Бағалау | Кәсіпорынның бизнесін бағалау

Мазмұны

КІРІСПЕ

1 КӘСІПОРЫН БИЗНЕСІН БАҒАЛАУДЫҢ АЛҒАШҚЫ ҚАДАМЫ .............................................................................................................................
1.1 Кәсіпорындарды бағалау қажеттілігі.......................................................
1.2 Бағалау қызметінің құқықтық аспектілері................................................
1.3 Бағалау қызметін нормативтік реттеу......................................................
1.4 Кәсіпорын бағалауының құндық қажеттілігі............................................

2 БИЗНЕСТІ БАҒАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ..........................
2.1Салыстырмалы әдіс......................................................................................
2.2 Табыстық әдіс..............................................................................................
2.3 Шығындық әдіс............................................................................................

3 ЕСЕПТЕУ БӨЛІМІ
3.1 Кәсіпорын бизнесін шығын әдісімен бағалау............................................

ҚОРЫТЫНДЫ.....................................................................................................
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................................
ҚОСЫМША А

Елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты бизнесті бағалаудың қажеттілігі де күннен күнге арта түсуде. «Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы» заңына сәйкес меншік объектілерін (мемлекеттік немесе жартылай мемлекеттік меншік объектілерін, мемлекеттік субъектілер немесе муниципалды құрылым меншігіндегі объектілерді) жекешелендіру, сенімді басқару немесе жалға беру, сату, национализациялау, өтеп алу, ипотекалық несиелендіру, жарғылық капиталға салым ретінде беру кезінде бағалау міндетті болып табылады.
Бизнесті бағалау өтімділігі төмен акциялары бар жабық кәсіпорындардың немесе ашық акционерлік қоғамдардың меншікті (жарғылықты) капиталының нарықтық құнын бағалауға мүмкіндік береді. «Акционерлік қоғамдар туралы» заңға сәйкес бірнеше жағдайларда акционерлік капиталдың нарықтық құнын бағалау тәуелсіз бағалаушылармен жүргізілуі тиіс. Мысалға, бұл әрекет, акцияларды өтеп алу кезінде т.б. жағдайларда алдын ала қарастырылуы керек.
Бизнесті бағалаудың қажеттілігі инвестициялау, несиелендіру, сақтандыру, салық салу қорын есептеу кезінде артады.
Бизнесті бағалау міндетті түрде кәсіпорынды қайта құрылымдаудың негізделген бағытын таңдау үшін керек. Бизнесті бағалау процесінде нарықтық экономикада меншік иелері мен фирма менеджерлерінің басты мақсаты болып табылатын кәсіпорынды басқарудың мүмкін болатын тәсілдерін және осы тәсілдердің ішінде кәсіпорынға максималды тиімділік беретінін, яғни ең жоғарғы нарықтық бағаны қамтамасыз ететін әдістерін анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуімен байланысты елімізде еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру Министрлігімен бекітілген жаңа мамандық – бағалаушы-сарапшы пайда болды.
Бұл дипломдық жобаның тақырыбы: «Кәсіпорынның бизнесін бағалау». Осы аталған тақырыпқа сәйкес барлық бизнеске және оны бағалауға қатысты мәліметер мен ақпарат қаралды. Соған сәйкес нәтиже де алынды.
Ол үшін ең алдымен жалпы кәсіпорындардың бизнесін бағалаудағы оның теориялық алғышарттарына қысқаша шолу жасалып, кейін сол бағалаудың мақсаты мен сипаты анықталынды. Сонымен қатар теория бөлімінде осы бағалауды жүргізудегі ұстанатын қағидалар аталып, жалпы бағалауда қолданған ұғымдар мен түсініктерді баяндалды. Аталған тарау бойынша теорияның негізі болып табылатын тәртіптерді, реттеуші заңдылықтарды айтпай кету мүмкін емес. Осымен негізгі бөлімге бастау беретін теория бөлімі аяқталып, ең басты мақсатымыз бағалау әдістемесі тарауына өтеуге болады.
Әдістемелік тараудың басты ерекшелігі болып, оның алдындағы бөлімге қарағандағы күрделілік мәні мен көтерілген мәселелер көптігі табылады. Яғни мұнда барлық бағалаушыларға ортақ, олардың қызметінің басты көрінісі – бағалау әдістері мен тәсілдері қарастырылады. Олардың жалпы бағалаудағы есептемелік сипаты, әдістемелік нұсқаулары, баты теңдеулері т.б. осы бөлімде көрсетілген. Бағалаудың негізгі үш әдісі де әр қайсысы өздігінен жеке тарау ретінде толығымен ашылған.
Келесі маңыздылығы жағынан кем емес, барлық дипломдық жұмысымыздың қорытындысы немесе нәтижелерінің жайыны іспеттес тарауымыз – есептеулер бөлімі. Мұнда атынан белгілі болып отырғандай қорытынды есептеулер, салыстырулар және ең бастысы – талдау жұмыстары көрсетілген.

