Ақын өлеңдері жинағы ✍️

(Домбыраны қорғағаны)
Қашаған ақын мен Құрманғазы күйші қыстың бір суық күнінде Каспий теңізінің терістік шығысындағы Елпілдекті деген аралда оғырған ауылға келеді. Күн кешкіріп қалған соң, осы ауылға қонбақ болады. Әуелі малшы жігіттерге кезігеді. Олар: "Осы бір қонақжай үй", – деп Есқали сұпынікін сілтейді. Сұпы үйінің шықберместігін білетін олар қонақтардың бірі Қашаған екендігін сезіп, Есқалиды бір жерлеттіруді ойласа керек.
Атын байлап, үйге беттеген Қашағандарды Есқалидың мал қоралап жүрген келіні мен баласы:
– Қонаққа тіккен үйіміз жоқ, өзіміз малымызды күте алмай жатырмыз, – деп кес-кестеп кіргізбейді. Қашаған сүрініп кетіп, қарға жығылып қалады.
Соңда:
– Жаз болса, мен осы үйге қонбас едім,
Өлеңім, он төрт жастан жолдас едің.
Бай, сұпы, хан-кәкімнен ығар болсаң,
Сен өлең, мен Қашаған болмас едім.
Осы үйге қона алмасам, маған сын, –
Сұпыны шаға алмасаң, саған сын, –
деп далада омбы қардың үстінде домбырасын алып, сұпы келінінің әдепсіздігін жерлей жөнеледі:
Кетенің кет деп отыр келіншегі,
Кетуге ұстап отыр еріншегім.
Жас жігіт қонам десе, қон дер едің,
Ұстар ед сонда сенің көңілшегің.
Мен келдім қонатұғын уағымда-ай,
Қон десең, алар едің сауабымды-ай.
Айтасың ақылыңның аздығынан,
Ажарлы жаңа түскен уағыңда-ай.
Пейілің мұнша неге қуырылған?
Шапқанда жүйрік едім суырылған.
Сыртымнан естіген жұрт әуес еді,
Тұлпардай шығып жүрген дабылымнан,
Жас жігіт қонам десе, қон дер едің,
Көрем де сақалымның буырылынан.
Барады айтқан сөзің жарға жығып,
Итердің өңменімнен қарға жығып.
Біздің елде сіздердей жас келіндер
Сөйлемейтін еді ғой, төмен бұғып.
Оң жақта отырушы еді ісін алып,
Қонаққа тұрушы еді төсек салып.
Қызыл шай қонағына құюшы еді,
Алдына дастарқанын жая салып.
Ал сенде ұят та жоқ, иба да жоқ,
Шамасы, ұялатын иман да жоқ -
Және де әдет те жоқ, ақыл да жоқ,
Өзің жаман болған соң, жақын да жоқ,
 Қонақты ренжітпей, сыйла деген
Үйреткен ата-енеңнен нақыл да жоқ.
Келіншек, не айтайын енді саған,
Қонба деп шын айттың ба осы маған?
Шапқанда жүйрік едім тайынбаған,
Менімен қалушы еді қайымдалған.
Бұл сұпы берер ет пен майын маған,
Жоқ болса, тапсын қайдан шайын маған!?
Қонақтан ығыр болып отырса егер,
Шыға кеп неге айтпайды жайын маған?
Осы кезде сыртқа сұпы шығады. Қашаған сұпыға тиісе жыр төгеді:
Сұпыеке, ашу қандай, ақыл қандай?
Болмаса тентек қандай, мақұл қандай?
Атаңнан қонақ ұлы деген жоқ па еді,
Жақсылар айтып кеткен нақыл қандай?!
Қонақпен керістіріп қойғаннан да,
Келінді күнә ма еді шақырғанда-ай?!
Шарғы жолын ұстаған сұпы болсаң,
Мейман жайлы көрмес пе ең Бақырғанда-ай?!

Бәйгі алдым талай жерде шабыспенен,
Қашаннан күнім кешті жарыспенен

Несібе осылайша жаралған соң,

Жақынды араладым алыспенен.
Құдайдан қорыққан пенде қондырар деп,

Мен келдім сұпы деген дабыспенен.
Келіншегін бет қаратпастай еткеннен сескенген сұпының баласы Қашағандарды арық-тұрақ мал жемдейтін үйге кіргізеді. Олар оған отырмай, Есқалидың өз үйіне кіреді. Есқали конаққа амандаспастан, намазға кірісе береді. Осы кезде сұпының кішкене немересі Қашағанның домбырасын кызықтап, дыңылдатып жібереді. Сол сәтте Есқали Қашағанға меңзеп:
- Бейқасиет, көргенсіз, бұл үй домбыра тартып, өлең айтуға тігілген жын-шайтанның үйі ме еді, Құдайдың үй еді ғой. "Ит еріткен қонақ жараспайды» дегендей, шайтанның қу ағашы бұл үйге қайдан келді?"-деп жекіреді. Осы кезде Есқалидікіне бағанағы малшы жігіттер мен олардан "Қашағандар келді" деп естіген ауыл адамдары жиналып калады. Надан, сараң сұпының қылығы кектендірген Қашаған домбыраны қолына алып, жырды төгілте жөнеледі:
Жақсылар, келдің жиналып,
Қашаған ақын келді деп,

