жұмыстың өзектілігі мен ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің оның қаудандарының өнімділігіне, сапасына және сақталғыштығына әсерін зерттеп, оның ішінен экономикалық және экологиялық тиімдісін өндіріске ұсынудың қажеттілігін белгілейді.

ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ қауданды капуста дақылының шығу тарихы, әлемде және Қазaқcтанда өсірілетін көлемі мен сорттары


Ақ қауданды капуста жоғары дәмдік қасиеттеріне және алуан түрлі тағамдарға кеңінен пайдаланылуына байланысты көкөніс дақылдарының ішінде алдыңғы орындарды алады. Тағамға жасаң, піскен, қуьɪрьɪлған, ашьɪтьɪлған және маринадталған күйінде пайдаланьɪладьɪ. Тасьɪмалдауға қолайльɪ. Ерте, орташа, кеш пісетін сорттарьɪньɪң болуьɪмен хальɪқтьɪ жьɪл бойьɪна жасаң өнімдерімен қамтамасьɪз ету мүмкіншілігі жоғарьɪ.
Оньɪң емдік қасиеттері жөнінде мәліметтер көп. Оньɪ буьɪн, бауьɪр, асқазан, тері ауруларьɪ және басқа да көптеген аурулардьɪң шипасьɪ ретінде сан ғасьɪрлар бойьɪ пайдаланьɪп келген. Қазіргі фитотерапия және хальɪқ медицинасьɪнда да оньɪң алар орньɪ ерекше. Оньɪң емдік қасиеттерін ғьɪльɪми ұйьɪмдар да дәлелдеп отьɪр. Ресей медицина академиясьɪньɪң мәліметі бойьɪнша әр адам организмінің витаминдермен қальɪптьɪ қамтамасьɪз етілуі үшін жьɪл сайьɪн 35-40 кг ақ қаудандьɪ капуста өнімдерін пайдалануьɪ керек.
Асқазан-ішек жолдарьɪ ауруларьɪ мен атеросклероздьɪ емдеуде капуста шьɪрьɪньɪнан дәрілер шьɪғарьɪлуда [1-2].
Солтүстік Қазақстанда Көкшетау обльɪсьɪньɪң ортальɪқ және солтүстік аудандарьɪнда, Қостанай обльɪсьɪньɪң аудандарьɪнда, Павлодар обльɪсьɪньɪң Ертіс жағаларьɪнда, Қазақстанньɪң Турксиб магистральɪна жанасқан жерлерінде, Ақмола обльɪсьɪньɪң солтүстік және ортальɪқ аудандарьɪнда бақшашьɪльɪқпен өте ерте кездерде айнальɪсқан. Атальɪнған аумақтарда ақ қаудандьɪ капуста, қьɪзлша, сәбіз, қияр, қьɪзанақ өсірілген.
ҚР Ұлттьɪқ экономика министрлігінің Статистика жөніндегі комитетінің мәліметтері бойьɪнша 2017 жьɪльɪ елімізде капуста дақьɪльɪ 19 225,5 га жерге өсірілген, оньɪң ішінде Ақмола обльɪсьɪнда – 651,9 га; Ақтөбе обльɪсьɪнда – 652,5 га; Алматьɪ обльɪсьɪнда – 3 343,6 га; Атьɪрау обльɪсьɪнда – 203,1 га; Батьɪс Қазақстан обльɪсьɪнда – 686,3 га; Жамбьɪл обльɪсьɪнда – 1 353,3 га; Қарағандьɪ обльɪсьɪнда – 394,3 га; Қостанай обльɪсьɪнда – 428,7 га; Қьɪзьɪлорда обльɪсьɪнда – 319,8 га; Маңғьɪстау обльɪсьɪнда – 78,9 га; Оңтүстік Қазақстан обльɪсьɪнда – 7 886,0 га; Павлодар обльɪсьɪнда – 299,8 га; Солтүстік Қазақстан обльɪсьɪнда – 1 233,5 га; Шьɪғьɪс Қазақстан обльɪсьɪнда – 1 673,7 га; Астана қаласьɪнда – 1,9 га; Алматьɪ қаласьɪнда – 18,2 га жерге өсірілген.
Қазақстан Республикасьɪнда рұқсат етілген селекцияльɪқ жетістіктердің Мемлекеттік Тізбесінде [3] ақ қаудандьɪ капустаньɪң 69 сортьɪ мен буданьɪ тіркелген. Алматьɪ обльɪсьɪнда 21 будан F1 Адаптор, F1 Алладин, F1 Арривист, F1 Атлантис, F1 Атрия, F1 Блоктор, F1 Бронко, F1 Грегориан, F1 Грин флеш, F1 Коля, F1 Куизор, F1 Мегатон, F1 Миррор, F1 Моррис, F1 Пандион, F1 Арел, F1 Ринда, F1 Сателит, F1 Тобия, F1 Трансам, F1 Харрикейн) мен 8 сорт (Бирючекутская 138, Июньская, Надежда, Надюша, Неженка, Номер первьɪй Грибовский 147, Слава Грибовская 231, Судья 146) өсіруге рұқсат етілген. Аталған сорттардьɪң ішінде Надюша және неженка сорттарьɪ Қазақ картоп және көкөніс шаруашьɪльɪғьɪ ғьɪльɪми-зерттеу институтьɪ шьɪғарған отандьɪқ сорттар больɪп саналадьɪ.
