АҚЫН
Бүгiн көңiлi қатты бұзылды. Сiрə, көңiлi бұзылатын да күн емес едi. Ақын болам деп алғаш талпынғаннан берi желпiнiп отырып-ақ жазған өлең жолдарын бұтарлап сызып, күнi бүгiнге дейiн ақыл сарабынан өткен сөздерiн аямайтын ұстаз, аға ақын Кемелдiң кеше елу жасқа толған мерекелiк кешiнде оған арнаған өлеңiн оқыды. Сердақ аға тойына ала қағаздың бетiне жабысып, əдейi əзiрленген жоқ. Көп жылдар ұйқас көзiн iздеп машықтанудан ба, шабыт шақырып алуы оп-оңай төкпе ақын ба, аға мерекесi таяп қалса да қам жасамай дəл кешке барар алдында арсы-күрсi болып келiп, бес-алты шумақты сүйкеп тастады. Бiрақ өлең даярлығынан көңiл даярлығы басым болып шықты. Аға тойында соншама жалынды өлең оқимын деген көптен бергi күмəнсiз ниетi ойда жоқта тасқа тиiп, быт-шыт болғанын ең соңғы сəтте сездi...
Сердақ осылай болар деп ойлады ма? Мың ұйықтаса түсiне кiрмеген тағы бiр тағдыр ғаламатындай көрiп, əлдекiмге
жауыққандай ауыр қиналыста қалды. Осы күйi мен аға тойында мiнбеге көтерiлген шақтағы көңiл күйi арасында жер мен көктей айырмашылық бар.
Болашағыма, қабiлетiме күмəнданып жабыққанда жадау ақын көңлiме қарлығаштың қанатымен су сепкен, Кемел аға, өзiң шыңға шыққанда көз алдыңда бауырымды жазып шаба алмасам менiкi не?
Өлеңiн соншама қатты дауыстап оқыды. Кеште отырған көзтаныс ақын-жазушылардың, қонақтардың мiнбеде қолын сiлтеп, өлең оқыған ақыннан гөрi қан төгiс ұрыс алдында жауынгерлерiне қатаң бұйрық берiп тұрған, жүйкесi осалдау командирге ұқсаған түрiне таң-тамаша болып қарап қалған. Сердақтың жан сезiмiн ешкiм түсiнбейтiн сияқты. Ақын жан сезiмiн жеткiзудiң алмас құралы – өлең мəнi сұйылып кетiп, құр дауыспен кең залда қаздай тiзiлiп отырғандардың төбесiнде əңгiртаяқ ойнатып жатқандай. Жұрттың өзiне аударған назарынан осыны аңғарды.
Кемел ағасы ғана президиумда отырған əйелiнiң қалқасынан бұған денесiн мол көрсете еңкейiп, қуанышпен күлiмсiреп, құптай қарайды. Сердақтың сəттi шыққан өлеңдерiн оқығанда ол осылай қараушы едi.
Қалайда мынау оқылып жатқан өлең жолдары Сердақтың тап қазiргi жойқын сезiмiне сай келмедi. Қатты дауыстан үгiтiлiп ұнтаққа айналып, өзiнiң де, өзгенiң де, мысын құртып, жидiп бара жатқандай.
Аға тойына осындай нəрсiз өлеңмен келуi мiнбеден түскенiнде жүрегiн шоқтай қарыды. Осы жолы өзiнен мұндай өлең шығуын ауыр қылмысың деп тақса да, күрт кетiп мойнына алатындай. Қолмен iстеп, көңiлмен көтереалмағансəтсiздiгiн осышумақтарды оқып тұрғанда ғана аңғармасы бар ма? Əлде, бұл шəкiрттiң ұстаз шыққан биiкке қанатын қанша қайқайтқанмен шыға алмайтынын ақтық рет танытып, табандағы тасқа құлағандай мойнынан бiр-ақ қайрылып түскенi ме?
Жоқ, Сердақ өзiн iштей ақынмын деп жариялағаннан берi мұндай ащы оймен ешқашан ымыраға келген емес. Жасы қырықтан асса да өмiрiнiң мұраты боларлық заңғар белеске ендi- ендi ұшыраса кететiндей тынымсыз жүрдек көңiлдi астына ат қып мiнген жайы бар. Алдына бiр қора шабан өгiздердi салып берiп, оны қоса айдауға мəжбүр еткен тағдырға ғана наразылығы күштi. Сонда да Сердақ мойымайды. Ақын тəкаппарлығына қарсы тұрар
күш қайда дейсiң. Тарихқа қарашы, шын ақынға көкiрек тескен у қорғасын да мазақ болған.
Осы ой сарыуайымға салынып, күрт түсiп кеткен шағында аспанға атып, бұлтқа шырқатар жасырын қуаты едi. Балтасы тасқа тиiп, жабығып, көңлi қарайғанда шақырып алатын қуаты.
Мiне, осы қуатты тағы шақырмақшы. Бiрақ бұл жолы оңайлықпен оралмайтын түрi бар.