Кеудесі мұның кең-ді деп,
Кеңес берер енді деп.
Сендерге кеңес беруге
Отырған жоқпын сыйланып.
Нәресте-әби бала емен,
Жасы жеткен шал емен,
Шығып жүре беруге
Отырмын өзім иба ғып.
Сұпыекең мені жек көрді,
Сұпының сөзін тік көрдім.
Ел аралап жүргенде,
Сендей-сендей монтаны
Сұпыларды көп көрдім.
Сыйлар едің қампаңдап,
Қолын қысып жампаңдап,
Садақасы болса қойнында,
Үйіңе келсе бай адам
Жамылған мауыт шекпенді.
Ақылы бар милы адам
Азамат ерге тек дей ме,
Қонағын келген кет дей ме?!
Тәубем көп деп мақтансаң,
Барсисаны
да Құдай қарғаған,
Азғырып шайтан алдаған.
Бізді күнәсі көп деп боқтасаң,
Жүз кісіні өлтірген,
Жанына қаза келтірген
Насуханы
да Құдай оңдаған.
Келе сала, Сұпыеке,
Домбырамды боқтадың.
Домбырамды боқтасаң,
Өзімді басқа соққаның.
Сұпылығың қай жақта,
Шын тентекке ұқсадың.
Қолымдағы қу ағаш,
Сайрап отыр бұл ағаш.
Қолымдағы ағашым –
Алып жүрген домбыра,

Тартқан сайын даңғыра.
Домбыра күнә деген сөз
Тек бір айтқан дабыра
Қолымдағы қу ағаш,
Сайрап отыр бұл ағаш.
Асылы емен, қарағай,
Шыққан жері су ағаш.
Аруақты ерлердің
Қолындағы ту ағаш.
Жаның сая табатын
Орман болған бұл ағаш.
Қорыққанда жалғызға
Қорған болған бұл ағаш.
Бұтақтары бүгіліп,
Көктен төмен үңіліп,
Қарның ашып келгенде
Жүрегіңді жалғауға
Нәсіп болған бұл ағаш.
Пайғамбарлар туғанда
Бесік болған бұл ағаш.
Ибраһим Қағба салғанда
Есік болған бұл ағаш.
Мұнаралы әр жерде
Мешіт болған бұл ағаш.
Шеберлердің қолында
Кәсіп болған бұл ағаш.
Өзіңді халық сұпы дейді.
Боқтағаның қай ағаш?!
Бұрынғы өткен заманда
Болған екен көп ұрыс.
Көп ұрыстың кезінде,
Жәбірейіл Жәннеттен
Алып келген төрт қылыш.
Төрт қылыштың атын айтайын:
Біреуінің аты Хамхам,
Біреуінің аты Сәмсам,
Біреуінің аты Зұлқажжа,
Біреуінің аты Зұлпықар.
Қынабына солардың

Қап та болған бұл ағаш.
Аруақты ерлерге
Жақ та болған бұл ағаш.
Найзасына батырдың
Сап та болған бұл ағаш.
Дариядан өткенде
Пырақ болған бұл ағаш.
Қараңғыда жарығы
Шырақ болған бұл ағаш.
Қаріп пенен қасірге
Қуат болған бұл ағаш.
Жетім менен жесірге
Суат болған бұл ағаш.
Өзіңді халық сұпы дейді,
Боқтағаның қай ағаш?!
Өздеріңдей сұпыға
Аса болған бұл ағаш.
Андып жүрген шайтанға
Таса болған бұл ағаш.
Жаңа дәрет алғанда,
Сәждеге басың салғанда,
Аузыңа салған мәсуәк
Ағаш емей, арқан ба?
Ағашты сондай боқтайсың,
Сұпыеке-ау, қалай айтасың
Ағузы менен алһамды?!
Домбыраны күнә десеңіз,
Жиын менен тойдыкі.
Ішегін күнә десеңіз,
Жұмақтан келген қойдыкі.
Пернесін күнә десеңіз,
Есебі ол пәннің он екі.
Құлағын күнә десеңіз.
Хазіреті Біләлдің
Құлағы екен деседі.
Тиегін күнә десеңіз,
Шиеленген сыр шешеді.
Атамыз Адам пайғамбар
Жеті сазбен жерге кеп,

Күй шертіпті деседі.
Ол күндегі о да саз.
Бұл күндегі бұ да саз,
Сазды күнә деп жүрген,
Молдеке, сенің ақылың аз.
Молдеке, білмей адаспа,
Домбыраның бізге күнәсі аз.
Үстіңе тіккен үйіңіз.
ІІІақырса, бұғаң келмей ме
Хазірет, қалпе, биіңіз?!
Ас салып берер табағың,
Сусын ішер аяғың
Ағаш емей, немене, -
Басыңда бар ма миыңыз?
Қанша Сұпы болсаң да,
Кеткен жоқ па сыйыңыз?!
Жақсының сөзі майдадай,
Жамаңның сөзі найзадай,
Жақсыдай болу қайдағы-ай!
Кас жаманның үйінен
Жақсының артық моласы.
Панасына түнеп қайт,
Бойыңа боран жоламас.
Осы үйден абзал қонаша,
Жаманның көңілі шат болар,
Әйелімен кеңесіп,
Көжесін ішсе оңаша.
Саналыға сөзім тыңдалған,
Санасыздың белгісі;
Пайдалы сөз айтсаң, бұлданған.
Дүниенің қызық зауқынан,
Ақырет күннің қаупынан.
Бәрінен де сендердей –
Қырма сақал, түйме мұрт
Надан сұпылар құр қалған!