Поэмалар ✍️

Сезімнің сыртқа шықпас түсі бар ма?
Оны жасырар адамның күші бар ма?
Біреу күй, біреу пішін, біреу сөзбен,
Көрсетпейтін жүректің іші бар ма?
I
Мен бала
Мен сəби мейірімді ана құшағында,
Ақ мамасын сүйемін, құшамын да:
Алтын ана жек көрер шамасы жоқ;
Былғанам ба, мейлі құсамын ба.
Мен ұжмақ періштесі, көңілім таза,
Қандай нəрсе білмеймін: бəле, қаза.
Еркімнің ұйғарғанын істеуіме,
Ұғынбаймын ешкімнен бар деп жаза.
Қастық деген не нəрсе: көрінген дос;
Қайғы деген не нəрсе: көңілім хош;
Алдау, күндеу, айла не, мен білмеймін,
Жүрегімде түкпір жоқ сүюден бос.
Мен білмеймін: жалыну, жағынуды,
Ресім, ұлық, Құдай деп табынуды,
Өз еркімнің қылығы өзіме жөн,
Айтшы маған не нəрсе жаңылуды?
Кəпір жоқ, мұсылман жоқ, мал мен адам
Бəрі де айырмасыз бауыр маған.
(1893 1920)
Пайда, зиян, ұят не, – мен білмеймін
Менің үшін сөз һəм жоқ деген жаман.
Менде жоқ: мынау орыс, мынау қазақ,
Не мақтау, не кемсіту, қорлау, мазақ.
Бай, кедей, сау, кем-кетік бəрібір бас,
Не нəрсе айтшы: кəрілік, ауру, азап?
Мен білмеймін: не нəрсе өлім деген,
Қорқу деген, көму деген, көрің деген.
Тамағыма пышақ таяп тұрған жан да,
Күлуден басқа жауап алмас менен.
Күн сайын жазғытұрым шыққан гүлдей,
Жақсы түрге кіремін өзім білмей.
Сондықтан көңілім шат, жүзім нұрлы,
Күліп сəуле шашамын жазғы күндей.
Жас тəнім ажарланып күннен-күнге,
Бəйшешектей құлпырар түрден-түрге.
Талпынам асыққандай жігіттікке,
Ұқсайтын жүзім гүлге, шаш сүмбілге.
Жас тəн мен сезім, білім қабат өсіп,
Барамын кəмілдікке таман көшіп.
Өңім тұрсын, түсіме елестемес:
Бір күн топырақ болам деп, үнім өшіп.
Сыртым сондай, ішім бос жамандықтан,
Мен періште ұжмақтан жаңа шыққан.
Сондықтан əркімге де мен сүйкімді,
Күнəсіз екенімді бір көрсе ұққан.
Ақтайтындай дүниеге келісімді,
Асыққандай беруге жемісімді,
Күн сайын өсіп барам, толып барам,
Ақтасан, дүние, осы сен ісімді.
Мен, сыйлар деп дүние, келдім міне!
«Бір жас» деп есігіңнен ендім міне!
Мен азатпын, мен ақпын, мен өсемін,
Не қылсаң да басымды бердім міне!
Кім біледі қоярсың еркімді алып,
Кім біледі қоярсың көркімді алып,
Кім біледі бүл ерік, бұл көріктің –
Жоғалғанын білмеспін қайда қалып.
Əлде дерсің: «пəлен бар, көрмесем де,
Соған табын, солайша жəне нанып.
Соны қылып, сондайдан тыйылмасаң,
Миллион-миллион жыл қинар отқа жағып»
Əлде дерсің: «Ұлық бар, ел ғұрпы бар,
Жазалысың, қоймасаң оны танып».
Əлде дерсің: «Царь, құдай, алтын деген,
Соны сүй, соған табын, шұлғы барып».
Əлде дерсің: «Қап салып тілену бар,
Алтынның қызметінен қалсаң арып».
Əлде дерсің: «Құтылмас кедейлік бар,
Маңдай термен болмайтын асқа жарып».
Əлде дерсің: «Мейірімсіз ғашығың бар,
Түкіруге қорланар күйсең жанып».
Əлде дерсің: «Достық бар сау кезіңде,
Қараңды да көрмейтін солсаң кəріп».
Əлде дерсің: «Ауру бар қинай-тұғын,
Тынышың кетіп, тамағың, ұйқың қалып».
Əлде дерсің: «Беле бар кем-қор қылып,
Елден ет жиғызатын дорба салып».
Əлде дерсің: «Қайғы бар жылай-тұғын,
Гүл бетіңді сарғайтып жасқа малып».
Əлде дерсің: «Кəрілік бар тəнің тозып,
Қуартар, əлсіз қылар көркіңді алып».
Əлде дерсің: «Құтқармас қараңғы көр,
Топырақ болып, ұйықтарсың сонда барып».
Миллион жыл, миллионымен өтсе-дағы,
Тұруды бір білмессің ұйқың қанып.
Сен ұмыт, сен деген бір саңырау көр,
Бар-жоғыңды артқылар қылмас парық».
II
Мен жігіт
Мен жігіт, он бес – отыз арасында,
Бұл жаста көп: бересі-аласым да.
Алдымда толған мақсат, толған таңдау,
Алайын мынасын ба, анасын ба?
Жазғы гүлдей түрленіп толған түсім,
Көзім нұрлы, ақ меруерт – бүтін тісім.
Шашым қара сүмбілдей, бойым түзу,
Сəуле шашып тұрады жастық пішін.
Жалыны бойға сыймай сырттан көрініп,
Күн сайын тұрады артып қайрат, күшім.