Ақын ағаның кешi өткен күннiң ертеңiне таңертеңгiсiн өзi iстейтiн газет редакторының қабылдауында болды. Бұл – аласа бойлы, мойынсыз, тойған қозыдай ғана жұп-жұмыр адам. Осы пiшiнiне қимылының тездiгi үйлеспейтiн де. Ары-берi, жоғары- төмен бұрылып қарағанына үйренбеген адам көз iлестiре алмайды. Жұмысты да қазанның түбiн шақырлатып қырғандай қазымырланып iстейдi. Оп-оңай қайыра салуға болатын бiр түйiншек iстi жетi қат сөзден өткiзiп, өз қарамағындағы адамдардың жанына тиiп те қоятыны бар. Осы мiнезi өзi жоқ жерде қуақы жiгiттер арасында бiр алуан күлкiлi əңгiме де едi.
Редактор Сердақтың жақында іс сапардан оралғанда жазып қайтқан очеркiн оқып шығып, бұлан-талан болған екен.
– Бiз өмiрдi бiлмеймiз, бiз өмiрден аулақпыз. Қашан да оның бетiнде қалқып, жанамалап жүргендi тəуiр көремiз. Жеңiлдiң асты, ауырдың үстi. Өзiң айтшы, бiздiң өмiрiмiздiң өзегi қайда жатыр? Сол туралы түсiнiгiң қалай, саралап бершi,– деп, ол тамағын қырнап, шиқылдай сөйледi. Столындағы əйнектi ойып жiберердей жұдырығымен сүйкелейдi. Екi көзi түрегеп қарсы тұрған Сердақтың өңменiнен өтiп бара жатыр. Редактор Сердақты сөзбен жемей, сол көздерiмен қараса да жеткiлiктi едi.
– Бiз сенi сондай iргелi шаруашылыққа жiбергенде ауылдың өзiңе ұнаған сұлу қыздарын тiзiп қайт дегемiз жоқ.
– Ендi олар колхозшы қыздар болса қайтемiз?– деп, мiңгiрлеп едi Сердақ.
– Жоқ, мен мəселенi бұлай қойып отырғам жоқ,– деп, редактор мойынсыз басын былқ-сылқ еткiзiп, тығыршықтай денесi терiсiне сыймай одан сайын шамданды.
– Қай шаруашылық болмасын ол туралы жазарда əуел бастан экономикасын зерттеп, даму тұрғысынан қарап, мəселенi шешу бар емес пе? Экономика, бiлдiң бе? Экономика дегенiмiз – сұлу қыздың шырайы емес, колхоз, совхоздардың күре тамыры. Егер бiз газеттi сымбырлаған сұлу сөздiң шылауына айналдырайын демесек, сол күре тамырдан ұстауымыз керек.
Сердақ қабағын тұнжыратып, ернiн тiстелеп, iшiнен «шiркiн- ай, сен де жас болып, өмiрiңде қыз сүйiп көрдiң бе екен, қыз десе шаян шаққандай екi бүктетiлiп түсесiң, əлде сенi тiрi күйiңде алған құдай сол ма»,– деп ойлады. Редакторды атарға оғы жоқ.
«Апырай сұлулықты жырлауға, дүниенiң көркiн паш етуге тап осы редактордай қарсы тұратын адам бар ма екен? Тағы мұның өз айтқаны болмаса, шегенделiп отырып алатынын қайтерсiң?»
Редактордан қатты құлазып шықты. Кабинетiне бармай сыртқа беттедi. Қаланың ең шулы көшелерiнiң бiрiндегi тротуармен бағыт-бағдарсыз жүре берiптi. Көп жүргенi соншалық, бiр кезде өзiне-өзi келiп, артына бұрылып қарағанда неше көшеден өтiп кеткенiн, қаланың қай пұшпағынан шыққанын бiрден ажырата алмады. Кiлт кейiн бұрылды. Редакция үйi аса қашықта қалыпты. Басында судай сапырылысқан ойлар, қиял мен суреттер тағы кес- кестеп, бiржола шырмап алды.
О, Кемел аға, сен шыққан биiк маған қашан да ғажап! Ойы осылай болғанмен жүрегiн шақырлата қырған қызғаныш бар. Ұстаз ақынға деген кешегi жұртшылық құрметiн көпсiнгендiк пе? Жоқ, қызғаныштан гөрi өз басының тəлкек болуына көнгiсi келмей ширыққан шақтағы iшi-бауырын өртеген ащы дəмге ұқсайды. Өлiмнен бетер ұят құрсауы қоса минут сайын тарылып, қысымға алып бара жатқандай.
Сердақ кешегi кештi бастан аяқ қайта елестете бердi. Өлеңiң көңiлден шықпады деп бетiне басқан да ешкiм болған жоқ. Былайша кеште отырғандар тегiс қол да соқты ғой. Кемел ағаның да шəкiрт өлеңiне балаша мəз болғанын аңғарып қалды.
Амал не, сол өзi жазған өлең жолдарын оқып тұрғанда мұның тасқынды лепiрме көңiлiмен туысып кете алмады. Көз алдында көптiң ашық маңдайлары үстiнде шақпақ отындай ұшқындап ұшпады. Өлең сазы ауада қалықтап тұрмай, зал керегелерiне соғылып, жаңғырықтай таралып, iз-түзсiз жоғалып жатты.
Сөйтiп, оқып болмай-ақ өзiнiң еңсесi түсiп кеттi. Бүгiнгi редактордан естiген сөз осы сəтсiздiгiн жанды жарадай ушықтырып, басындағы əлектi одан сайын күшейттi.