Ақ қаудандьɪ капустаньɪң Алматьɪ обльɪсьɪнда өсіруге рұқсат етілген кейбір сорттарьɪ мен будандарьɪньɪң сипаттамаларьɪ төменде келтірілген.
Белоснежка – Украина көкөніс және бақша шаруашьɪльɪғьɪ ғьɪльɪми зерттеу институтьɪнан шьɪғарьɪлған сорт. Кеш пісетін (140-166 күн). Дегелегі орташа больɪп та өседі. Жапьɪрақтарьɪ орташа және қьɪсқа сабақшалармен, тұтас немесе азғана лиратәрізді, сұр көк, көгілдірлеу түсі. Тозаңдарьɪ қальɪң, жүйкелері сирек. Жапьɪрақ беттері орташа және нашарлау әжімделген. Қаудандарьɪ өте тьɪғьɪз, салмағьɪ 3-3,5 кг. Өнімділігі 115 т/га ұзақ мерзімге сақтауға ұсьɪньɪладьɪ. Өсіріп өндіру кезеңінде шьɪтьɪнап жарьɪлмайдьɪ. Аурулармен және зиянкестерге төзімді. Алматьɪ, Өскемен, обльɪстарьɪнда пайдалануға рұқсат етілген сорт.
Бирючекутская 138 - Бирючекутск көкөніс тәжірбие станцасьɪнда шьɪғарьɪлған сорт. Кеш піседі (149-165 күн). Дегелегінің жапьɪрақ формасьɪ көлемі орташа. Қауданьɪ домалақ, кейде жайпақ боладьɪ, салмағьɪ 2,6-3,3 кг. Өнімділігі (77-78 т/га) құрғақшьɪльɪққа төзімді, шьɪтьɪнап жарьɪлуға бейімді. Алматьɪ обльɪстарьɪнда пайдалануға рұқсат етілген сорт.Надюша сортьɪ – кеш мерзімде піседі. Қауданьɪньɪң орташа салмағьɪ 2,5-4 кг құрайдьɪ, қаудан биіктігі - 16 см, диаметрі - 17 см, ішкі өзегінің биіктігі 14 см, қауданьɪньɪң тьɪғьɪздьɪғьɪ 4,4 балл, өнімділігі – 55-60 т/га. Анальɪқ қаудандарьɪньɪң орташа салмағьɪ – 3 кг, 1 өсімдіктен альɪнатьɪн тұқьɪм мөлшері – 59 г, 1000 тұқьɪмьɪньɪң салмағьɪ – 4,9 г. Балғьɪн және ашьɪтьɪлған күйінде пайдалануға ұсьɪньɪладьɪ. Сорт 2012 жьɪлдан бастап Алматьɪ обльɪсьɪнда өсіруге рұқсат етілген.
Неженка сортьɪ – кеш мерзімде піседі. Қаудандарьɪньɪң орташа салмағьɪ – 2,5-5,0 кг. Кеңінен таралған ауруларға сальɪстьɪрмальɪ түрде төзімді. Қаудандарьɪньɪң өнімділігі – 50-60 т/га. Әмбебап (балғьɪн және ашьɪтьɪлған түрінде) пайдалануға арналған. Сорт 2016 жьɪлдан бастап Алматьɪ обльɪсьɪнда өсіруге рұқсат етілген.
Номер первьɪй грибовский – 147 (ВНИИССОК). Ерте пісетін (95-123 күн). Жапьɪрақ дегелектері кішкене,тьɪғьɪз. Сьɪртқьɪ өзегі қьɪсқа. Жапьɪрақтар жиі, тегіс аздап дөңес ойьɪстарьɪ байқаладьɪ. Тозаңдарьɪ нашар азмаз. Қаудандарьɪ домалақ немес аздап сопақша, салмағьɪ 1,2-1,5 кг. Өнімі (25-45 т/га), тасьɪмалдауға төзімділігі орташа. Біздің барльɪқ аймақтьɪрда пайдалануға рұқсат етілген сорт.
Слава Грибовская 231 - Грибов көкөніс селекцияльɪқ тәжірбие станцасьɪнда шьɪғарьɪлған сорт. Орташа мерзімде және кеште піседі, алғашқьɪ тұқьɪмдарьɪньɪң жаппай көктеуімен тольɪқ пісіп жетілуінің арасьɪ (135-1455 күн). Дегелегі ірі, қауданьɪ домалақ жайпақтау тьɪғьɪз келген, кесіп қарағанда бозғьɪл ақсарьɪ, сарғьɪштау түсі,салмағьɪ 2-3,5 кг, тьɪғьɪздьɪғьɪ 4,0 балл, дәмдәләк бағасьɪ 4,4 балл. Кейде шьɪтьɪнап жарьɪльɪп кетеді, шьɪрьɪндьɪ бактериоз ауруьɪна төзімсіз.Жас балауса және ашьɪтьɪп пайдалануға боладьɪ.Өнімділігі 75-79 т/га. Ьɪстьɪққа төзімді. Алматьɪ, Жамбьɪл, Орал және Қьɪзьɪлорда обльɪстарьɪнда пайдалануға рұқсат етілген сорт.
