Бөлім: «Жаңылтпаштар жинағы»
Жаңылтпаш — қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын-сауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатымен пайда болған. Жаңылпаштың сөздері адамды жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады, қара сөз немесе өлең түрінде болады. Жаңылпаш ойын-сауықтарда ән білмейтін, жатқа тақпақ айта алмайтын жастарға жаза ретінде де қолданылған. Мұндай ұятты жағдайға қалмас үшін әр жас жігіт пен қыз ән-жыр үйренуге талпынған. Қазіргі кезде Жаңылпаш жаңа мазмұнға ие болып, түрі мен мазмұны жағынан молыға түсті. Жас ұрпақты достыққа, бірлікке, адамгершілікке, ізгі қасиеттерге тәрбиелеудің маңызды құралына айналды. “Қамаштан көріп қалашты, Қалашқа Жарас таласты, Бөлінсін десең қалаш тең, таласпа Жарас Қамашпен” сияқты тәрбиелік мәні зор Жаңылпаштар бала бақшалар мен мектептерде жиі қолданылады.
Ұштастықты ұштастырған істі,Ұстаздар одан әрі ұштастырды.
Төлеш төгіп тегешті,Тілешке төніп егесті.Тегешті төккен Тілеш емес-ті,Төлеш несіне тежесті?
Тесікті есіккеТескішпен тез тескізші.Тескізген есікке өткізерТүбіттен жіп ескізші.
Сомадай ШалабайСолақай Санабайды,Соқталдай Шанабайды,Сопиды шала алмай.
Сайыста сасйыссаң қайыспа,Сайысшы сайыстырса,Сайғақтай саяқ шық сайыста.
Реттегіш реттеңкіреп реттестірсе,Ретсіздік те реттелер,Ретін тауып іздеттірсе.
Пішіні пішіндестің пішінін,Пішіншіге пішіндеткізші,Пәруай пейілді дәлелдеп мүсінін.
Өрені өрелі өрелес,Өнерін өрелемес.Өресіз өрені өркендеп,Өркештеніп төрелемес.
Ортаңбай, орқаштанбайОртақ тіл таба аласың ба,Ортақтасса, ортада қаласың ба?
Ойран шөп ішін аралар аралар,Орала ұшып гүлге қадалар да, бал алар.
Нау да дау, дау да нау.Науандау наудыңНауа жолында дау жолықты.
Мықтымсынған мықты мығымсыз шықты,Мықшыңдатып мыртық-ақ оп-оңай жықты.
Мәтектетіп мытуға мәтібилеуМәулен інім түйе мәтектеп,Мәңгіртіп-ақ жібереді шекеден шерткенде.
Қырқадағы қырық арқар,Қырқы-дағы қиқар арқар.Қасқиғаны марқа арқар,Қалқадағы қарт арқар.
Қылжақбаспен қылжақтаспашы, қылжалаңдап,Қылжың қалжыңшы қылжитар ыржалаңдап.
Құжынаған ара шаққасын Құбыржанды,Құбыржан да арағаҚұжыраңдап құжырланды.
Қара қанат жағалтай,Қарала-қожақ жағалма-ай.Қауырсынын жағалдаған ба,Құныттап бояу жаға алмай?
Қаймыжық қаймығыңқырап қаймаңдай ма,Қаймықтырған қайманаға маңмаңдай ма?
Қабылдағыш құптағышты қабылдатқыз,Қабылданса, қапұл-құпыл дабылдатқыз.
Көлеңкесі көлбеңдеген,Көк теректі көлеңкелегендерКөрмепті ебелекті ербеңдеген.
Кебе жеген Көкен кебеп жемеді,Кебежеден ірімшік әпергенКемпір де жегін деп ебектемеді.
Иірім дөңгелене иірілді,Иінге иір-иір иірімИректеліп үйірілді.
Зырылдауық зығырыңды зығырландырар,Зыпылдауық зыңғырлап.Зырылдауықтай зыттырып,Зырқылдатып басыңды ығыр қылар.
Зерттеуші зертханада зеріккен бе?Зеректігін зейінділікпен зерделей алмай,Зердесіздікке салынып, желіккен бе?
Жәркелеш пен жәмпейлеске жәрдемдес,Жездем сойған серкештіЖеделдетіп бұтарлауға жәукемдес.