Сiрə, дауылдатқан ақпа ақын болғаныммен адамдық жағына келгенде шикiлiгiм бар ма дейдi iшiнен. Бұл оған бiрiншi рет келген ой емес. Қашан да əлденеден қағажу көрiп, сарыуайымға түсiп, өзiн қажағысы келсе осы ойды жанынан суырып ала қоятын.
Анау Кемел ағаны қарашы, жарайды ол менен он жас үлкен- ақ бола қойсын. Бiрақ ол жазған өлеңдер жиынтығында мендегi
жалын бар ма? Ол табанынан таймайтын, құзға бiткен жақпар тастай берiк адам. Өлеңдерiнiң де бiр қалыптан аумай Арқаның өкпек қоңыр желiндей бүйiрiңдi мұздатып қана отыратын əсерi бар. Сол өлеңдердiң ең тəуiрлерiн алшы, тiптi сыншылар кейiнгiге үлгi етемiз деп цитаталап-ақ жұртқа жаттатып болған өлеңдерiнде де менiң жинақтарымдағы, жазылып жатқан дүниелiктерiмдегi тереңдiк, терең саз, қасиет бар ма? Бұл бағасының əдiлетсiз екенiн өзi де iш тереңiнде түйсiнгенiмен, жазғанын, жазбағанын асқақ көңiлмен əсiрелеп үйренген ол бəрiнiң басын қосақтап, Кемел ағасының дəл бүгiнгi жеткенiнен биiк қояды. Кемел ақыннан ғана емес, кемелiне келген, келмеген басқалардан тап бүгiнгiсiнен артық ешнəрсе шығады деп ойлаған емес. Тiптi ондай ой келе қалғанның өзiнде де басынан аулақ ысыратын. Тiсiн əлi күнге қайрайтын өмiрiндегi көп сəтсiздiгi үшiн өзiн ғана əлi күнге өсу үстiндемiн деп санайтын сыңаржақтылығын қайда қоярсың? Əлемдiк поэзия алыптарының бар екенi қандай шындық болса, дүниенiң бiр қабырғасы сөгiлiп, содан суырылып өсiп шығып келе жатқан Сердақ атты тағы бiр алпауыттың бар екенi сондай шындық. Мейлi, ол қалың тоғайдағы əзiрге елеусiз саңырауқұлақтай қалқайып тұрғанымен тап ертең дүние назарын өзiне аударып алары хақ. Бұған бiржола күмəнданған күнi Сердақ өлiмнен артық, өлiмнен қастерлi ешнəрсенi тiлемес едi.
Мұның бəрi солай. Бiрақ Сердақ адамдық жағынан келгенде өзiнде шикiлiктiң көп екенiн өз бетiне өзi баса беруден жалықпайтын. Тiптi əрбiр көңiлiн кiрбiң шалған сəтте де ойы осылай қарай ауа толқып кететiн.
Əлде осының бəрiне үйде болсын, түзде болсын қабағы ашылмай, түлен түртiп отыратын əйелiм кiнəлi ме екен? Сердақ ендi iшкi қаһарын қосағына қарай бұрды. Иə, сəтсiз махаббат шын ақынның көлеңкедей ерген жолдасы ғой.
Кемел ақынның кешегi кешiн елестеттi. Əйелiнiң президиумда отырысын қарамаймысың? Күйеуiнiң көңiлiне қаяу түсiрейiн деген пейiл ондай əйелдерде ешқашан болмайды. Қайта қосағына көрсеткен құрметтi бiрге қабылдап, ақынға сай əйел жолдастай ешкiмнiң құрметiнен өзiн кем көрмейтiн көтерiңкi, қуанышты жүзбен отыр.
Бiр сəт тағы қиялдап кетiп, өзi елу жасқа толғанда əйелiм президиумда қасымда қалай отырар екен деп, соны елестеттi. Көпшiлiктiң құрмет сөзi судай сапырылып жатқан аса салтанатты жағдайда қадалған жұрттың көзiн алып əуреленбей-ақ əйелi
бар денесiмен бұрылып, бүйiрден түртiп қалып, «Ряженканың кефирден майлы екенiн саған қашан ұқтырып боламын. Дəмi жоқ, татуы жоқ iркiттен жасалған кефирден гөрi мына балаларға майлырақ нəрсе беру керек екенiн былай əке болып ойласаң қайтедi?»,– дейтiн жүрек қыжылдататын сөзiн айта жөнелсе қайтерсiң. Иə, өзiң елу жасқа толып, соның құрметiне президиумда отырсаң. Жұрттың көзiн бақырайтып қойып, бiр кесек етiңдi жұлып əкетердей бүйiрiңдi бүрiп отырған əйелiңмен қалай ұрысарсың?
Екi жаққа бөлiнiп, үзiлiп кетердей жанталасып, ес таппай отырғанда мынау салтанат қызығынан бiр ұшқын қалар деймiсiң. Апырау, елу жыл өмiр сүрiп, тырбанып еңбек етiп, тырнақтап өлең жазып, соның үшiн көпшiлiк құрметiне бiр қалған екенмiн. Əлде, ол да менiң жырық ауызымнан ерiген майдай ағып кеткенi ме? Өмiрден еселi сыбағасын ала алмайтын соншама ұшып-қонба сорлы көбелек болып жаралмасам дүниенiң бiр кемiсiнiң орны толмай қалатындай тағдырдың маған соншама шұқшиғаны не?