1 КӘСІПОРЫН БИЗНЕСІН БАҒАЛАУДЫҢ АЛҒАШҚЫ ҚАДАМЫ

1.1 Кәсіпорындарды бағалау қажеттілігі

Қазіргі кезде Қазақстанда жылжымайтын мүлік нарығының қалыптасуы жүріп жатыр. Қазақстандағы жылжымайтын мүлік нарығының қалыптасуы көптеген мәселелерге тіреледі, соның ішінде бөлек сегменттерінің әркелкі дамуы, құқық қорының жетілдірілмеген және заңды тұлғалар мен азаматтардың инвестициялық өтімділігінің аздығы.
Жылжымайтын мүлік дегеніміз – бұл физикалық обьекті, олардың кеңістіктегі белгілі орны болады және соған қатысты заттардың жиынтығы.
Бағалау қызметінің дамуы Қазақстанда экономикалық нарықта өту кезеңінен бастау алды, қажеттілік туғаннан кейін бағалау құн объектісінде массалық бірлікте, инвесторлық әрекеттің анықталуы экономикада несие алу үшін залогқа мүлікті комплекс өнеркәсібін және жылжымайтын мүлікті, жер үйді сату – сатып алуда, жер телім мен пәтер жағдайын, соған байланысты бағалаушыларға мемлекеттен сұраныс түсті, бағалау мамандығы нарықта үлкен бір дау ретінде сұранысқа ие болды. Нарықта бағалаушылар көптен пайда бола бастады, олар еш бір стандартты сақтамай жұмыс істеу сапасы төмен дәрежеде болды. Осының салдарынан анық көрінді , енді Қазақстандағы бағалаушылар барлық стандартты ұстана келе, бағалау қызметінің Мемлекеттік тіркеу коммитетіне өз сапасын көрсетуге кірісті.
Қазіргі уақытта Қазақстанда бағалау қызметінің құқықтық базасы қалыптасты , әрмен қарай Бағалау құқығы.
Бағалау туралы заң Қазақстан Республикасының Конституциясында негізделіп, әр түрлі деңгейдегі заң шығаратын нормасы құжаттардан тұрады және де оларды бірнеше топтарға бөлуге болады:
- бірінші топ - ҚР АК заң жинағы;
- екініші топ - заңды күйі бар ҚР-ң заңдары және ҚР ел басының жарлығы; Осы топқа 30 қараша 2000 жылғы № 109 – І ҚР-ғы «Бағалау қызметі туралы заңдары» жатады, содан кейінгі заң;
- үшінші топ - ҚР үкімет қаулысы;
- төртінші топ - ҚР халық банкін басқаруы;
- бесінші топ - министрлік және қабылданған бұйрықтар;
- алтыншы топ - бағалау стандарты;
- жетінші топ - нұсқаулар, хаттар, басқа құжаттар.
Заң бағалаудың нарықтық немесе басқа обьектілердің құндарын орнату мақсаты мен пайда болған бағалау қызметінің орындалу қатынастарын қалыптастыратын субьектілердің құқығы мен міндеттерін бағалау қызметін анықтайды.
Заңда айтылғандай, бағалаушы көмегі мен орындалатын бағалау қызметінде кәсіпкерлік қызмет түсіндірілуге, берілген мерзімде нарықтық немесе басқа құнды бағалану обьектілер қатынасын орнатуға жіберілген, егер басқалары заңмен қарастырылмаған жағдайда болса.
Бағалау қызметінің субьектілері төрт статияға байланысты - бағалаушылар, тапсырыс берушілер және үшінші тұлғалар болады. Бесінші ст. байланысты, обьектілердің бағалануына: жеке материалды обьектілер, сонымен қатар жылжымайтын мүлік; тұлғалардың мүлігін құрайтын заттар жиынтығы; сонымен қатар мүліктің белгілі бір түрі (жылжымалы және жылжымайтын); жеке меншік құқығы және мүлікке басқа затты құқығы немесе мүлік құрамындағы басқа заттар; міндеттемесін (қарызды) талап ету құқығы; жұмыстар, қызмет көрсетулер, ақпараттар, интеллектуалды жеке меншік обьектісінің заңы немесе басқа обьектілердің азаматтық құқығы.
Бағалаудың формасына келер болсақ, онда заңға байланысты бағалау міндетті немесе талапты болуы мүмкін.
