Поэмалар ✍️

Бір сөзім Мың бір түннен оқып жүрген,
Өлең қып сол сөзімді айтқым келген.
Болыпты ағайынды екі жігіт,
Бағдатта Мұстапа мен Сапа деген.
Екеуі жетім еді əкесі өлген,
Талаптан жетеміз деп, бос жүрмеген.
Тігінші, кестеші еді кіші інісі,
Мұстапа суретшілік ғылым білген.
Екеуі екі айырылмақ қамын жеген,
Бір шетке кетпек болып жұрт көрмеген.
Мал тапқаны бір іздеп таппақ болып,
Серт қылып, бір-біріне уəде берген.
Екеуін екі жаққа тағдыр бөлген
Жандар емес қатерден əсте именген.
Шын, Машынға4 Сапасы кете тұрсын,
Мұстапа Балсураға5 бұрын келген.
Мұстапа – бойдақ, кедей біраз тұрған,
Кəсібін күннен-күнге Тəңірі оңғарған.
Аздан соң қатын алып, үй салғызып,
Шаһарда сенімдінің бірі болған.
Пұл құрап, киім түзеп, қарны тойған,
Қағазға өрнек жасап, сурет ойған.
Құдайым кешіктірмей бір ұл беріп,
Молдалар оның атын Əзім қойған.
Бір жасап, екі жасап, Əзім өсті,
Сонан соң медресеге барып түсті.
Аз жылда жақсы ғылым нəсіп етіп,
Жас жігіт жүзі нұрлы, көңлі масты.
Оқудан шыға ұстады ата өнерін,
Асырды атасынан əрбір жерін.
Сол күнде ажал жетіп, Мұстапа өліп,
Жыртық-жетім болмады ол жас өрім.
Атаның харекетін ұстай алды,
Өнері артық шығып, жан таң қалды.
Алушылар көбейіп мұның ісін,
Бұрынғыдан артылып мал құралды.
4 Шын, Машын – Шығыс мемлекеттерінің аттары. Шин – Қытай, Мачин – Тай елі. 5 Балсура – қаланың аты.
Бір күні лəпкесінде отыр еді,
Торғын тон, алтын кемер бір шал келді.
Не қылса бір құрметті адам ғой деп,
Əзім тұрып, иіліп сəлем берді.
Сəлемін алды, шал да амандасты,
Қасына жуық келіп жақындасты.
– Жат жердің адамы едім, е, шырағым,
Не харекет қыласың? – деп сұрасты.
– Жасымнан жетім едім көңлі сынық,
Өнерім артық емес ондай ұлық.
Еңбекпенен көз сүзбей күн көремін,
Харекетім – суретші, бояушылық.
– Мінезің, түсің жақсы надан дерге,
Артық өнер қиын ба талапты ерге?
Тесілген күні бойы сендей жасты
Аяймын, өнімі жоқ бұл өнерге!
Бұл сөзге Əзім тұрып ашуланды,
– Тұрпайы сөйлейсіз, – деп қарай қалды.
Атамның харекетін қорлама, бай,
Аш емен, болмасам да сендей малды.
– Қорламаймын һəм, балам, зорламаймын,
Тесілген күні бойы сені аяймын.
Химия ғылымын білуші ем, үйретер ем,
Мысты алтын жасаушы ем, алдамаймын.
Шын өнерге қайтер ең көзің жетсе?
Əркімге жарамайды мұны үйретсе.
Өзі үлкен, өзі оңай, артық өнер,
Аз жұмыспен көп алтын хасил6 етсе.
6 Хасил (арабша) – пайда, өнім.
Мен дағы жүргенім жоқ малдан күсіп,
Айттым, балам, басыңа мейірім түсіп.
Ертең ерте мысыңмен дайын болып,
Көңліңнің дəркүмəнін алшы шешіп.
Əуелі хақтығына жетсін көзің,
Серт қылдым ғой үйретпек болып өзім.
Ертең ерте сол жерден табыспаққа,
Екеуі уəде байлап, қойды сөзін.
Шал кетті, аң-таң бала үйге қайтты,
Көргенін апасына келіп айтты.
Химия ғылымы бар дейтін, сүйтсе дағы
Анасы басын шайқап, ішін тартты.
– Апар да мыс бақырды алдына сал,
Алтын болса, болады бір талай мал.
Жалғызым, не қылсаң да сақ болып жүр,
Жəдігөй боп жүрмесін антұрған шал.