Көптiң құрметi десе Сердақта не жан қалушы едi? Аспандағы бұлтқа мiнiп, көк төсiне бiр-ақ шырқап шығатын сəт Сердақтың жалын жастығы бойында тұрғанда ұйықтаса түсiнен кетпейтiн. Ондай қиялдан қазiрде де басы аман емес.
Сондай мəртебе биiгiне көтерiлгенде де көңiлi бұзылмақ па? О, əйел шiркiн, бiреуге аққусың да, бiреуге бүйiрiн бұрап жейтiн алармансың-ау. Апырау, сонда болашақта да менiң сəулелi күндерiм тiстегеннiң аузында, ұстағанның қолында кеткенi ме?
Е, Кемел аға, сiз шыққан биiкке шыға алмаспын. Əйел деген адамның ұлпа қанаты ғой. Сiздiң қанатыңыз жаныңызды рахатқа батырып, ауаны алмастай тiлiп, асуларға апарса, менiң қанатым жаныма мұз болып қатып, төмен құлдыратады. Сол мұз қанатты қайырып, қасыңызға шырқап шығатын қуатты табиғат маған бермептi.
«Өзiң адам болып қалыптассаң ғана қауырсын қаламды мықтап ұстай аларсың» дегендi қай классик айтып едi? Ə, Гоголь екен ғой. Даңқ тұғырынан табаны таймайтын сондай бiр мықты болмаған соң менiкiндей майда-шүйделiктен не шығады дейсiң? Алғашқы ойынан ауытқып кетiп, ендi қалың мұқабалы кiтаптардың алғашқы беттерiнен көрiп үйренген алыптардың суреттерi көз алдынан қаздай тiзiлiп өттi. О, шiркiн-ай! Еңсесi одан сайын күрт түсiп кеттi.
Бiрақ, олар нағыз адамдар ғой дедi бойын сəл қайта жиып. Алыптарды қойшы. Тiптi Кемел ағадай емес, қай iсте болмасын
жеме-жемге келгенде шикiлiгiмнiң байқалып тұратыны несi? Қанаты қайрылған құстай əуеде қалықтап ұшпай, өз-өзiмнен жұлма-жұлмам шығып, далбаңдап, жерге топ етiп, күйреп түсудiң аз-ақ алдында жүретiнiм қалай?
Сердақ редакцияға өзегiн қырнаған осындай ащы ойлармен жеттi. Редактордың есiгi алдынан басын бүркеп алғандай ентелей басып өттi. Өз кабинетiне кiргенде əрiптес жолдастары ауыздарын майлы қасықпен сипағандай бəрi ақсия дуылдасты.
– Сердақ-ау, редактор сұрағасын, сенi iздеймiз деп, бiр болыс елдi жапырып кете жаздадық. Кiрмеген кабинетiмiз қалмады, бəрiне кiрiп сұрадық, ұшты-күйлi жоқсың.
– Тура екi сағат боп қалды шамасы, iздегенiмiзге.
– Əуелде бiр жерде құлап қалды ма деп сан бұрышты iздеп бардық.
– Ха-ха-ха... ха!
Манадан берi редактор мен өз əйелiн дұшпан санаймын деп көкiрегi қос қыртыс наразылыққа толған Сердаққа ендi мынау жұрттың бəрi төнiп келiп, табалап тұрғандай көрiндi. Жолдастарының қалжың аралас тiкенек сөздерi жайсыз тиiп, жанын ауырта түстi.
– Жаңа ғана болып шығып едiм ғой! Мынау қалжыңдарың ба, шындарың ба?– дедi Сердақ сұрлана үн қатып.
Мұның жайын ұғып қалған жолдастарының бiрi:
– Қалжыңдасақ сенi редакторға жұмсап, қалжыңдайды дейсiң бе?– деп, Сердақтың қаһарын дер кезiнде қайыра қоятын жұмсақ сөз айтты.
Редактор Сердақты өз кабинетiнен жөнелтiп салысымен дереу қайта шақырып алмаққа əрекеттенгенiнде оның орнында болмай шыққанына қатты шамданып, терiсiне сыймай отыр екен. Сердақты iздеткен екi сағат бойына жұмыс iстей алмай дiлгiрiп, отырып қалса керек. Сердақ кiргенде бас алмай жұмыс iстеп жатпай түрлi түстi стержендi жуан қаламын ұзын столының бiр шетiне домалатып жiберiп, соны алуға қолы жетпегендей дəрменсiз қиналыс үстiнде едi. Сердаққа кейiдi ме, алыс домалап кеткен қаламға ма, кiмге кейiсе де ақын жанды Сердақтың басындағы жай бұған да тап болған сияқты. Бұл да жай ұрып кеткен кəрi ағаштай ұшар басынан айрылып, қара жерге дiңгектей қадалып қалған ба дерсiң.
Сердақ мұны көрiп өз халiнен бiраз айыққандай болды, жүзiн сəл жұмсарта, қабағын жазып, өз бастығына алаңсыз қарады.