Заңға сәйкесті (6 бет) міндетті бағалау жеке тұлғалардың жылжымай-тын мүлігіне салық салу үшін жүргізіледі және кәсіпкерлік қызметте қолданылмайтын, жекешелендіру, жалға беру немесе басқару үшін, ипотекалық несиелендіру; мемлекеттік қажеттілік үшін мүлікті сатып алу және алып тасталу; соттың атқарушысымен жүргізілген бағалауға талап етуші немесе берешеа қарсы болғанда және басқа жағдайларда мүліктің саны анықталады. Осыдан өкілетті орын қызметті үйлестірім керек және мүлікті бағалау сұрақтарын салық орындарымен әдістемелік және әдістеме ғылымы бойынша ҚР Госкомүлігі және оның аймақты комитеті, банктер, сот шешімін қабылдайтын органдар арқылы көмек көрсетуі қажет.
Бағалауды құқықты түрде орындау сөзсіз оңай болғандықтан немесе мемлекеттік органдар жағынан арнайы шешімді талап етпегендіктен, талапты бағалауды қолдану сферасы айтарлықтай кеңірек болады. Нарықтың өсуіне байланысты, жер учаскелерін бағалаудағы аумақ мөлшері де өседі. Сақтандыру және баж істері бағалауға негізгі мән болады және апаттық зіл зала және апаттардан табиғатты қорғау заңдылығы анықталады. Мемлекеттік қазына, қоғамдық азықтық қалыптасуы және ұлттық пайданың, жер қойнауы мен өндірілетін жерлердің, инвестицияның тиімділігі немесе негізгі амалдардың жоғары бағалаудың, бағалауда көбірек көрінеді. Бұл уәкілетті мүшелердің керекті қарым – қатынасын бақылаудағы бағалау қызметін көптеген министрлермен, комитеттермен және агенттіліктермен, сонымен қатар жергілікті атқарушы өкілетті органдармен келіседі.
Бағалауды жүргізу негізгі (7 ст.) үшін ҚР азаматтық заң шығаруына сәйкесті, бағалаушы мен тапсырыс беруші арасындағы нәтиже бағалауды жүргізу келісімі болады.
Заң шығару актісін қарастырғанда, обьектінің бағалануы, сонымен қатар, қайталануы сот шешімі негізінде немесе мемлекеттік мүше уәкілеті негізінде жүргізілуі керек сот және мемлекеттік мүше уәкілеті бағаланушыны өз еркімен таңдауға болады.
Жүргізілген бағалау нәтижесімен есеп беруі екі дана болуы керек, біреуі тапсырыс берушіде, екіншісі – бағалаушыда болады. Бағалау жөніндегі есеп беру мәні және формасы қойылған талаптарға бағалау қызметінің аймағындаға нормалы заңды актіде қойылады (9 ст.)
Заңды бағалаушы арасында 11 ст. сәйкесті бағалаушы бағалау әдісін өз еркімен нормасы заңды актіні бағалау қызмет аймағында қолдана алады; құжаттамаға толық көлемде бағалау жүргізгенде рұқсат етуін тапсырыс берушіден талап ету, бағалауды іске асыру үшін керек; келісім негізінде бағалауды жүргізгенде басқа бағалаушылардан немесе басқа мамандарды қажет кезінде көңіл бөлдіру; егер тапсырыс беруші келісім шартын бұзса, бағалау обьектісі жайлы мәліметпен қамтамасыз етпесе, мемлекеттік құпиясын құрайтын мәліметтерден басқа коммерциялық немесе басқа заңды жүздегі құпияларды қорғау осы жағдайларда бағалауды жүргізбеуге болады. Сонымен қатар бағалаушылар палата бағалаушылармен және басқа коммерциялық емес мекемелермен қосылуларына болады.
Заңды тұлға бағалаушы формасы түрінде құрылған коммерциялды емес кәсіби өзі қаржыланатын бағалаушы мекемесі болады. Бағалаушылар палатасында құқықты сақтау және оның мүшерелінің назары үшін өз ерікті негізінде құрылады, сонымен қатар бағалау қызметі жөніндегі нормалы құқықты актілер бағалаушылар талабы сақталуы үшін жәрдем береді. Бағалаушылардың қызмет палатасы заң шығаратын актілермен ұйымдастырушы келісімімен, немесе жарлығымен реттеледі. Бағалаушы палаталары мемлекеттік тіркеу реттелуі заң шығаратын мемлекеттік заңгер тұлғасының тіркеуімен палата бағалаушылар бөліміне мойындалған мекеме келісімі және палата жарлығы немесе бағалаушы палатасының бөліміне кірісуінің шартын орындалса бағалаушыға бас тартуға болмайды. Бағалаушы палатасы бөліміне кіруіне бас тарту сот ісіне қаралады, бағалаушы палатасы ассоциация нормасындағы Республикалық бағалаушы палатасымен бірігуіне немесе халықаралық бағалаушылар бірлігіне кіруге болады.