Əр үміттің қиялы сəулеленіп,
Түн бойы ұйқы бермес, толқып ішім.
Жүрегім жұлқынады əлдеқайда:
Сақтауға күші келмей іштегісін
Лепіріп, бақ іздейді, жар іздейді! –
Ол ғашық көрмесе де жардың түсін.
Тəніме жаным сыймас іздеп кімді?
Кеудем қызып құриды əбден мысым.
Іздеймін, түсін əлі бір көргем жоқ,
Кандай түрде, қай жерде білемісің?
«Басқа бақыт табылмас» деп ұқпаймын,
Соны табу: ең менің керек ісім.
Бір табармын басқа бар қандай бақыт,
Таңдаймын, салыстырып, əрбір ісін.
Ұқпаймын қол жетпейтін бақыт бар деп,
Дүние жаралғандай менің үшін.
Үміттімін, алдар деп жəне ұқпаймын,
Қайғы алған жоқ жүректің бір бұрышын.
Сол түрде тұратындай мəңгі өмірім
Бақыттан бақыт таңдар жас көңілім.
Жетпеймін деп білмеймін еш біріне,
Мен үшін жоқ секілді кəрілік, өлім.
«Асығыс жоқ, мен əлі жетем» деймін, –
«Дəл бүгін жетпедім деу бекер» деймін.
«Сондай бақыт табуға мен əуелі –
Сондай бейнет һəм еңбек етем» деймін.
Еңбек қып мен іздейтін бақыт қандай?
Бүгін мен ұйықтағам жоқ таңдай-таңдай:
Бай болу, əкім болу, алғыс, атақ –
Ойланылды бəрі де бірі қалмай.
Ғашық болу, ақ ерке сұлу тауып,
Еріп тұрған «бір мен» деп жүрегі ауып.
Жанына жаным қосып өмір сүріп,
Айды күндей өткізу құрып сауық...
* * *
Ең басында көрінді байлық оңды:
Басқасына даярлық жолды.
Əкімшілік, сұлу жар, алғыс, атақ –
Бəрі сатылар, тек байлық болса болды.
Жоқ, əкім болу неге ақы беріп,
Бермеген күні кетсе халық жеріп.
Ақыл иесі, жан иесі бола тұра,
Жансыздың арқасымен күтім көріп.
Крыловтың баснядағы есегіндей,
Үстімде алтын болғанды қылып желік.
«Данышпан ел көркейтер ерім осы», –
Деп таңдап қоймаған соң халық сеніп.
Қандай байлық шыдайды тойғызуға,
Анау топты тімтінген күнде келіп.
Кісі деп, ақылды айтпас, есек демей,
Жүргенді құр байлықпен қатарға еніп.
«Ит едім, байлық мені кісі қыл» деп,
Адамның несі адам болған жерік?
Мен адам болғандықтан өзі қызығып,
Бақыт, дəулет жүрмеген соң соңыма еріп.
Несі бақыт: сүймейтін бір сұлуды,
Сатып алып, өзімді жүрсем теліп.
«Құшақта, сүй!» деп зорлау, көріп отырып
Ататындай көздерін берілсе ерік.
Несі бақыт: сол байлық қылмаған соң,
Сұлу бір сүйетіндей жүрегі еріп,
Байлықпен медресе, школ салсам,
Нашарларды оқытып, алғыс алсам;
«Жақсы» деген атағым жұртқа шығар,
Жиһан кезсем, кəрілікте қажыға барсам.
Жоқ, байымас бұл күнде адал еңбек:
Біреу байыса, біреулер кедейленбек.
Кімде-кім тез байыса қолына ағып,
Кім кедей болса, соның малы келмек.
Несі бақыт: алдап ап, тартып алып,
Өз малын қайта өзіне қайтып бермек.
Көз жасы, бейшараның маңдай тері,
Жиылып, байытпай-ақ қойсын мені.
Мал біте ме адамды малдай қылмай,
Малдан басқа көрмейтін дəнеңені.
Бейне бір жаралғандай мал жимаққа,
Адалдықтан, ардан без, дамыл таппа.
Мал сен үшін жаралмай, сен мал үшін,
Жасағандай өмір сүр, осы бақ па?
Құл болмаған бай бар ма осы күнде?
Малды жиып, мақсатын ұмытпаққа.
Өгіздей ең маяда шөпке тойып,
Тамақ көп деп қайғының бəрін жойып.
Артық жеп, артық семіріп, бақыт сол деп,
Жүрейін бе басқа ойдың бəрін қойып?
Несі қызық байлықтың, несі бақыт?!
Байлықпен алмаған соң бақыт сатып.
Бақыт тауып беретін істі қумай,
Неге мен өткізейін оған уақыт?
Өйткені мен қалмаспын аштан өліп,
Суыр да жүр ін қазып, күнін көріп.
Қарын тоққа қанағат қыла-тұғын,
Мен емес, тəнім тірі, жаным өлік.
Ірі мақсат болмаса, ұсақ іске,
Неге мен алданайын уақыт бөліп.
Мұны ойлап, байлық жақтан көңілім безді,
Онан бақыт таппасын жүрек сезді.
«Əкімшілік бақыт» деп жұрт айтады,
Осы қалай екен деп ойым кезді.
* * *
Адам тобын еркіме жүргізуге,
Бəріне өкімдігім білгізуге.
Мен өзіңдей сүйгізіп бəріне де
Бір мен үшін жылатып, күлгізуге.
Мақсаты бір-біріне қайшы топты –
Бауыр ғып, тату өмір сүргізуге.