Редактор басын көтердi, Сердаққа қадалған көздерi аз-кем сығырайып тұрды. Бұл да өз қасындағы адамның тұнық кескiнiн көрiп, басындағы тұман ойлары бiрте-бiрте таралып, жан сарайы ашылғанға ұқсады. Сонда да Сердақты шақырғанда айтамын деген сөзiнен жаңылып қалды ма, жоқ айныды ма, əйтеуiр күтпеген жағдаймен мүлдем басқа əуенге көштi. Терезеге қарап, даладағы күншуақ əсер еткендей сөйледi.
– Бүгiн күн жақсы ма деймiн осы.
– Иə, бүгiнгi күн шынында жақсы!– деп, Сердақ жаңа ғана алай-түлей болып, көшелердi кезiп келгенде мынау терезеден төгiлiп тұрған шуақты түйсiнбегенiне қайран қала жауап бердi. Өзi үнемi жайсыз сөйлесетiн адаммен арадағы əңгiменiң тап қазiргi сəтте күннiң шуағына ұқсас жылылық əкеле жатқанына қуанбасы бар ма?
– Осы байқайсың ба, мынау Қапшағайдың құрылысы басталғалы Алматының ауа райы жұмсарып кеттi.
– Иə, иə, дұрыс айтасыз, жұрт солай дейдi.– Бұл жауабында Сердақтың өз бастығына жылы сөзi үшiн елпiлдей түскенi байқалды.
– Жұрттың сөзiн қоя тұрғанда, былай да қарамаймысың. Шымшыма аяз дегенi болмаса қыс та жұмсақ болды, жазы да мынау.
– Иə, биыл қыс жұмсақ болды ғой. Жұрт та солай дейдi.
«Шымшыма аяз қыста да, жазда да сiзден есуiн қойса екен» дегендi iшiнен айтты.
Жалт қараған редактордың көзiнен «осы сен жұрттың айтуына ғана сүйенесiң, өздiгiңмен ешнəрсе түйсiнбейсiң» деген жазуды оқуға болатын едi.
Ендi редактор кiлт өзгердi.
– Осы Қапшағай құрылысы бiз үшiн тың жатқан дүние, тыңайып жатып, сарғаятын дүние болды ғой. Жарқыратып бiр жаза алғамыз жоқ.
Мына сөз Сердақтың жанына қатты тиiп едi. Шiркiн-ай, ендiгi бiр кезекте іс сапарны сол жаққа жаздырып, мына құбылмалы пəленiң көңiлiн бiр ашпасам болмас. Əй, сонда да шымшыма аяз болып есуiн қояды дейсiң бе? Қазақстанда жалғыз Қапшағай ма? Жаңбырдан кейiнгi саңырауқұлақша жыпырлап өсiп шығып жатқан кəсiпорындар ше? Тұтас қалалар ше?
Бiрiнен болмаса бiрiнен ұстамас дейсiң бе? Жоқ, бұл редактордың көңiлiнен шығатын сəтiң өмiрде болмайды.
Сердақтың жүйрiк қиялы осылай ауытқып кеткенде, редактор өзiн бұлан-талан ете жаздаған ойдан даладағы күншуаққа тағы көзi түсiп, айықты ма, əйтеуiр Сердаққа қайта қадалғанда жүзi жадыраңқы едi. Тiптi миығынан күлгiсi келiп, тебiрене сөйлеген болды:
– Жұмыс-жұмыс деп, демалысты да ұмыттық-ау. Бiз, журналистер, адамға не қажеттiң бəрiн жазамыз. Адам баласына тiптi қай мамандықтың адамына болсын ақыл айтқанда тiлдiң майын тамызамыз. Сөйтiп, өзiмiз дегенде ақыл-есiмiздiң бiр бүлк етпейтiнi қалай? Мысалы, сен екеумiз болып па, басқалар болып па сол Қапшағай теңiзiне барып, балық аулап, жақсылап бiр демалып қайтсақ не болар едi? Ондай нəрсенiң бiрi де жоқ. Демалыс болса үйден шықпай, қаламақы үшiн өзiмiзше тағы бiрдеме жазып, ала қағаздан басымызды алмаймыз. Осы да өмiр ме, жоқ жете алмай келе жатқан бiрдемемiз бар ма?
Осындай басыңқы сөздердi айтқанмен де редактор көңiлдi отыр. Сердақ редактордың өз алдында бұлайша шешiлiп сөйлеуiн сирек көретiн. Редактордың мына шақыруынан əлi ақыл-есiн жиып үлгермегендей ойсыз жауабын бөгелмей айтты.
– Ə, ондайды месткомның ұйымдастыруы керек-ақ қой.
– Ой, местком, местком деп, өз қырсыздығымызды бүркемелеу үшiн тiлге тиек ететiндi тапқыш-ақпыз... Екеуара демалысқа сол месткомды шатастырмай-ақ қойсақ қайтедi. Даланың ауасын өзiмiзше де барып жұта аламыз ғой.