12 ст. байланысты бағалаушы: бағалық қызметінің орындалуында заң шартын орындау; сонымен қатар басқа нормалы құықты актілерді орындау керек; бағалау жүргізілгенде кейбір жағдайлар туғалы көлкемде өзінің қатыса алмайтындығын тапсырыс берушіге айтуы кере; тапсырыс беруші және үшінші тұлғаның бағалау жүргізу кезінде құжаттардың құпиялығын және сақталуын қамтамасыз ету; мүлікті бағалау; қызметті орындауда сенімді уәкілдік органы және тапсырыс берушіге беру; тапсырыс беруші және үшінші тұлғалардан бағалау жүргізілу кезінде алынған құпиялы мәліметтерді таратуға болады, қарастырылған заң шығаратын акті жағдайларын басқа, обьектіні тікелейсіз зерттеу және тапсырыс берушіге бағалау жөнінде есеп беру; хронологиялық ретте бағалау жүргізуге, келісім белгілену көрсетілген бағалау жүргізудегі есеп беру кітабын енгізу; жүргізілген есепті беруді бес жыл сақталу; заң шығаратын акт қарастырылған жағдайда бағалау жөніндегі есеп беру көшірмесін көрсету немесе заңты талабы бойынша мемлекетті органдарға мәліметтерді беру міндетті.
Бағалаушы: бағалау қызметі аймағында нормалы құқық актілерінің талаптарының бағалауына мемлекетті құпия құрайтын коммерциялық құпиялық мәліметтердің бағалаудың нақты еместігіне; бағалау жүргізуі үшін құжаттардың сақталуы мен түгел болуы және басқа меліметтер көрсетілуі; есеп беру. Тапсырушының құқығы бар бағалаушының бағалауға байланысты құқықтандыру талаптары туралы ақпараталуға; бағалаушының бағалауы туралы есебі мен қорытындысына негізделген нормативтік құқық актілерімен танысуға; бағалаушыдан бағалауды өткізу әдістері туралы қажетті ақпаратты алуға; қойылған келісім талабы бұзылған жағдайда бағалаушы қызметінен бас тартуға.
Тапсырушы міндеті: келісімге сәйкес бағалаушы үшін өзіндік уақытқа және сапалы баға жасауға; бағалаушыға бағалау үшін толық мәліметтерді және ақпаратты сондай - ақ қажетті талдауларды беруге, бағалаушының бағалау аймағына жіберуді қамтамасыз етуге; бағалаушы қызметіне егер қарсы әсер ететін жағдайда араласпауға; бағалаушы талабына сай бағалау үшін қажетті ақпараты алу үшін үшінші тұлғаға жазбашаша түрде өз атынан сұраныс жіберуге.
17 ст. сәйкес бағалаушымен тапсырушы арасында бағалау қызметі тек соттық ретте рұқсат етілген жағдайда іске асады.
Заңға сәйкес ҚР жеке және компонентті жекеменшіктерін бағалауына 19 ст. сәйкес сөзсіз қызмет етуіне қамтамасыз ететін үкілетті мемлекеттік ұйым кепілдік беру қажет, талдап айтсақ:
- бағалау қызметі аймағында мемлекеттік реттеу және тексеу;
- нормативтік құықтық актілерді талдау және өз компетенциясы шегінде мақұлдау, бағалау қызметі мен оның жетістіктеріне жаңа ұсыныстар енгізу туралы ҚР құқықтандыруын өндірісте қолдану.
- өңдеуде өз компетенциясы шегінде қатысуы, сондай - ақ бағалау стандартын келістіру (метрология, стандарттау және сертификаттаудың мемлекеттік ұйымдарымен толық бекітілген);
- бағалау қызметінің барлық субьектілері үшін бірдей жағдай жасау жолымен мүлікті бағалау нарық қызметінде конкуренцияның өсуіне әкелді;
- мүлікті бағалауда лицензиялау қызметі;
- бағалаудың квалификациясын жоғарлатудағы дайындыққа және қайта дайындауға қатысу;
- бағалау қызметіне байланысты бағалау қызметінің субьектілеріне консультативті көмек көрсету;
ҚР құқықтандырылуына сәйкес басқада қызметтері:
