Поэмалар ✍️

«Маңғыстау – Пір Бекеттің туған жері...»
Түмен
І
Тәңірім оңғарса егер талап алдын,
Төрешісі жалғыз сен бар адамның.
Кешегі шығыста өткен шайырлардай
Қолыма бисмилла деп қалам алдым.
Қолыма қалам алдым шайырлардай,
Айтатын мынау жұртқа ойым бардай.
Ұсақтық пен қысастық неге керек,
Қастыққа алдиярлап бой ұрғандай.
Атымды шығармаймын қастықпенен
Асау көңіл сен дағы бастық дер ем.
Сыйластықтың төріне шығаратын,
Жасай бер мәңгілікке достық деген.
Көңілім доссыз болса бытырайын,
Қалайша бір суынып, ысымайын.
Жырымды қабыл алсаң, жұртым-елім,
Сендерге дос көңілмен ұсынайын.
Атбегі емен жүретін бие сынап,
Араб емен жүретін түйе сынап.
Талғаттың жазған жырын қабыл алғын,
Сендерге, туған елім, ниетім ақ!
Бітеді дос көңілдің мұраттары,
Шықпай қалмас қайтадан бір ақ таңы.
Аққудай қанат қақсам айдынымнан,

Қазақтың тарлық етпес жыр аспаны.
Ақын ем жырдан басқа не берейін,
Қызыл сөзді өлеңменен тең өрейін.
Жаңбырдан соң жер құсап көгерейін,
Халқым-ау, алғысыңа бөленейін.
Алтын шапақ күн батса ұясына,
Құлдилап қыран қонар қиясына.
Жүрегін жыр қысқанда шайырларым,
Қаламның сыр ақтарған сиясына.
Сезімнің қыл пернесін бір басайын,
Ел ме екен келешегін қылмаса уайым?
Ақ қағаз айдынында қалқытқандай,
Қауырсын қалам, сенімен сырласайын.
Мінеки, болып қапты кіші бесін,
Кеш болса көлеңкелер кішіретін.
Ей, қауырсын қаламым, шабыт қысса,
Қырандай маған қанат бітіресің.
Дәл мұндай келе бермес шабыт дәйім,
Естісем дәуір даусын неге ұқпайын.
Тарихтың сан соқпағын жерден оқып,
Көк аспан құшағында қалықтайын.
Сипатшы маңдайымнан сөз самалын,
Қаңқылдап көл шулатса қазша жаным.
Жұмбағы мол құпия сырыңды оқып,
Сан қилы тарих саған көз саламын.
Алайын көтергемше керегімді,
Дәйектейін болжам мол дерегіңді.
Берешекпіз, қарызбыз, қастерлейміз,
Біздей ұрпақ алсын тек сенен үлгі.
Дүние тұра бермес қалыбында,
Нақ ақиқат осы ғой анығында.
Тарих, шежірең мол шерлімісің,
Көп сенде тәлім менен тағылым да.
Басайын, тарих, саған қалай қадам?
Әр қадам басу үшін сан ойланам.
Өзіңді толық білу мүкін емес,
Көп уақыт өтті сенен талай заман.
Өтті рас қилы-қилы талай заман,
Әрбір таң атты сенен арайлаған.
Сан қилы тағдыр да көп бір өзіңде,
Соның бәрін өлең қып қалай жазам?
Уа, тарих, сенің ізің суда да бар,
Уақыт бар жылғасынан су боп ағар.