Зорлаусыз əр ойдағы сонша жанға,
Не бұйрық қылсам соны сүйгізуге.
Бүйтуге əкім болсам келе ме əлім?
Ешбір əл бүйте алмасы көптен мəлім:
Басқадан өзін артық сүймей-тұғын,
Еш біреу жоқ, байқасам жанның бəрін.
Əрбір жан дүниеге өзін кіндік,
Қылмақшы, табылар ма мүнан бірлік?
Үміт ету ақымақтық менің үшін,
Еркін құрбан қылар деп, бəрі бірігіп,
Əркімнің өз аузына қолы жақын,
Бар законнен өзіне еркі мақұл,
Бəрінің де келеді «Мен» болғысы,
«Оны күшпен жеңем» деу бола ма ақыл?
«Күн көзіндей баршаға бұл ортақ жан –
Пайда алу керек мұның ақылынан:
Ел пайдасын табуға өзгемізден
Артығырақ ақылы, зейіні бар», –
Деп билеткен ел бар ма кемеңгерге?
Түрме бар, дар ағаш бар ондай ерге,
Өмірдің бұл түрінде ешбір əкім,
Мүмкін емес əділдік қылуға елге.
Себебі: тастап əкім бола алмайды,
Байлар мен молдалардың сөзін жерге.
Күшті таптың ыңғайын қылмасқа жоқ.
Мүбəда əкім болсам егер мен де.
Бір сағат та қыла ма мені əкім,
Болыса бастасам мен күші кемге?
Əкім деген – күштіге шоқпар деген.
Зорлығын істегенде күшсіздерге...
Байлардың көңілін тауып, басты пұл ғып
Дінге, əдетке, басымды иіп, шұлғып.
Бір-екі тасы болған надандардың,
Түкке тұрмас қыртылын тыңдап, мүлгіп..
Бұлай болса əкімдік билеу болмай,-
Азат басты беру ғой қолдан құл ғып.
Кімде түйме көп болса тілін алып,
Оларға пальто əперіп, галош салып,
Ісің түзу болса да ол шытынса,
Кешу сұрап, алдына шұлғып барып.
Не айтса да «таптыңыз, құп, тақсырлап»,
Біліміне тұрғансып, мейірің қанып,
Кекесе, сөксе-дағы саңырау болып,
Ішіңнен тұрсаң-дағы ызаланып.
Өз көңіліңнің қалауын бір қыла алмай,
Закон не айтады деп тұра қалып.
Əкім болсам осындай қорлықтардың,
Басыма келетіні айдан анық.
Мұны ойлап, əкімдіктен көңілім суып,
Өмірде болман дедім оған жуық.
«Кетсем енді қайтеді, деп ойладым, –
«Даңқ, атақ ала-тұғын істі қуып».
Атымды дүние таныр, шежіре ұмытпас,
Атақты істер қалса менен туып».
Алдымда сансыз əскер басын иіп,
Көкпеңбек қару асынып, темір киіп.
Көркімен көз тартатын талай шаһар,
Бір əмір беруіммен болса күйік.
Қолда ту, аста тұлпар, үстім шенді,
Тұрмайды омырауыма медаль сыйып.
Солайша Шыңғыс хан мен Бонапарттай,
Атағым жұрт көзінде болса биік.
Қанды көзім болсын-ақ қанға тоймас,
Болса егер тоймастықпен басын жоймас.
Бұл іспен бүгін менің жолым болса,
Күні ертең басым жолда қалмай қоймас!
Мұндай бақыт баянсыз, көшпеске жоқ,
Бұл істен бақытсыздық өспеске жоқ.
Найзаның күшіменен жанған бақыт,
Бір кезде найза ұшында өшпеске жоқ.
Көп күндер көпті істейді, көпті істемек.
Адамзаттың ақылы күнде үстемек.
Ақылдың өскен сайын айтатыны:
«Жоқ құлдық, жоқ төрелік, жоқ күштемек».
Тағы да көпті істеуге күндер өтпек,
Папа мен ферғауыннан қадір кетпек.
Өзі үшін тап өзінен басқа Құдай,
Жоғына əр адамның көзі жетпек.
Кешегі ізін сүйген Николайды,
Бүгін бəрі жиылып басқа теппек.
Кеше бəрі түнеген əулиенің,
Бүгін кеп төбесіне дəрет етпек.
Вильгельм кеше айтты деп отқа түссе,
Бүгін оны қуалап, тентіретпек.
Ертең биттей сықпай ма халық мені,
Қышытсам бүгін сорып қанын ептеп.
Кім қарсы тұра алады бұл ағынға?
Өмір түрі барады солай беттеп...
Соқырлығы, кімде-кім болса солдат:
Жыртқыш қылар аздырып, оларды алдап.
Жыртқыштығы емес пе, «төре айтты» деп,
Көрген жерде бір-бірін қанға малмақ.
Адамдыққа сыя ма кісі өлтіріп,
Батыр деген ат тауып, медаль алмақ.
Солдаттықтан не пайда солар үшін,
Бейнет көрмек, не өлмек, шаруа қалмақ.
Кəрі əкесі, шешесі күн көре алмас,
Жас бала, жас қатыны үйде зарлап.
Керек-жарақ бəрі де қымбаттанар,
Соғыстың шығындарын елге салмақ.
Мұқтаждық халдерінен пайда алуға,
Бір жақтан саудегерлер салар қармақ.
Соғыс болса, жауғандай көктен алтын,
Капиталист, байларға əдейі арнап.