Даланың ауасы! Осы сөз Сердақ көкiрегiнде күрсiнiс тудырды. Қаланың шаң-түтiнiнен аулақ сонау саф күмiстей жарқыраған ашық кеңiстiк, аспан астында жабайы бүркiттей еркiн қалықтап жүрсем, мазасыз ақын жаныма барқадар табатын жер сонда ғой. Ендi мына тұрысымды қара! Редактор тағы не айтады деген күдiк пен жорамал қол-аяғымды шырмап тастаған темiр құрсаудай тапжылтсашы, кəне. Ақын бола тұрып, шамның əйнегiн қанатымен қаққылап, шыр айналатын ақылсыз көбелектей менi осы қаланың шуынан ұзап шығартпай қойған қандай құдiрет?
Тiршiлiк күйбеңiмен жүргенде жан тыныштығына жылы ұядай көрiнетiнi үшiн ғана ма? Апырау, қала деген шын ақынның жаны сиятын жер емес қой.
– Иə, жақсы бара тұр, жұмысыма кедергi келтiрмешi,– деп редактор стол шетiне домалап кеткен қаламын еңкейiп алды да, Сердақты ендi керек қылмай алдындағы алабажақ қағазына үңiлдi. Осы сыңайынан шабыт шақырып алған адамның кескiнiн аңғарды Сердақ.
«Апырау, менi неменеге керек қылып едi»,– дейдi ол iшiнен шығып бара жатып. Екi сағаттай даланы кезiп кеткенде манағы айтқан қатулы сөздерi өзiнiң де ақыл-есiне оралғы болып, жұмыс iстетпей қойған шығар, сiрə. Қайта шақырғандағы ойы менi сылап-сипамақ емес, өзiнiң бұзылған көңiлiн жазбақ екен ғой.
Сердақ үйiне кеш қараңғылығы қоюланғанда қайтты. Жұмыстан кейiн қалып, жолдастарымен бильярд ойнаған болатын. Уақытында келе қоймаған күйеуiнiң қылығынан тұлан тұтып отырған əйелiн елестеттi. Сердақтың көздегенi де осы. Бүгiн қасақана əйелiнiң шабына тимек ойы бар. Ол қиын да емес. Əйелiнiң ашуынан өз ашуын басым қылып, қабағын шытып барса болғаны. Əйелi Жамаш күйеуiнен мынадай қабақ көрсе, оның да аңдығаны осы, құдайы жарылқады дей бер. Самбырлап өзi сөйлей жөнеледi. Оның даусы шыққанда оған жекiруден Сердақ та жасқанбайды. Сөйтiп, бұл да бiр өшiн алса қайтедi.
Ненiң өшiн алмақ, ол өзiне де жұмбақ. Кешегi Кемел ағаның тойындағы салтанатты шақ тағы да көз алдынан көлбеңдеп өтiп, соның бəрiне ақын жұбайының жалғыз өзi болып көрiк берiп отырғандай, Сердақ көкiрегiн қайтсе де қызғаныш қарыды. Осы қызғаныш өз əйелiне деген жанының тереңiнде жатқан бiр шақар мiнезiн оятқандай.
Бұлардың үйi қаланың шетiнде едi. Оған жеткенше тағы бiраз уақыт өттi. Есiктен кiре бере-ақ Сердақтың дегенi болды, əйелi шап ете түстi.
– Сен түнемелеп жүрмесең ас батпайды. Мына түрiңмен осы қырыққа келгенше көше кезетiн бiржола кезбе болып кетпегенiңе таңым бар. Қатын, бала, үйдi сен қашан ойлайсың, айтшы, қарағым.
– Бəрi сенiң қылығыңнан болып отырған нəрсе ғой, Жамаш. Өзiң де, сөзiң де тiкенек. Тыншу таптырып бiр рахатқа бөлейтiн кезiң жоқ. Кезбе болатыным содан. Арқандаулы аттай қазығыма қайта оралғаным болмаса кезбе екенiм кезбемiн.
Мынау нағыз сұмдық сөз едi. Сердақтан ешқашан шықпаған сөз. Алдын ала дайындап алғандай сап-сабымен шiмiрiкпей айтуы Жамашты басына тоқпақ тигендей еттi. Бiраз жылғы қосақтасқан өмiрде күйеуi өзiнен сөз асырмай келсе де, тап қазiргiсi оның əйел жанын бiр сəтке тұралатып тастады. Жамаш сонда да есiн тез жиды.
– Мына сөздi қашаннан берi ойланып айтып тұрсың?– деп, Жамаш екi алақанын бiр-бiрiне жабыстырып, қос қолдаған
жұдырықпен ауаны тiлiп өттi. Демi үзiлiп қалардай, өзiн-өзi қинап, көзiнен жас шығарғысы келiп, жыламсыраған болады. Сонда да көздерiнен қаһар оты ұшқындай түстi. Мына айтқан сөзiнiң Сердақ алдында тым жалынышты болғанын аңғарғандай, ендi мүлдем басқа əуенмен даусын күшейттi:
– Солай ма? Тiкенек болсам бар, бар, босаттым сенi. Үй, бала
– бəрi менiкi. Басың бос сенiң. Арқандап қойдың деп жазғырсаң, ол арқанды өз қолыммен қиып берейiн.
Ендi ғана Сердақ өзiнiң асыра сiлтеп жiбергенiн ұқты. Тұнық суға тас түскендей өз семьясының əлегiн шығарып алып, құйрығын артына қысқан бөрiдей мына дау-дамайдан сытылып шықпаққа жарқ берген пейiлi бар.