Алтын күн қызуымен көп елесің,
Аспанға көтерілер бу боп олар.
Бу болып кетеді елес бұлтқа айналып,
Уақыт – жел, бар деймісің бұлтта ай бағыт.
Теперішін тағдырдың талай көріп,
Іргелі қазақ отыр ұлтқа айналып.
Тарих кенде емессің өкпе-наздан,
Басшыда ақыл болмаса бастан азған.
Қағаз, қалам іздемей біздің қазақ,
Тарихын өшпестей қып тасқа жазған.
Сол тарих жатыр бүгін тау-тасымда,
Тайпалар таңбасы көп қой тасымда.
Біздерге тұр ғой үнсіз тасқа айналып,
Сан түрлі бейнелерің әр тасыңда.
Тарих орын емес ол күл төгерлік,
Қырқылдық та қиылдық, күлтелендік.
Ақиқаттың жолынан ауытқымай,
Тарихты жырға қосу білсең ерлік.
Адамдай суға кеткен тал қармайтын,
Мен емес алды-артымды аңғармайтын.
«Өлең – сөздің патшасы» деген жұртқа,
Әруағы ұлы Абайдың, жар болғайсың!
ІІ
Басына айбалтаның қада сына,
Тарихтың түсер болсам тазасына.
Сыр да көп, сиқыр да көп бауырыңда,
Көз салсам Маңғыстаудың даласына.
Құзың бар аждаһаның өңешіндей,
Төбеңе қаһарланса төнетіндей.
Төрт түліктің төресі түйелерің,
Шөл даланың желкенді кемесіндей.
Көкмойнақ пырағың бар тұяқты да,
Желдей ұшса жете алмас қияқты да.
Көне жұртқа түйемен барар болсаң,
Жібек жолын білетін сияқты ма?
Маңғыстау, бір сен деп жыр ақтарамын,
Тек қана мен өзіңнен бақ табамын.
Алшаң басқан атанды көрген кезде,
Асанның желмаясы деп қаламын.
Ата-бабам жайлаған бар қыстағын,
Жатқа біліп сай-сала сан пұшпағын.
Асан қайғы іздесе Жерұйықты,
Сенсің маған Жерұйық Маңғыстауым.

Жеті жұрт келіп-кетіп тұрмаған жер,
Мойынын қайтып кері бұрмаған жер.
Суынан көкмойнақтай құлын шығып,
Қарт Каспий көк толқыны тулаған жер.
Қарт Каспий көк толқыны тулаған жер,
Айдында шағаласы шулаған жер.
Талай көне тайпалар мекен қылған,
Талай-талай қамалдар қираған жер.
Өксігін әлі күнге тимаған жер,
Талайдың түсіне еніп қинаған жер.
Мұрынның жыраулығына кім сенбейді,
Қырымның қырық батырын жырлаған жер.
Ия, рас Мұрындайын дүлдүл де өткен,
Жырын айта білетін жыр-дүрмектен.
Кешегі Есір менен Құлшарларым,
Күйімен кең даланы күмбірлеткен.
Десеңіз көшкен жұрттың нешеуі өткен,
Қыранмын тағат тапқан кесек еттен.
Жеті атадан дарыған ұлы өнер ғой,
Сондықтан да қайқының жетеуі өткен.
Өмірін жеті қайқы сән қып өткен,
Көңілге жарасады мәңгі көктем.
Менікі, сенікі деп бөліп-жармай,
Маңғыстауын жетеуі ән қып өткен.
Осындай бабалардың ұлы істерін
Табылмас ішімізден бұрыс дерің.
Ән мен күйді ұрпаққа үлгі етіп жүр,
Бүгінде Сержан менен Күріштерім.
Күріштей ешкім әнді сала алмайды,
Сержандай ешкім күйді қаға алмайды.
Артында жоқтаушысы болса осындай,
Ұлы өнері қазақтың жоғалмайды.
Бұл жерден небір қайсар батыр да өткен,
Найзағай-намыс тілгілеп жасын беттен.
Асар сұпы, Дауымшар, Мыңбай, Құдабайлар,
Айтулы ерлерімнің сапында өткен.
Ер Шотан, Иса менен Досандарым,
Сүйінқара, Құлбарақ аттандарым.
Ер Шабай, Қармыс, Сармыс, Балта балуан,
Сендерді жырға қоспай жата алмадым.
Қарасын да тең көрген төресінде,
Осындай ерлерім көп көресің бе?
Бәрімізді айтпады деп назаланбаң,