Бас көтерер еркегі соғыста боп,
Шаруа істелмей, кедейлер мұқтажданбақ.
Көктен жауып тұрғаннан оңай жолмен,
Байларға сол мұқтаждың малы бармақ.
Дүниеде сонша зиян болар ма еді,
Бар кедей солдаттықтан безсе қарғап.
Тоқтаса не жалданып, не алданып,
«Айт!» десе ит секілді барып жармақ.
Шын дұспаны «солдат бол» деген кісі,
Екенін алыс емес білуге аңдап.
Жаралмаған екенін қырмақ үшін,
Əкімнің не айтқанын қылмақ үшін,
Ақыл, ой, адамдықтан мүлде безіп,
Бас кесер машина боп тұрмақ үшін.
Байлар мен үкіметке шоқпар болып,
Жүргенін өз-өздерін ұрмақ үшін.
Ұғуы алыс емес солдаттардың,
Екенін менің-дағы сезеді ішім.
Солдат шығу болып жүр халық жаққа,
Бұл-дағы бергендігі бір белгісін.
Мұны ойлап əскерліктен көңілім суып,
Тағы да болман дедім оған жуық.
«Кетсем енді қайтеді, – деп ойладым, –
Жұрт алғыс айта-тұғын істі қуып».
* * *
Сыр тапсам дүниеден ашылмаған,
Əлі адамға білініп, шашылмаған,
Тапқан сырым көркейтсе адам өмірін,
Алғыс айтып, кім имес басын маған.
Зерттесе де адамға білмейтін ғып,
Дүние ешбір сырын жасырмаған.
Дауа тапсам: дене ауру көрмес болса,
Қартайып, тозбай, адам өлмес болса,
Қиынды оңай қылар жолын тапсам,
Жұмыстан адам бейнет көрмес болса.
Керегін жер анадан оңай алып,
Ертең қайтем деп көңілін бөлмес болса,
Күн бұрын келтірмейтін жолын тапсам,
Шаруаны түрлі апаттар жеңбес болса.
Мысалы, мал қыратын түрлі аурудан
Себеп тапсам, еш зиян келмес болса.
Суық, ыстық, сусыздық құрбанына
Ешқандай жан иесін бермес болса.
Ашылмаған сыр тауып менің де атым,
Эдиссон, Луи Пастерға теңдес болса.
Бірақ бүгін ғылымның тапқандары,
Пайдасын көрсеткен жоқ кедейге əлі.
Азусыз қасқырларға азу болып,
Қой халін ауырлатты онан əрі.
Бұрын көл болса, енді теңіз болды,
Өнердің арқасында адам қаны.
Бұл қалыпта ғылымды пайдалы деп,
Алғыс айтып тұрған жоқ жанның бəрі.
Бұл қалыпта бере алмас ғылым пайда,
Бере алмаса қарғыс бар, алғыс қайда?
Сен, міне доктор болдың терең оқып,
Нашарға пайда етуге осы жайда.
Біраздан соң білесің кедей оңбас
Оларға бұл жайында емің қонбас,
Орын, тамақ, киімі жақсы болмай,
Құр дəрімен оларды жазып болмас.
Өзі кедей «тап» дедің, тапсын қайдан?
Жұмыс сүрап жүргенде анау байдан.
Бұлай болса алатын жалуния13...
Кедейге, көпшілікке тиген пайдаң.
Əр түрлі оқу жұртың бізге мəлім,
Еңбекші салар, асырар қинап жанын.
Пайдасын чиновниктер байлар көрер,
Жылда кедей ол үшін тартса да алым.
13 Жалуния (орысша) – еңбекақы.
Таң қаламын: кедейге оқы дейді,
Оқуға келтірместік қылып халін.
Атақты чиновниктің баласынан,
Аз көрдім стипендия артылғанын.
Бұлай болса сондағы үйретуші,
Сорысқан боп табылар кедей қанын.
Пайда етуге агроном болсаң тағы,
Бұл ісің кедейге сор, байдың бағы,
Құр сенің ғылымыңмен түзеле ме,
Саймансыз кедейлердің шаруа жағы!
Сен «тап» деген сайманды қайдан табар?
Денсаулығы сорлының сенген малы.
Бұлай болса құр текке жалуния алып,
Оларға масыл болып өттің-дағы.
* * *
Бұл күнгі бақытсыздық дүние толған,
Нақақ қан, нақақ көз жас дария болған.
Нақақ өмір еркімен ер жете алмай,
Жеміссіз құмға түскен гүлдей солған.
Ғылым жоқтан дүниені бұлар жайлап,
Отыр ма адамзаттың соры қайнап?
Жер-анада жететін тамақ жоқтан,
Отыр ма адам бірін-бірі шайнап?
Не жерден тамақ тауып алатындай,
Ғылым жоқтық отыр ма бақты байлап?
Жоқ, жерде тамақ та бар жете-тұғын,
Ғылым да бар алатын оны сайлап.
Жер сараң, адам надан болғандығы:
Тіпті емес бақсыздыққа тұрған айдап,
Ə, жоқтығы жақындық-əділдіктің
Адамды сорлы қылған бақсыз байлап.
Сондықтан адам біткен ертең əлі,
Бас иіп, əділдікке келер бəрі.
Надсонның айтқанындай: «Жауыз жолмен,
Жүре алмай дымы құрыр онан əрі.
Талған күш, ауырған жан, қиналған тəн,
Дертіне жақындықты етер дəрі»,
Əділдік қызметкері болғандарға,
Алғысты сол күнде айтар баршалары.