Бала айтты: – Тəңірім қақса, бенде не етер,
Жалған болса, білінер, қор боп кетер.
Шын болып, уəдеге бармай қалсақ,
Ғапылдықтан айырылған ызасы өтер.
Не қылса, сол күн бала шала ұйықтайды,
Өтірік, расын ойланып таба алмайды.
Мыс бақырын қолына алды дағы,
Лапкеге күндегіден ерте барды.
Шал дағы дереу дайын бола қалды,
Бір дорбадан көмір мен көрік алды.
Екеуі сəлемдесіп болғаннан соң:
– Мысың қайда, балам? – деп дігір салды.
Мыс бақырды сындырды талқан қылып,
Көмірге салды мысты, дүкен кұрып.
Мыс былқылдап еріген кезінде шал
Шөншіктен7 ұсақ қара алды қырып.
Алды да ол дəрісін, мысқа салды,
Былқылдаған бұрқылдап мыс шайқалды.
Бір нəрсемен азырақ бұлғалақтап,
Алтын қып суынған соң қолына алды.
Алтынын алып берді қолындағы:
– Сарапқа сал бар дағы шарыңдағы
Алтын емес деп біреу айтса, балам,
Алдамшы, амалым жоқ, болдым дағы.
Алтынды ал да, көрсет жұртқа апарып,
Менің сөзім шын болса Тəңірі оңғарып,
Сонау бақша ішінен табылармын,
Егер мені іздесең көңіліңе алып.
Əзім ұшты алтынды ала салып,
Не байларға көрсетті мұны апарып.
– Самородный сары алтын екен ғой, – деп,
Кім көрсе, айтады аң-таң қалып.
Үш мың үш ділдаға кетті сатып,
Шешесіне ап келді таңырқатып.
Шешесі: – Сол кісіні шақыр! – деді, –
Кетсін, – деп, – үйімізден дəм-тұз татып.
Бағанағы бақшаға Əзім келді,
Жолықты шал да, сонда отыр еді.
– Ей, ата, қылған ісің рас екен,
Қонақ боп, біздің үйден дəм тат, – деді.
7 Шөншік – дорба (көне сөз).
Қос уыс ділда берді Əзімге шал:
– Сенің ортақ малың, – деп, – мендегі мал.
Шешілісіп, сырласып отыралық,
Əртүрлі қымбат баға ішкілік ал.
Сырлассақ, сұхбаттассақ, аулақ артық,
Нашалы8 боламыз ғой сөйлеп шалқып.
Анаңды да бір жерге жібер, балам,
Сырымды үйрете алман бойым тартып.
Күн батпай біттей алаң болма бізге,
Қас қарая келермін мен де сізге.
Ішіп, жеу арасында сөйлер сөз көп,
Ол үйде жан болмасын сенен өзге!
Əзім кезді базарды аз тентіреп,
Əртүрлі ішкілікті алды күреп.
Алтынды көргеннен соң, анасы да
Кетті көрші үйіне, сеніңкіреп.
Арақ, жеміс – əртүрлі нығмет9 дайын,
Қуанды алтын қолға кірген сайын.
Үйіне бөтен жалғыз жанды қоймай,
Оңаша безендіріп тұрды жайын.
Көз байлана сып етіп шал да келді,
Əзім де есік ашты, дайын еді.
Əзімді баласына балағандай,
Жайнаңдап жарқын жүзбен үйге кірді.
Шал кіріп үйді тегіс аралады,
Бір Əзімнен басқа жан таба алмады.
8 Нашалы (наша, анаша) – түтікпен тартатын есірткі шөп. 9 Нығмет (арабша) – тағам, дəулет, байлық.
Біротала бейілді беріп алған,
Əзім де бұл қылықты шам алмады.
Хош уақытсып сөйлейді шал барқылдап,
Қол қусырып Əзім тұр, сөзін тыңдап.
Асын жеп, қолын жуып болғаннан соң,
Əпкел деп ішкілікті қойды ымдап.
Бар іс қой əуелден-ақ ел салтында,
Орыс, неміс болса да, қай халқың да.
Пайда деп тəн саулыққа ішетұғын,
Миуадан тартқан хəмір10 ас артында.
Подносқа бөтелкемен арақ толды,
Бір-екі жақсы рюмке дайын болды.
Жоқтан барды сөйлесіп, сауқым салып,
Алысты пияланы оңды-солды.