Қайда сытылмақшы, кiрген есiктен қайта шығып, қарасын батыра ма? Жоқ, үйдей пəледен үндемей құтыла ма? Əйелiн сөзбен ала алмасын өткендегi тəжiрибеден бiледi.
Бар тапқан ақылы, басын қаппен бүркемелеп алғандай ұйықтайтын, əрi жазу бөлмесiне қарай зып бердi.
– Қайдағы арқанды айтып тұрсың. Қиылмайтын арқан жоқ, үзiлмейтiн жiп жоқ. Некенi айыруды айтсаң заңда оған рұқсат берiлген. Бiреудi бiреу шынжырлап ұстай алмайды!– Ендi өксiк буғаны дауысынан айқын аңғарылды.
– Бала бар деп алаңдама. Шешесi бар бала жетiм емес.
Олардың бағына əзiр тiрi болармын.
Шамырқанған осы ашуынан əйелдiк əлсiздiгi қоса аңғарылып едi. Семьяның быт-шыт болуы ең алдымен əйел өмiрiне ақау ғой. Сондай қауiп тамағына қара қанжар болып тiрелгендей тiтiркенiп барып тоқтады.
Сердақ бергi бөлмеге қайтып шықпады. Жұмсақ креслоға басын ұстай отыра қалды да селт етпедi. Жамаш ауызғы үйде ыдыс-аяқты сылдырлатпай, аяғын да аңдап басып, ас қамдап жүр. Сердақ асыра сiлтеп жiбергенiн, əрi əйелiне жақсы сабақ бергенiн ұқты. Оған жаны да ашыды, балаларын бағып-қағып жүрген жан жолдасына бұлай сөйлемесе қайтетiн едi? Осыны ойлағанмен өз басына жеңiлдiк таппады.
Сердақ ендi мүлдем терең ойларға кеттi. Бүгiнгi халiнiң түп- төркiнiн жүйткiген қиялымен шарқ ұрып iздедi. Бəрiне кiнəлi кешегi Кемел ағаның тойына арнаған өлеңнiң нəрсiз шыққаны, таңертеңгiлiк редактормен болған жайсыз əңгiме деген ойдан, бəрiн соған аударудан ат-тонын ала қашты. Қалайда мұның жан тереңiн қазандай қайнатып жатқан бiр өкiнiш бар.
Көз алдынан Кемел ақын мен редактор барлық тұрғысымен зуылдап өттi. Апырау менiң өмiрiмнiң не гəбi бар екен? Сiрə, олар мен сияқты тұралатып кететiн сезiм соққысына ұшырамайтын шығар. Қалайда менi сыртқы дүниемен жалғастырып тұратын бiр саңлаудың бiтелiп қалғаны ма? Ешнəрсеге ақыл жеткiзе алмауым қалай?
Басын тұмшалап тастаған ойлар атып тұрғызды. Əйелi ас қамдап жүрген бөлмеден адымдай басып сыртқы есiкке қарай беттедi. Əншейiндегiдей балалар бөлмесiне барып, солармен ойнап жатып алатын дағдысын да ұмытқан.
Далада нағыз тымық түн туыпты. Аппақ толық ай төбеден төнiп, жерге жақындап келiп тұрған сияқты. Қаланың шетi болғасын ба, мұнда шаң-топырақ жоқ, көк исi аңқиды. Салқын ауа бойын жеңiлдеткен Сердақ алға қарай тез қозғалып, айлы жарық түнге сұғына көз сала бастады.
Бұл бiр серпiлiс тудырды. Өлең жазатын халiне келген бе? Иə, шынында солай. Сердақ бəрiн ұмытып, мынау əсем түннiң қойнауынан бiр асыл тас iздегендей жұтына қарайды.
Неге баяу дүние айлы түнде?
Мiне, өлеңнiң алғашқы жолы туды. Көңiлiн жарқ еткiзiп ашып тастардай бiр сəттi жолдардың басы сияқты. Қалай жалғастырсам екен?
Неге баяу дүние айлы түнде? Айлы түнде.
Əлдене бетiне сарт етiп тигендей тұла бойы дүр сiлкiндi. Осы оқыс жайды өзiн қинау үшiн одан сайын күшейте түскiсi келген тағы бiр қиянатқа тiрелген.
Айлы түн. Айлы түн. Қазiр ол да сұлулық бейнесi болудан қалды емес пе. Адам баласы айдың ақ топырағын шығарып қазып, тасып жатқанда менiң өйтiп өзеуреуiме жол болсын. Көз алдында редактор айлы түнде сұлу қыздың балтырын ғана көресiң деп жерлеп тұрғандай көрiндi. Апырау, сұлу қыздың балтырын қайдан тауып алдым... Редакторды елестеткенде оның төбесiнде ойнап тұр ма едi. Ə, жаңағы өлеңдi ендi болмаса солай жалғастырмақ екем ғой.
Сiрə, бұл заманда шын ақындықтың, таза лириканың өрiсi тарылған ба қалай?
Апырау, осы таза лирикаға неге мен ғана əуеспiн? Анау редактор неге əуес емес? «Экономика» деп зарлап отырғаны қашан болсын. Е, ол ақын емес, жүрегi мұздан жаралған неме, таза лириканы не қылсын?