Ендеше мен жабысам негізгі іске:
Əділдікіе бар негіз, бақ та, күш те,
Қарғаймын əділдіктен басқа жолды,
Өңім тұрсын, кірмесін түнде түске.
Ғайсаны адам аузы қарғай алмас,
Өзі өлсе де ауыздан аты қалмас.
Неғұрлым ай мен күндер өткен сайын.
Ғайса тірі, алғыс жоқ оған бармас.
Қолыма сол Ғайсаның туын алсам,
«Əділдік! Жақындық!» деп айғай салсам.
Атым тірі қалмай ма өлгенмен де,
Ісім сөнбес, мен сөніп, көрге барсам.
Адамды күн көрістің өзі қосып,
Жақындату əне тұр алдан тосып.
Сондықтан, əділдікті-жақындықты,
Кім жатырқап, бой тартар «жат» деп шошып.
Сол уақытты тездетуге қылмақ қызмет –
Бақ іздеген адамға парыз – міндет.
Жоғалсын бұл «сенікі, менікілік»,
Осы ғой адамзатты қырған індет.
Бар адам жерден тамақ алмақ үшін,
Жиылып бірге күшін салмақ үшін,
Бірі еңбек қып, бірі оны жатып жемей,
Теп-тегіс бұл жұмысқа бармақ үшін.
Кəрі демей, жас демей, күшсіз демей,
Олжадан бірдей пайда алмақ үшін.
Əкіммін, əулиемін, əскермін деп,
Бір-бірін жейтін сылтау қалмақ үшін.
Əділдік, ұлт деген сөз, дін деген сөз
Залымның жем болмауға қармағы үшін.
Істелер мұнан былай менің ісім:
Жұмсалсын сол ниетке барлық күшім!
Мен ғашықпын көруге əділдікті,
Тегіс қылып көркейген өмір түсін.
Ол өмірде бірде-бір алдау болмас,
Жағынып, арды ақшаға жалдау болмас.
Ешкімнен достық таппай, қастық көріп.
Бар адамды сайтан деп, қарғау болмас.
Қара күштен жеңіліп, қайғы басып,
Өлгісі кеп, өмірден зарлау болмас.
Адамдағы жан, қуат, тапқыш, талант,
Гүл шашпай, жеміс бермей қалмау болмас.
Əркімнің қандай іске таланты бар,
Өмірін, күшін соған салмау болмас,
Жаратылыстан керегін əрбір адам,
Еңбегімен алуға бармау болмас.
Əкіммін, құдайшылмын, əскермін деп,
Еңбексіз еңбекшіні жалмау болмас.
Көре-біле ақынды жегізбесең,
Бай сені қызметіне алмау болмас.
Аштан өлу, не байға арзан тұру,
Амалсыз бірін соның таңдау болмас.
Не көрілік, не бір апат келген күні,
Көшеде қайыршы боп сарнау болмас.
Бір тілім нан алуға байды мақтап,
Жалынып, тұс-тұсынан аңдау болмас.
Дене азыққа тоюдан жан ержетер,
Өмірді бұл күнгідей аңдау болмас.
Жан ержетіп, дүниенің сырын табар,
«Өмірде мақсат жоқ» деп барлау болмас.
Таудай үміт һəм талап орындалар,
Еш еңбек бұл күнгідей жанбау болмас.
Жұмысқа кем көзбенен қарау болмас,
Жұмыс қылу қорлық деп санау болмас.
Жұмысшылық құлға хас, біз мырза деп,
Еңбекшінің еккенін талау болмас,
Мен аз деймін көруге осы өмірді,
Келіңдер, бақ іздеуші, болсаң жолдас.
Ойласам дүниеде қанша жан бар:
Адам бар, ағаш, шөп бар, мал мен аң бар,
Жанды, жансыз нəрсенің бəрі-дағы
Əр себептің жемісі байқасаңдар.
Мал болмақ, маймыл болмақ, адам болмақ,
Қасқыр болмақ, құс болып, ұшып қонбақ –
Сол болғандар болмаған өздігінен,
Болғызған еріксіз бір себеп қолдап.
Адамға бұл себептің көбі мəлім,
Біледі салған сайын мидың əлін.
Себебін біле-біле бір кездерде,
Жаратуға бек мүмкін қолдан бəрін.
Себепті жарата алар адам қолдан,
(Жері осы хайуандардан артық болған),
Себепті жарата алу арқасында,
Адамзат еңбегінен егін орған.
Ормаса, өнер, ғалым қайдан шықты,
Бұл күнгі тіршілікке болған қорған.
Себебін білгендіктен буды көлік,
Қалып адам отыр ғой пайда көріп.
Аспанда құстай ұшып, суда жүзіп,
Өмірі бұрынғыдан тапты көрік.
Себеп жеміс: əділдік, адалдықта,
Себеп жеміс: залымдық, арамдықта.
Бұлай болса, бек мүмкін адамзатты,
Əділ қып, үйір қылмау жамандыққа.
«Тумыстағы мінезді ешкім жеңбес,
Адамды əділ қылу қолдан келмес.
Түзесе жаратылыс өзі түзер»,
Деген сөзге, сондықтан, көңілім сенбес.
«Себебін жаратса да, адам адал,
Бола алмайды» деген сөз құлаққа енбес.
Себеп жоқ адам ұлы жаратпайтын,
Жəне де еш нəрсе жоқ себепке ермес.
Келіңдер, сол себепті жаратуға!
Жаратып ап, өмірге таратуға!
Адам ұлы дүниеге жіберілген,
Себепті бағындырып қаратуға.