Жайма-шуақ сұм шалдың іші мықты,
Алғашқы ішкен Əзімге тез-ақ шықты.
Бір аяқ қолдан қолға дегенсініп,
Жəдігөй стаканға дəру тықты.
Онысы түн ортасы болған заман,
Сұм екен талай жанды əуре қылған.
Дəрі қосқан аяқты ішкеннен соң,
Əзім барып жығылды шалқасынан.
Сонда шал терезеден бір ысқырды,
Төрт жігіт табыт алған үйге кірді.
Əзімді сол табытқа салды дағы,
Төртеуі көтеріп ап тысқа жүрді.
Əзімді мас қып алып, шал кенелді,
Есікті жабамын деп аз бөгелді.
10 Хəмір (арабша) – шарап.
Артын жым-жырт қылды да, антұрған шал
Төртеуін ертіп алып, тез жөнелді.
Теңіздің жағасында қалың қамыс,
Ішінде бір кеме бар шалға таныс.
Əзімді сол кемеге салды дағы,
Тұмсығын бұрып алды шетке шалыс.
Қасында жиырма-отыз жолдасы бар,
Қаладан таң атқанша кетіп алыс.
Ел тұрды, ертең кемпір үйге кірді,
Бала жазым болғанын іші білді.
Зар ұрды, ойбай салды, не бітірсін,
Тұра тұр, өзге жайын сұрама енді.
Əзім есін жиыпты ертең түсте,
Өз басын көрді қауіп-қатер істе.
Қол-аяғы байлаулы жатыр жалғыз,
Темір шетік қапас боп тұрды үсте.
Ырғалып орнынан ол əрең тұрды.
Түрегеліп антұрған шалды көрді.
– Ақсақал адам мұндай қыла ма екен,
Анамнан мені айырып бұл нең? – деді.
– Көзіңді аш, есіңді жи, енді ойнама,
Мені сен өз діндесің деп ойлама!
Мен отқа шоқынамын, дініме көн,
Менде бардың бəрінен қауіп ойлама!
Егерде көнбей қалсаң, наданшылық,
Əр күні сізге дайын бір жүз шыбық.
Мың жаның болса дағы құтылмайсың,
Табылмас енді менен майда қылық.
Бала айтты: – Дінім үшін жаным құрбан,
Жаннан қорқып, отыңа мен бас ұрман.
Дінім хақ, ісім ақпын, өлсем шəйіт,
Қорқады деп үмітті үз сен антұрған.
Баланың бар киімін шешіп алды,
Жүз қамшы арқасына дүре салды.
Қыңқ етіп бір дыбысты шығармады,
Азырақ талмаусырап, нашарланды.
Мұнысын жаратпады қадір сұбхан11,
Көк бұзылып, жер жүзі болды топан.
Байлаулы бала жайға қала берді,
Кемемен əуре болды көп антұрған.
Түн бойы ұйықтамады бір де мызғып,
Су сарылдап құйылды кемені ырғап.
Отыз құлы таусылды табанынан,
Су төгіп таң атқанша ол сарпылдап.
Отыз құл ақылдасты басты қосып,
Өлеміз деп ойлады жаннан шошып.
Бір шеттен бір жағаға келе жатқан
Кəрі иттің ұстай алды алдын тосып.
– Ақсақал, іс қыласыз ойланбастан,
Жаннан қорқып қашпаушы ек қара тастан.
Құдай сүймей, бұл істі бізге салды,
Қолын шеш, ризалық ал мына жастан.
Қолын шеш, ризалық ал, кісенді бұз,
Шапсаң айт, көнесің бе, уақыт тығыз.
11 Сұбхан (арабша) – Алланың есімдерінің бірі, бұл жерде күшті құдайым
деген мағынада.
Бұл сөзге көнбей қалсаң, ақыр өлдік,
Сені суға тастаймыз отызымыз!
Сонда шал мына сөзге аң-таң қалды,
Не қыларын біле алмай, аз ойланды.
Пішінін отызының байқаған соң,
Баланың қол-аяғын шешіп алды.
Мойнынан шырағым деп құшақтады,
Көзінің ағып жасы, бұршақтайды.
– Шырағым, мастықпенен қылыппын, – деп,
Əуелгі сөзден танып жəне алдайды.
Əзім жас, ақ бейілдеу адам еді,
Ойлады: өтірік болса, неге именді?