Бәрің де ер, есімдерің ел есінде!
Бұл өзгеше әңгіме жатыр бөлек,
Бұл жерде батыр түгіл ақын да ерек.
Ел тірегін ойласақ батыр дер ек,
Ел жүрегін сөйлетсек ақын керек.
Жыр – атасын сыйлаған, сөз – анасын,
Өлеңімен ұйытқан жамағатын.
Халық та, батырың да тайсалмаған,
Ақынның жырынан қуат ала алатын.
Таусылмас дүниенің базынасы,
Қам көңілдің тым ащы азынасы.
Жылаған жұртын ақын жұбататын,
Халықтың рухани қазынасы!
Білері аз ақындар несін бастар,
Білгені көп көсемдер шешім бастар.
Сөздің көшін Майқы би қолына алса,
Асан атам жыраулық көшін бастар.
Одан соң Абыл, Нұрым, Ақтандарым,
Аралбай, Сәттіғұл, Сүгір атқан жалын,
Елібай, Ұзақбай мен Есенғали,
Қашаған елге әйгілі мақтандарым.
Өздеріңді жұртым бар мақтан қылған,
Мың түрлі саз шығады басқан қылдан.
Кектескен жауын жеңген ерлерімнің,
Сендерсіңдер ерлігін дастан қылған.
Ылдиынан өрлетпес құлама шың,
Тау биігін төбелер құп аласың.
Өзеуреген еліңе кей пасықтың,
Өлеңменен бердіңдер сыбағасын.
Мен сендердің жырыңды тыңдап өстім,
Таудан айбат алайын, шыңнан екпін.
Ақтық демің қалғанша, шайыр шалдар,
Арғы-бергі тарихты жырлап өттің.
Тербетілген сезімің жыр-кемеге,
Есің болса асылға тіл беземе.
Айтып кеткен жыр менен дастандарың,
Келешек ұрпақтарға үлгі-өнеге.
Алғансыңдар сан мәрте ел мақтауын,
Сом алтыннан кем емес салмақтарың.
Талғат балаң сендерді жырға қосты,
Сөзден бәйге бермеген саңлақтарым!
Міне осындай мақтаулы шалдарым бар,
Әр сөзін ақын ұлдың аңғарыңдар.

Іздеуші жоқ деп бізді қамықпаңдар,
Іздеріңді жалғаған балдарың бар.
Айтыста бір балаң бар Мэлс деген,
Айтыста талайларды тегістеген.
Қолға алса Қашағандай домбырасын,
Төгіліп кете берер келісті өлең.
Шапқанда шалқұйрықтай желдей жүрген,
Жұрт жүрегін жырымен емдей жүрген.
Мэлісім Абыл, Нұрым, Қашағандай,
Шапқанда бәйге ешкімге бермей жүрген.
Жыр жаздым сөзден өлең түзілгесін,
Қара өлең қара нары бүгілмесін.
Іздері міне осындай ақындардың,
Ұрпаққа жұғысты боп үзілмесін.
Жалғанға кім кетпеген созып қолды,
Жасампаз жарқын ойы анық болды.
Өмірінің әр күнін саған арнады,
Маңғыстау, білесің ғой Серікболды.
Көңілі Серікболдың карта сынды,
Зерттеді, зерделеді тау-тасыңды.
Өзгенің алтынынан артық көрді,
Маңғыстау, сенің әрбір жай тасыңды.
Көз салды талай тайпа көшкен жерге,
Өз ұлын туған елі өш көрген бе?
Талай ғалым ағалар елең етті,
Тарихты түу тереңнен тексергенде.
Көненің көзі ме екен деп қаласың,
Көненің сөзі ме екен деп қаласың.
Сұм ажал Серікболды көп көрді ғой,
Ел үшін ісі көп еді атқаратын.
Жазбадың сен еңбекті атақ үшін,
Мал үшін не болмаса атан үшін.
Маңғыстау көне жұртын зерттеп кеткен,
Қазақтың сен екінші Шоқанысың!
Жұртым-ау, Маңғыстаудың тектісін күт,
Серікті Шоқан екен деп түсіндік.
Серікболың өлген жоқ, Маңғыстауым,
Тарихтың қойнауына кетті сүңгіп!
Маңғыстаудай менің ата қонысым бар,
Маңғыстау, небір текті арысың бар.
Әдебиетте әлемде мойындалған,
Өзгеден дара туған Әбішің бар!
Ақының айтар ойын дестеледі,
Өнерден орын алар өскелеңі.