III
Мен тоқтадым
Адамда өмір бар ма қуанатын,
Жазғы шөп күз түскенше қуаратын,
Құрт түсіп кейбіріне көк кезінде,
Мезгілсіз гүл шаша алмай суалатын.
Кейіне күн, кейіне сусын жетпей,
Жемісі тумай қояр туа алатын.
Өмірді ой жіберіп ойлау деген –
Нəрсе ғой бал орнына у алатын.
Жар сүю, жұрт мақтарлық атақ табу –
Ақ күннің аз ермегі уанатын.
Екеуінің бірі жоқ əлі менде
Кəрілік келсе, шамам не қуа алатын?
Не қазам кеп, қалармын ертең өліп,
Қартаймай, жас өлгенді жүрмін көріп.
Қолға түскен лəззатпен пайдаланып,
Аз өмірде жүрген жөн көңіл бөліп, –
Деп тұрмын аздан бері, мұнан былай,
Басқа ой салса, көрермін тағы Құдай.
Туысында еріксіз жер құрттары,
Жерге кірмей қоймайды жылай-жылай.
Білемін, əлі күнге адам надан:
Көзі жетпес болуға ертең аман,
Қартаймай жанның көбі көрге кірер,
Надандық білінбей ме осы арадан?!
Аз өмірде көргені бейнет-қайғы.
Болған соң түзелместей мінез жаман.
Жан иесі жегелі бірін-бірі,
Өлмеу үшін ауызын ашқан заман.
Дүние – өзен, ағысын кім тоқтатар?
Ағып кете баратын мен бір салам.
Дүниедегі бар қызық күштінікі –
Екенін жасағандық айтты маған.
«Əділдік», «ар», «адамдық» деген сөздер,
Күшсіздерді алдауға қылған амал.
Қуанбаймын дегенде: «Өзім білмей,
Əйтеуір, бір мақсатқа таман барам».
Анықталған кезінде қуанармын,
Кішіліктен көре алмай тұрса адам.
Көрінгелі жаралдым өлмек үшін,
Көңілдің тілегінен бермек үшін,
Айтпаймын: «Құдай мені жаратты» деп,
Ойыншық қып сынауға ермегі үшін.
Туыстағы көңілдің тілектерін,
Жаралған жоқ шығармын жеңбек үшін.
Туыстағы тілекті қаулыменен,
Қуатым жоқ «жеңем» деп сенбек үшін.
Егер бақ бергісі кеп маған аллам
Мен болсам сопыларша соқыр нанған...
Мешітте құлшылық қып өтер едім,
Түкірер ем лəззатқа, беріп жалған.
Түпкілікті шын бақыт табу үшін
Құранмен күңірентер ем мешіт ішін.
Масатыдай құлпырған жаз кезінде,
Көрмей-ақ қояр едім жаздың түсін.
Ақ ауыл, айдын көлден көзді жұмып,
Құйқылжытса, естімей бұлбұл құсын.
Ақ ерке, алтын сəуле көлбеңдесе,
Міз бақпауға жетер ед жəне күшім.
Сыры терең көк жүзі, ай мен күнде
Болса да қарамас ем, қандай пішін.
Тілден зікір, көңілден пікір түспей,
«Ол» десе өлер едім тамақ ішпей.
Ұжмақта бұл дүниені еске алар ем,
Түнде көрініп, қорқытқан жаман түстей.
Қанымды жүз бұзатын жамандармен,
Кісі етіне жеріген арамдармен.
Күн үшін жебелеп дос болмас едім,
Ішімнен атқым келген адамдармен.
Өлер ем, жол бермес ем қара күшке,
Түзуді жықпас үшін теріс іске.
Дер едім: ол дүниеде орным даяр,
Кірсе де бүгін келіп істік ішке.
Бейшараны шын досқа санар едім,
Ол үшін оқ астына барар едім.
Бай жағы жүз мың болса, кедей жалғыз,
Қорықпай-ақ жалғыз жақта қалар едім.
Жағынбаққа ешкімді мақтамас ем,
Арымды таптатпас ем, таптамас ем,
Айтар ем мінділердің мінін бетке
Кек тұтар деп, қипақтап, сақтамас ем.
Уəдеде тұрудан танбас едім.
Алтын берсе «бұрыл» деп, алмас едім,
Өтірік, алдау, шағым болған жерге,
Мойныма арқан салса бармас едім.
Не ұлық, не бай кісі сөгіп тұрса,
Естімеген кісі боп қалмас едім.
Біреудің көзге қылған артықтығын
Білмегенсіп, ішімнен жанбас едім.
Шындығын сезе тұра күншілікпен
Мін іздеп, арсыздыққа салмас едім.
Жақыным, жұрттың бетін аударуға
Қара боран салса егер, нанбас едім...
Жоқ, табуға бермеді үйтіп бақыт,
Мешітте бір Құдайға жылап жатып.
Сор, бақты дəнеңені ескермейтін,
Тым болмаса баянсыз бала оқыт.
Жеткізетін жолы деп, оқу бақтың,
Соқыр наныс жоғалды, бəле таптым.
Дүниені жасап-оқып білген сайын
Жолы алыстап барады бақыт жақтың.
Бұл жолмен жүре берсем өмір өтіп,
Сан соғып, айтатыным: «құры қаппын.
Идеалист болғансып, əуреленіп,
Жар сүйген қызығынан жастық шақтың».
«Жердегі торғай артық, əуедегі
Тырнадан» деген сөзі рас қарттың.
Аз өмірден əліңше пайдаланбай,
Көкке қарау ісі екен ақымақтың.