Мастықпен қылса, қылған шығар-ау деп,
Іс көрмеген жастықпен жəне сенді.
– Мастықпен қылған болсаң, кештім саған,
Кəрі ит те: – шырағым – деп арсаңдаған.
Жел тынып, күн айығып баяғыдай,
Хикметімен тоқтатты бір жасаған.
Баланы сыйлап жатыр тамақ қамдап,
Су төккісіз жорға боп шал жылмаңдап.
Отыз құл мынау тек жан емес қой деп,
Əлінше қызметінде жүр тырбаңдап.
Бір мезгілде шал айтты: – Балам, тоқта,
Мысты алтын қылатын дəрі осы жақта.
Алыс емес, аз күндік жақын жерде,
Болмай ма молықтырып ап қайтсақ та?
Бала айтты: – Өзің біл! – деп бұл сөзіне,
Шал қуанды тиген соң ерік өзіне.
Төбесінен тік тұрып қылды қызмет,
Титтей шəргез келмейді мінезіне.
Сып етіп бір жағаға келді жетіп,
Шал жөнелді, баланы қасына ертіп.
Бір барабан тұр екен, қағып еді,
Қамады желмаялар дүбірлетіп.
Үш желмая ұстады жорығына,
Бірінің азық артты қомдығына.
Екеуіне ер ерттеп мініп алып,
Барабанды қалдырды орынына.
Желмаялар келеді желдей есіп,
Сұм шалдың бір тарапты көзі тесіп.
Шал айтады балаға: – Көрдің бе? – деп –
Бұлт тұр бұлдыраған елеңдесіп?
Ол өзі – бұлт емес, Қаптың тауы,
Бір бөлек үлкен таудың бергі бауры.
Бергі таудың басында сол дəрі бар,
Қырандай ап қайтармыз жібек баулы.
Түні бойы жүріпті, болды сəске,
Көрінді жарқыраған үйдей нəсте.
– Бұл не? – деп сұрап еді, тұра қашты,
Биттей аял қылмады кəпір əсте.
– Бұл не? – деп тағы да айтты Əзім сорлы,
Қашқаның не қылғаның мұнша ғұрлы?
– Шырағым, мұның өзі қатерлі жер,
Бұл бір қаскөй жəдігөй дəудің орны.
Соны айтты да, шал сабап жүре берді,
Бір өзен жатыр екен, соны өрледі.
Өзенді өрлегеннен бір айырылмай,
Дəл бесінде ұшыртып тауға келді.
Келді де бір жартасқа түсе қалды,
Азық артқан маяны жарып салды.
Ішін жарып, іштегі ішек-қарнын,
Өкпе-баурын тазалап, бəрін алды.
Сонда шал Əзімге арқан, қанжар берді,
– Маяның ішіне еніп, сен жат! – деді, –
Ішін тігіп, мен кетіп, жасырынам,
Тау басында самұрық бізді көрді.
Бұл жерге мен кеткен соң самұрық келер,
Маяны іліп алып, биікке өрлер.
Бір жерге қонғаннан соң жар-дағы шық,
Именіп адамзаттан ұшып кетер.
Тау басында бар қара ұсақ топырақ,
Қапқа толтыр кешікпей жылдамырақ.
Қап толған соң арқанға байлап жібер,
Саспай шешіп алғанша тоқта бірақ.
Сонан соң арқаныңды тасқа байла,
Түсетұғын ыңғайлы жерді сайла.
Арқаннан ұста дағы түс сырғанап,
Жарамайды, қылмасаң сүйтіп айла.
Қап алды, қанжар алды сонда Əзім,
Сөзінің ұқты бəрін қылмай жазым.
– Шырағым, айтқанымды жаңылма, – деп,
Барынша қылып жатыр шал да тағзым.
Əзім де бөгелмеді бойын тежеп,
Талабы, тəуекелі сондай-ақ көп.
Тəңірінің бір жазғаны екі болмас,
Маяның ішіне енді тəуекел деп.
Маяның кетіп қалды ішін тігіп,
Шалекең жасырынды талға кіріп.
Аспаннан самұрық келіп, іліп алып,
Қайқайып қайта шықты бір-ақ ырғып.
Маяны самұрық қонды тасқа апарып,
Ер Əзім шыға келді ішін жарып.
Адамзатты көрген соң бұдан шошып,
Отырды самұрық құс аулақ барып.