Маңғыстау, сенің жұмбақ тарихыңды
Әбекең көркем сөзбен кестеледі.
Тарихты арғы-бергі қол жетімді,
Сендегі ибалы қыз, жендет ұлды.
Әбекең сиқыр сөзбен суреттеді,
Маңғыстау болмыс-бітім, келбетіңді.
Маңғыстау батыр сілтер қару деді,
Босқан ел тек өзіңе зәру деді.
Маңғыстау жарын күткен төсегінде,
Әбекең: «Ұйқыдағы ару» - деді.
Сезім-жыр сіркіреген жауын ба еді,
Маңғыстау менің асқақ тауым да еді.
Бұл сөзге түсінбеген кей топастар
«Ұйқыдағы аруға» жар іздеді.
Маңғыстау, бола берсін үстем бағың,
Беттен от алаулайды, іштен жалын.
«Ұйқыдағы аруым», беу, Маңғыстау,
Таңы еді тәуелсіздік күткен жарың!
ІІІ
Өлеңмен кіргізейін сөз реңін,
Тебіренсең шалқыған теңіз едің.
«Үш қиянды» жырлаған Мұрат ақын,
Жайлысы да майлысы өзің едің.
Қимайды атажұртты өзгеге ешкім,
Жат жұртта сұлтандықтан без демес кім?
Маңғыстау, 360 әулиең бар,
Сен тіпті киеден де кенде емессің.
Өзіңді мекен еткен бір кездері,
Жаңғырып жүрегімде жыр безбені.
Зеңгір көкпен тілдесіп жатырғандай,
360 әулие күмбездері.
Сыр тартсаң саған сырын айтар еді,
Бойыңыз бір жеңілдеп қайтар еді.
Ақ шүберек байлаған тәу еткен жұрт,
Киелі ағаш саналған бәйтерегі.
Қандай ғажап өсуі бір шыбықтың,
Белгісіндей жалғыз сол тіршіліктің.
Тамырыңа көктен нәр сұрағандай,
Бұтағың жайған қолдай ұмтылып тұр.
Көкке қарап өсетін күнге ұмтылып,
Тұма туады екен тілден тұнық.
Әр әулие басында жапырақ жайған,
Расында байқасаң бір-бір шыбық.

Кімің бар бұл сөзімді аңғарғандай,
Кімің бар бұл сөзіме таң қалғандай.
Бақилық болып кеткен бабалардан,
Малы емес, мына бізге тал қалғандай.
Бұл талдың бабаларға керегі не?
Келместің кеткен сүңгіп тереңіне.
Әр әулие басында бір-бір желек,
Біздерге ормандай өс дегені ме?
Ендеше, қазақ елім, ормандай бол,
Жайқалған жас шыбыққа қорғандай бол.
Бабалар басындағы бәйтеректен,
Ұғынып үлгі-өнеге алғандай бол.
Жайқалған бәйтеректей келісті бол,
Көлеңкесі саялы жемісті бол.
Ұлтым-ау, ұлың өсіп ырысты бол,
Жұртым-ау, қызың өсіп өрісті бол.
Киеге құрметпен игізгейсің,
Кесірін кесепаттың тигізбейтін.
Ұлтымызыдың ұрпағын мына біздей
Жолымен ата-баба жүргізгейсің.
Ел едік қадір тұтқан әруақ басын,
Ақының айтар ойын салмақтасын.
Мыс-жезіне қызықпай өзгелердің,
Қолындағы алтынды ел ардақтасын.
Ардақта алтыныңды қолда барда,
Бір күні ыршып түсер қолдан ол да.
Дау мен жауға тәңірі тап қылмағай,
Елімді түсірмегей байбаламға.
«Ердің соңын біздің ел Есет деген,
Пірдің соңын біздің ел Бекет деген.
Айналдым, атам Бекет, әруағыңнан,
Тілегін жақсылардың екі етпеген!»
Ақынға бола берер сөз ыңғайлы,
Шабытсыз киелі өлең жазылмайды.
Талғаттайын ұлыңды қолдашы, ата,
Ұрпаққа жыр жазайын өзің жайлы.
Өзіңді пірдің соңы дескен елім,
Айбары тек өзіңмен өскен елім.
Абыз болған күніңнен сөз қозғайын,
Халыққа аңыз болып кеткен ерім.
Айырған ақ-қараның ара шебін,
Әділдікке дайын еді ғана төрің.
Мың жылда бір туылар бұл өмірге