Ал Кемел ше? Оны ақын емес деп кiм айта алар? Ол ақын болмаса кешегi көпшiлiк құрметiн қайда қоямыз?
Осы сəтте тiсi ауырғандай жағын ұстап тұрып қалды. Кешеден берi өз көңiлiнiң бұзылуына себеп iздегенде соған ұқсас əлдененiң ұшығын көргендей, ойының бағыты кiлт өзгердi.
Кемел ақынның Ембi мұнайшыларының өмiрiн дастан етемiн деп, «Мұнайшы ақын» атанғанын еске алды. Қара жұмыс iстеп белшесiнен батқаны бар едi-ау. Қарап тұрсаң жалғыз ол емес, басқа да туындыларынан түтiн будақтаған заводтар мен астық тасыған машинаның соңынан желдей есiп өмiр кешкенiн түйсiнесiң. Оның өлеңдерiн оқығанда қаланың емес, даланың шаңын жұтқандай болатының содан шығар.
Апырау, редактордың «экономика» деп зарлайтыны да тегiн емес шығар. Кемел ақын да өмiрдiң қыл өзегiн ерте аңғарып солай еткен ғой. Жарық дүниеде жүрiп суқараңғы болған мен пақыр.
Мана редактор Қапшағайды еске салды. Күнге қыздырынып, таза ауамен дем алуды айтты. Иə, ол төрт қабырғаның ортасында ала қағазға үңiлiп қартайған жан ғой. Қапшағайда демалыс қызығын сен-ақ көр. Сондағы алып турбиналарға мен ақындық қуатымды жегiп, неге қоса айналдырмаймын.
Осы ойы көкiрегiнде сұмдық шабыт серпiнiн тудырып, мына тiрлiгiне қатты қапаланды. Шын ақындықты қойып, от басы, ошақ қасындағы тентекке айналғанмын деп, жаңа ғана өз қиялымен келiп, тектен-текке əйелiнiң көңiлiн қалдырғаны жанын жегiдей жедi. Менiң орным қағазбастылар емес, еңбек адамдарының ортасында ғой.
Осы ой толқыны қатты еңсерiп əкеттi.
Айлы түндi қайтып қызықтамастан үйiне келiп, өзiне жауап қатпай қойған əйелiмен бiраз ымыраласқандай болды. Балаларын ойнатты.
Қайтып жатса да, тұрса да сонау кең даланы, астықты алқапты аңсаған көңiлi тыныштық бермедi. Нақты шешiмге келiп, iстi неден бастайтыны қатты тығыршыққа қамады.
Қаладағы пəтердi тастап, Сарыарқаны бетке алып, көшiп кетуден жүрегi шошыды. Сонда да көкiректегi дертiне шипа көзiн тапқандай қиялы бос лағымай, осыған қадалды.
Неге баяу дүние айлы түнде?
Осы бiр өлең жолы көкiрегiне қадалып, «дүние баяу ма, мен сияқты шет қақпайланып қалған пендеге ғана солай болар» деп өзiн жазғыра түсуден де жалықпады.
Көкiрегiнде оянған шабыт дүрсiлiн əйелiне де айтып, ақылдаспақ болды. Сол үшiн екi-үш күн қатар əйелiмен жақсы сөйлесiп, көңiлiн көтерумен болды.
Мiне тағы кешке жұмыстан оралған шақ. Залдағы диванға шалқая отырып, стол жасап жүрген əйелiн бақылады. Тап қазiр көкiрегiн жандырған ойын төгiп салмақ. Орнынан тұрып, нан турап, қолқабыс еткен де болды. Жаңа пiскен жұмсақ нан екен. Аузына салып едi, бала кезiнде ауылда шешесi жаңа орылған астықтың ұнынан пiсiрген жұмсақ қалашты құшырлана асайтыны есiне түстi. Көкiрегiндегi ой одан сайын жүрегiн жандыра түстi.
«Алтын астық-ай, сенi өз бабыңмен, өз иiсiңмен бiр жырламаппын ғой. Айлы түн мен сұлу қыздың балтырын ғана күйттеп жүргенмiн бе?» Бұл шаққа дейiн жазғандары өз көзiне сұрықсыз көрiндi.
Ойын əйелiне айтуға шындап оқталды. Сөзiнiң кiрiспесi ретiнде:
– Жаңа пiсiп шыққан нанның дəмдiсi-ай!– деп күрсiнген кейiппен əйелiне қарады.
Екi-үш күннен берi ендi ғана ашыла сөйлеп, əйелi жауап бердi:
– Мынау – қаланың шетi. Орталықта тұрсақ қой. Ондағы дүкендерде түнемеге нан қалмайды. Жаңа пiскен жұмсақ нан жегiң келсе, сол орталықтан бiреумен пəтер ауыстырайық та.
Əйелiнiң аузынан шыққан осы қарапайым сөздер неше күннен берi шиыршық атқызған көкiрегiндегi шабыт толқынын түк болмағандай сипап кетуi не ғажап? Буыны босағандай аз-кем есеңгiреп тұрды да, диванға құлап түстi. Əйелi стол басына əрең келтiрдi. Ендiгi осы халiне көнгендей тамақты ықылассыз жедi.
1971 жыл.