Жастықтың тілегенін ақыл жеңу,
Болмайды, законы емес табиғаттың.
Жастықтың сезімді ыстық жүрегімен,
Жаратылыста берілген тілегімен,
Бұл күнгеше күрестім, не өндірдім?
Мен жығар ем, жан жықса білегімен.
Өмір аз əлде болса күресуге,
Мақсат жоқ мақсат үшін сіресуге.
Ажал кеп аз қызықтан құр қалдырар,
Көпті аз деп мен жүргенде тіресуде.
«Бейнеттенем, жасаймын ұрпақ үшін»
Деп қанағат қылуға жетпес күшім.
Өзім көрге кеткен соң пайдасы не?
Ұжмақ қып, жіберсе де жиһан ішін.
«Өз етігің тар болса дүниенің
Кеңдігінен не пайда», білемісің?
Мұндай бақсыз қыларын білген болсам,
Бар еді оқуменен не жұмысым?
Өмірдің қызығын да, бұзығын да,
Жасар ем тинақтай да болмай ісім.
«Кім алдын бұрын көрсе, бейшара сол», –
Деген сөз ып-ырас қой, айтшы кісім!
Пайданы енді ойлаймын өз басыма,
Қоштасып идея деген жолдасыма.
Енді мен қатын алам, байлық жиям,
Көп ойдың көңілім сенді болмасына.
Қона алса жар сүюден жастығымда
Сендім мен басқа бақыт қонбасына.
Бұл күнге өмір суық, өмір жансыз,
Жар сүймей мүмкін емес тоңбасыма.
Қайткенмен кедей өмірі бұл қалыпта
Жүз бұлқынса, қол екен оңбасына,
Қалай егін егерсің бейнеттеніп,
Көзің жетіп тұрса егер, ормасыңа.
Гүл ұрығы жел ұшырып, құмға түссе,
Шара жоқ кеуіп, қурап, солмасына.
Ақ ниет, адал ойлар түкке тұрмай,
Барады ешкім оған мойнын бұрмай,
Əділдік орнамасқа көзім жетті,
Дүниеден ет жей-тұғын ауыз құрымай.
Менде де өз шамамша бар ғой зейін,
Кімде зейін кем болса соны жейін.
Дүние алдау екен, алдасуда,
Өз обалым өзіме, қалсам кейін.
Дүние – жеу, жегізу майданы екен,
Жеңе алсам жеймін демей мен не дейін.
Əділдік болады деп тоса берсем,
Өзімді жеп қоятын оған дейін.
Байып алып, біреуді мен де жекпей,
Неге өгіз боп оларға жегілейін?!
Адам бұрын көреді өлмеуді артық,
Аз өмірде мұқтаждық көрмеуді артық.
Сондықтан, кім байлықты қолына алса,
Өмір соның қолында – алды тартып.
Неғұрлым залымдықтың күші басым,
Болып, артық көп төксе көздің жасын,
Соғұрлым сағындырып əділдікті,
Соғұрлым көбейтпей ме өш пен қасын?
Əділ болып байқадым, не өндірдім?
Бұл басым залым болып бір байқасын!..
IV
Мен кəрі
Мен кəрі, халім кеміп, тəнім тозған,
Алдымда қараңғы көр қолым созған.
Аяқ бассам, алдымда көр тұрған соң,
Күндерді сағынамын бастан озған.
«Ол күндердің келмеске кеткені рас»
Дегендей аппақ болған сақал мен шаш.
Буын босап, қалтылдап, бел бүгіліп,
Жерге аз-ақ тимей отыр селкілдеп бас.
Бар денем кəріліктен қуырылған,
Кішірейген, сиық кеткен, күш құрыған;
Дірілдеп, төгіп алар қолым асты,
Сүлдемін құлайын деп, қурап тұрған.
Көрмейді еш нəрсені жөндеп көзім,
Тістен түк жоқ бұзылып шығар сөзім.
Катты айтпаса, құлағым түк естімес –
Отырмын керексіз боп ешкімге өзім.
Дүние менің үшін жаралғандай,
Өзім соның кіндігі саналғандай;
Ойлаушы ем: сонша үмітті, сонша биік,
Түк емес екенмін ғой, амал қандай?
Ырқыма дүние тұрсын, денем көнбес,
Көнсе, неге қартаймау қолдан келмес.
Ызасына ішемін, миды улаймын,
Құп білемін: қайғыдан еш нəрсе өнбес.
Қартаймаудың шарасын іздер едім,
Əттең, жігіт күнімді қайтып бермес.
Бұл күнде ұйқы – тамақ, қайғы – жолдас,
Мұндай өмір ешкімге қызық болмас.
Мен үмітсіз һəм менен жұрт та үмітсіз,
Сөйлеспейді дегендей: «мынау оңбас».
Сырласып, жасы кіші айтпас ойын,
Мен айтсам тыңдаудан да тартар бойын.
Ең арты балама да ұнамайды,
Түзу деп айтқан сөзім, айтқан ойым.
Біліп отырам, келмейді естігісі,
Құр айтты деп, «ие», – дейді «үлкен кісі».
«Солай дұрыс» дей салар көңіл жықпай,
«Мазаны алды, қойса екен», – десе де іші.
Сондықтан, мен жалғызбын, ермегім жоқ,
Алдым қабір, үміт қып сенгенім жоқ.
«Соны істеп кеттім ғой» деп медеу қылар,
Адамдыққа еш нəрсе бергенім жоқ.
Бұл кезімде құрметтеп мені елерлік.
Жұрт үшін еткен қызмет, еңбегім жоқ.