Мырзағұл атамыздың баласы едің.
Тарихты тарқатайын тыңдаса адам,
Мың жылсыз дәл өзіңдей тумас адам.
Мырзағұлдай әкеде арман бар ма,
Дәл өзіңдей ұрпақпен мың жасаған!
Бақсың ғой Алла берген бағымызға,
Бағымыз да өзіңсің, нарымыз да.
Оқып білім алмаққа талаптандың,
Он төртке аяқ басқан шағыңызда.
Бұл аңызды менсіз де білер елім,
Тілегін сенен, ата, тілер елім.
Әкеңнен ақ бата алып, жолға шығып,
Басына Шопан ата түнеп едің.
Бұл жайлы жамағатқа баян болды,
Көңілің дей алмаймын қаяу болды.
Үшінші күн дегенде бала Бекет,
Шопан ата түсіңде аян берді.
Сонда түсінде аян берген Шопан ата бала Бекетке былай деп ақыл-кеңес
берді:
– Хиуаға енді басқын қадам,- деді,
– Білім берер Бақыржан бабаң,- деді.
– Таң намаздан соң жолыңа мінерсің,- деп,
– Бір пырақ мінгіземін саған,- деді.
Ел білер сөзді солай ұғыналық,
Айғақты аңыз бұл ғой сыры қанық.
Бір Аллаға сыйынып жолға шықты,
Ата берген пырақты мініп алып.
Міне сүйтіп пырақты мініп алып,
Хиуаға жеткізді түсте мұны барып.
«Талапты ерге нұр жауар» дейтін елім,
Аталы сөз деп ұққын мұны да анық.
Талаптың тұлпарын Бекет мініп алып,
Аңыздан жыр ұғалық, сыр ұғалық.
Ұстазының бөленіп ықыласына,
Жеті жыл жатты сонда білім алып.
Талапты ерге әрқашан бақ қонағанда,
Пендесін қақпайды екен бақтан да Алла.
Жеті жыл мол білімді алды Бекет,
Енді ауылға қайтатын шақ болғанда.
Ұстаз тұтты Бақыржан дана шалды,
Көп оқыған, көп білген дара шалды.
– Ізбасарым деп білем, - деді ұстазы,
Лақтырам кім тапса көк асамды.

Мырзағұл атамыздың баласы едің.
Тарихты тарқатайын тыңдаса адам,
Мың жылсыз дәл өзіңдей тумас адам.
Мырзағұлдай әкеде арман бар ма,
Дәл өзіңдей ұрпақпен мың жасаған!
Бақсың ғой Алла берген бағымызға,
Бағымыз да өзіңсің, нарымыз да.
Оқып білім алмаққа талаптандың,
Он төртке аяқ басқан шағыңызда.
Бұл аңызды менсіз де білер елім,
Тілегін сенен, ата, тілер елім.
Әкеңнен ақ бата алып, жолға шығып,
Басына Шопан ата түнеп едің.
Бұл жайлы жамағатқа баян болды,
Көңілің дей алмаймын қаяу болды.
Үшінші күн дегенде бала Бекет,
Шопан ата түсіңде аян берді.
Сонда түсінде аян берген Шопан ата бала Бекетке былай деп ақыл-кеңес
берді:
– Хиуаға енді басқын қадам,- деді,
– Білім берер Бақыржан бабаң,- деді.
– Таң намаздан соң жолыңа мінерсің,- деп,
– Бір пырақ мінгіземін саған,- деді.
Ел білер сөзді солай ұғыналық,
Айғақты аңыз бұл ғой сыры қанық.
Бір Аллаға сыйынып жолға шықты,
Ата берген пырақты мініп алып.
Міне сүйтіп пырақты мініп алып,
Хиуаға жеткізді түсте мұны барып.
«Талапты ерге нұр жауар» дейтін елім,
Аталы сөз деп ұққын мұны да анық.
Талаптың тұлпарын Бекет мініп алып,
Аңыздан жыр ұғалық, сыр ұғалық.
Ұстазының бөленіп ықыласына,
Жеті жыл жатты сонда білім алып.
Талапты ерге әрқашан бақ қонағанда,
Пендесін қақпайды екен бақтан да Алла.
Жеті жыл мол білімді алды Бекет,
Енді ауылға қайтатын шақ болғанда.
Ұстаз тұтты Бақыржан дана шалды,
Көп оқыған, көп білген дара шалды.
– Ізбасарым деп білем, - деді ұстазы,
Лақтырам кім тапса көк асамды.