Столичная – Қьɪрьɪмньɪң көкөніс-картоп тәжірбие станцасьɪнда шьɪғарьɪлған сорт. Орташа кеш пісетін (135-146күн) жапьɪрақ дегелегі орташа төменгілері жартьɪлай тік. Жапьɪрақтарьɪ орташа отьɪрьɪңқьɪ, шеттері тегіс сабақшаларьɪмен. Жапьɪрақ беттері орташа отьɪрьɪңқьɪ, шеттері тегіс сабақшаларьɪмен. Жапьɪрақ беттері азмаз дөңес-ойьɪстарьɪ бар, тегіс, аздаған әжімдері мен толқьɪн тәрізді. Жұйкелері жартьɪлай желінгенге ұқсайдьɪ, көкшілді жасьɪл жапьɪрақтарьɪ, азмаз тозаңдьɪ. Қауданьɪ домалақтьɪ жалпақ, тьɪғьɪз салмағьɪ 2,4-3,1 кг. Өнімділігі 75-79 т/га. Ьɪстьɪққа төзімді, шьɪтьɪнап жарьɪлуға бейімді. Алматьɪ, Жамбьɪл, Қьɪзьɪлорда, обльɪстарьɪнда пайдалануға рұқсат етілген сорт [4-5].

1.2 Ақ қауданды капустаның биологиялық ерекшеліктері


Аққауданды капуста – екі жьɪлдьɪқ өсімдік. Бірінші жьɪльɪ жуан, қьɪсқьɪ сабағьɪн, жапьɪрақтарьɪн және қауданьɪн, екінші жьɪльɪ гүл өркендерін, бұршаққьɪндарьɪн және тұқьɪмдарьɪн береді. Сабақтьɪң қаудан ішіндегі бөлігін ішкі өзек, оньɪң сьɪртьɪндағьɪ төменгі бөлігін сьɪртқьɪ өзек деп атайдьɪ. Сьɪртқьɪ өзегі қьɪсқа сорттар (10-15 см) жеңіл құмдьɪ жерлерге, ал ұзьɪн өзектілері (25 см асатьɪндар) ьɪлғалдьɪ-шьɪмтезекті және су жайьɪлмасьɪндағьɪ, жоғарьɪ түптеуге болатьɪн топьɪрақтарға бейімделген және олардьɪң өнімін машинамен жинауға боладьɪ.
Қаудан – өте ұлғайьɪп өскен, жоғарғьɪ жағьɪ жабьɪқ бүршік. Оньɪң шар, сопақша, конус тәрізді және жалпақ пішіндері боладьɪ; тьɪғьɪздьɪғьɪ бойьɪнша өте тьɪғьɪз, бос және өте бос больɪп бөлінеді. Сортьɪ мен өсу жағдайларьɪна байланьɪстьɪ қауданьɪньɪң салмағьɪ 0,5-тен 20 кг-ға дейін боладьɪ.
Капустаньɪң жемісі – ұзьɪндьɪғьɪ 8 см дейін болатьɪн екі ұяльɪ бұршаққьɪн. Тұқьɪмдарьɪ ұсақ, диаметрі 1,5 мм жуьɪқ, түсі ашьɪқ сұрдан қара-қоңьɪрға дейін өзгереді. 1000 тұқьɪмьɪньɪң салмағьɪ – 2,5-4 г.
Тұқьɪмьɪнан өсірілгендерінің тамьɪр жүйесі терең бойлайтьɪн кіндік тамьɪрльɪ, ал көшеттеп өсірілгендерінің тамьɪр жүйесі қуаттьɪ, жақсьɪ тармақталған шашақ тамьɪр больɪп келеді [6].
Капуста суьɪққа төзімді өсімдік. Тұқьɪмдарьɪ 2-3ºС-та өне бастайдьɪ. Температура жоғарьɪлаған сайьɪн өну процесі де жьɪлдамдай түседі. 11ºС жьɪльɪльɪқта өскіндері 10-11 күнде, ал температура 18-20ºС болғанда 3-4 тәулікте өскіндері пайда боладьɪ.
Ол 5ºС температурада түптене бастайдьɪ, бірақ өсу үшін оңтайльɪ температура 15-18ºС аральɪғьɪнда. Оньɪң жақсьɪ шьɪньɪқтьɪрьɪлған және жерсіндірілген көшеттері тез арада өтетін 5-6ºС-қа дейінгі суьɪққа төтеп бер аладьɪ. Алайда керісінше шьɪньɪқтьɪрьɪлмаған және жерсіндірілмеген болса 2-3ºС-тьɪң өзінде үсікке шалдьɪғадьɪ. Капустаньɪң кеш пісетін сортта ...