Заңға сәйкес және ҚР «Лицензиялау туралы» заңына сәйкес ҚР басшылығы меен 2001 жылдың 2 қарашасында «Мүлікті бағалау қызметін лицензиялау сұрақтары» №1389 қойылым ретінде қабылданды, онда ҚР және лицензия беретін өкілетті ұйым ретінде ҚР Министрлік Әділеттердің Комитеттік тіркеу қызметі анықталған, ары қарай комитет жоғарыда көрсетілгендей 19 Ст. Құқық комитетке сәйкес көрсетілген
Бағаланатын қызмет сұрақтары бойынша басқа мемлекеттік ұйымдармен өзара әрекет етуі комитет талап ететін құқықты қамтамасыз етуі маңызды.
Жоғарыда көрсетілгендей, аталған түрдегі қызмет етуде көптеген нарықтық қатысушылар баға сферасымен соқтығысады, сонымен қатар мемлекеттік ұйымдар салықтық, соттық органдар, соттың шешімін орын-дайтын ұйымдар, мемлекеттік мүлікті басқару комитеті және призентация-лар, жергілікті ұйым билігі. Біздің көзқарасымызша, ҚР бағалы қызметін реттеу сұрағында ведомствааралық кеңес құру сұрағы тиімді, оның құрамына министерство және ведомства өкілдері кіруі мүмкін, оның компетенциясына сұрақтарды реттеуді қосуға боладчы, бағалы қызметке байланысты, әкімдік облысты, қоғамдық біріктіруі және бағалы өзіндік реттеу ұйымын, оқу мекемелерін және т.б
Қазақстанда жағдай бойында бағаланушыларды таңдау сайыстық әдет негізінде құрылған, мемлекеттік тапсырыс бағасы талап етіледі немесе оның қолдану мемлекеттік ұйымдар болып табылады.
Сонымен, мысалы, ұйымдарды таңдау сайысы өткізіледі, мемлекеттік жеке иеленушілік комитеті қарастырылған бағалауға ҚР министрлік қаржы (ҚР Мемком жекеменшік) презентациясы және презентация обьектісінің келтірілген жұмысы бойынша алдын ала сатуға дайындалған. Бірақ қатысушылар жағынан көптеген қарсылықтары қарастырылған. Жеңімпаздарды таңдау критериясы қарапайым және түсінікті болады, бірақ оның нәтижесін қорыта келгенде жабық сипатта, формальді жеңімпаздар компаниясымен таңдалады, көмекпен және ҚР мемжеке иеленушілік жетекшілерінің талабы - конкурсты ұйымдастыру. Баға нәтижесі сонымен жеті құпияда сақталады және мемлекеттік жекеменшік басқаруы эффектісіне қаттыссыз көрсетілген тэнденцияның төмендеуі. Сонымен қатар жақсы бағаланушыларды конкурс бойынша толық потенцияалмен қолдану және мемлекеттік ұйымдарды басқару жұмысының сапасының жоғарлауы. Нарықтық экономиканың дамуы меншіктің көптүрлілігіне және меншік иесінің қайта пайда болуына, шаруашылық айналымда меншік объектілері санының көбеюіне әкелді. Өзінің иелік құқықтарын жүзеге асырғысы келген әр адамның алдында көп қиыншылықтар мен сұрақтар пайда болады.
Ең маңызды сұрақтардың бірі меншік объектісінің құны туралы сұрақ болып табылады. Оның шешімін табу қажеттілігі кәсіпорындарда, фирмаларда, акционерлк қоғамдарда, қаржы институттарында пайда болады. Кәсіпорындарды акционерлеу, ипотекалық несиелендіру, қор нарығы мен сақтандыру жүйесінің дамуы да жаңа қызмет түріне – меншік объектілері мен құқықтарының құнын бағалауға деген қажеттілікті қалыптастырады.
Бағалау қызметі біздің еліміздегі экономикалық дамуды болашақта арттыратын инфрақұрылымды қалыптастыруда маңызды орын алады. Бүгінгі таңда құнды бағалау шаруашылық нарықтың жүйесінде елеулі жетістіктерге ие болды. Құнды бағалау қазіргі қазақстандық бизнесмен, финансист, менеджердің арсеналындағы бөлінбес бір құралына айналды. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында жай азаматқа да, мемлекеттік қызметкерге де, саясаткерге де, кәсіпкерге де бағалау қызметі туралы түсініксіз жұмыс істеу қиын. ...