«Өлмей жасап тұрса екен» дей-тұғын жұрт:
«Дəрежеге еңбек қып келгенім жоқ.
Жалғыз мен бұл халіме қайғыратын,
Ешкім жоқ кем көңілімді жай қылатын.
Жастықта тапқан ғылым, өнерім жоқ,
Жас біткен ақыл сұрап қайырылатын;
Бəрі де менің үшін өмір тілеп,
Жылайтын: көз болғанда айырылатын.
Газет пен журналдарда жайым толып,
Бірі күн, бірі атымды ай қылатын.
Өлген, туған жылымды мейрам қылып,
Атымды əр құрметке бай қылатын.
Таппадым өзім үшін жасап пайда,
Əсіресе, ұлғайған кəрілік жайда,
Бір кезде идеямды құрбан қылған,
Сұлу жар һəм жинаған байлық қайда?
Сұлулығы сүйгендік бəрі кетті,
Кетірмеске таппадым ешбір айла.
Бұл күнгеше тамағым аш болған жоқ,
Байлықтың қылған сыйы осы-ақ байға.
Мен тойып күнде болам тамаққа ыдыс,
Ұйықтаймын, осыным ба жақсы жұмыс?
Қанша ішсек те күн сайын кері кетемін,
Біржолата сөнгелі отыр дыбыс.
Арды сатып, тірнектеп жинағанда,
Жер жұтсын, байлық берген бұл болса ырыс.
Қалды менің күнəмнан бала туып,
Бұл күнəмді алармын немен жуып?
Олар да бақ таба алмас бейшаралар,
Мен секілді өз нəпсің кетсе қуып.
Туғаны – мынау тұрмыс, əкесі – мен,
Қалайша оларға бақ болсын жуық?
Мен секілді əкесін о да қарғар,
Тудырды деп, дүниеден көңілі суып.
Боламын-ау дүниеге келмегендей,
Аһ, дүние: қызық бар ма өлмегендей?!
Мен тоқсанда өкінем өлгеніме.
Бір күн өмір, бір қызық көрмегендей.
Бұл зорлық, көрмес едім, көнбес едім,
Егер де, амал болса көнбегендей.
Тым болмаса, қалмады-ау ешбір ісім,
Мені айтып, жұрт сағынып, шөлдегендей.
V
Мен өлік
Мен өлік, мен суық тəн, менде жан жоқ,
Жүрегімде өмір жоқ, ыстық қан жоқ.
Үміт жоқ, жек көру жоқ, махаббат жоқ,
Сезім жоқ, кірпігімді қозғар хал жоқ.
Бетім түрі қараңғы, тіс сақиып,
Көзімнен жарық сөнген, тұр ақиып,
Жылылыққа таралып шіри бастап,
Суық болса сіресіп, бой қақиып.
Мені апарып, жер бол деп, жерге қойды,
Жалғызбын, жарығы жоқ, көрге қойды.
Мен жоқпын, мен деген бір саңырау көр,
Мінеки су топырақ басты бойды.
Сонда жатып аздан соң мен топырақ,
Топырақта жоқ сезім, тіл мен құлақ,
Бір дыбыс ала алмассың өмір бойы,
Қасымда отырсаң да жауап сұрап.
Бəрібір қалған дүние не болса да
Мəңгілік сезбестікті қылдым тұрақ.
Ұмытылдым, жұрт та сезбес жоқтығымды,
Тудым, өлдім, жоғалдым, сөнді шырақ.
Бар болды деп сүйсініп, жоқ болды деп,
Ғаламның күйзелген жоқ міні құрап.
Законы дүниенің билегенде,
Заман өтіп, əр түрге сүйрегенде,
Жер суып, жердің үсті мұзға айналып,
Күн сеніп, жерге жарық тимегенде,
Мен не түрде жүремін, жауап берші,
Жер тозып, быт-шыт болып күйрегенде?
Не болар топырағы жүрегімнің –
Тірліктегі ұясы тілегімнің?
Не болар бəрін көрген көз топырағым,
Топырағы миымның, білегімнің.
Тозған жердің атомы күлдей ұшып,
Жүргенде əлдеқайда барып түсіп,
Жаралатын жаңа жер, жаңа күнде,
Жан бітер ме мақұлық боп, тамақ ішіп.
Əлде болар сондағы балыққа тəн?
Шыбынға аяқ, немесе, бақаға сан?
Не малға, не бір шөпке дене болып,
Не шаң боп ұшады ма кіре алмай жан?
Не діндердің айтқаны рас болып,
Хор қыздары жүре ме жанға толып?
Қартаймайтын, өлмейтін өмір туып,
Шат қылар ма кетпестік бақыт қонып?

Түсінік.

Сұлтанмахмұт Торайғыров. «Адасқан өмір». Қазақ əдебиетіндегі сюжетсіз лирикалық-философиялық поэманың алғашқы үлгісі. 1918 жылдың мамыр айында Семей қаласынан еліне оралған тұста жазылған. Ең алғаш Қазан қаласында жарық көрген «Адасқан өмір» жинағында жарияланған. Бұл поэма С.Торайғыров шығармашылығының зор табысы. Ақын бұл туындысында аз ғұмырында көзімен көріп, ойымен түйген, білім-білігімен таныған тұрмыс өткелдерін асқақ үнмен ашына, ақтара жырлайды. Поэманың лирикалық кейіпкері түрлі кəсіппен шұғылданса да, ешбірінен қанағат таппай, əділетті қоғамды аңсайды. Поэмада ақын түсінігіндегі болашақ жаңа қоғамның бейнесі жасалады.