Жалтаңдап Əзім шықты тау басына,
Тапты топырақ, толтырды дорбасына.
Қап толған соң, арқанға мықтап байлап,
Тау басынан жіберді атасына.
Жіберді əлгі қапты жерге атып,
Антұрған шал дəулетке қалды батып.
Қап жерге түскеннен соң, дінсіз кəпір
Арқанды алып кетті жұла тартып.
Айырылып арқанынан Əзім қалды,
– Арқанды неге алдың! – деп, айғай салды.
– Талайды осы тауға тастағанмын,
Соның бірі болдың – деп, кете барды.
Сұм шалдың дінсіздігін сонда білді,
Қарамай, бір қайырылмай, жүре берді.
Кəпірдің қайрылмасын білгеннен соң,
Жүгіріп жалтыр тастан жол іздеді.
Көрді, білді ол таста жолдың жоғын,
Сонан соң қамдап бақты қарны тоғын.
Азырақ жеміс тауып жеді дағы,
Көрмекке жата кетті Хақ бұйрығын.
Күн де батты, бір жерге Əзім жатты,
Күн батқан соң жан-жағы салдыр қақты.
Қараса қаптап жүрген бəрі айдаһар,
Сонда да біраз жатып ұйықтап қапты.
Ұйықтап кетіп, шошынып тез оянды,
Жұтқалы көрді келген айдаһарды.
Не де болса тəуекел қылды дағы,
Қанжармен қақ басынан шауып қалды.
Өзі де бір тарапқа ыршып кетті,
Бір биік ағаш көрген, соған жетті.
Биік жерде болайын деді дағы,
Сол түні ағаш басын мекен етті.
Əр-бері жатты-дағы, ұйықтап қалды,
Шаршаған ғой, күн шыға зорға оянды.
Қараса басқа айдаһар жоғалыпты,
Өзі шапқан таныды айдаһарды.
Ойлады тірі болса кетпес пе еді?
Өлген ғой мына айдаһар деп ойлады.
Ағаштан түсе қалып айдаһарға,
Қолына қанжар алып жетіп барды.
Көрді, білді айдаһар тірі емесін,
Тəңірі ұзын жаратқан сом денесін.
Қанжармен таспадай қып тіліп алып,
Аз уқалап кептірді жон терісін.
Жалғап-жалғап, бір ұзын арқан етті,
Ер Əзім осылайша талап етті.
Бір ұшын тасқа байлап жібергенде,
Түсетұғын орнына əбден жетті.
Ер Əзім тəуекел қып жаннан күсіп,
Арқаннан ұстады да, кетті түсіп.
Қарақат жеп, мойыл жеп, судан ішіп,
Өзенді құлдады да жүгірді ұшып.
Үш қонып, төртінші күн белден асты,
Ол күні алтынды үйге душарласты.
Тау басынан түсірген тəуекелмен
Сол үйге кірмек болып қадам басты.
Қақпадан кірді ішкері қадам басып,
Бір үйінен өрледі бір үйге асып.
Тілдесерге еш адам жолықпады,
Төрдегі үйге кірді есік ашып.
Екі сұлу қыз отыр төрдегі үйде,
Ондай сұлу көрген жоқ бүтін елде.
Екі қыз шатраш ойнап, білмей қалды,
Кірді де тұра қалды орта жерде.
Екі қыз мұны көрді бас көтеріп,
Адамзатқа таңырқап, тұрды елеріп.
– Ей, жігіт, түсің жақсы жан екенсің
Жүр едің жəдігөйге не қып еріп?
Сөйледі Əзім дағы аянбай-ақ:
– Мен ғаріп бишарамын жүрген саяқ.
Əуелде өзі көрген бар қысаны
Сөйледі бірін қоймай бастан аяқ.
Екі қыз естіп білді Əзім жайын,
Есіркеп, мүсіркейді айтқан сайын:
– Сен бізге бауыр болып, тұр осында,
Не керектің қылалық бəрін дайын.
Құп болсын, олай болса, апаларым!
Дүниенің тартып жүрмін жапаларын.
Сағынсам, өз еліме жеткізе ме,
Айтсаңыз, мархаматты аталарың?
– Көңілді бос суытпа біздей қыздан,
Сізге уəде біздерге Тəңірі айтқызған.
Шыдағанша шыдап бақ қасымызда,
Қайтпағың келер біздің қолымыздан.
Сені біз жар етпейміз, бауыр еттік,
Достықпен жүрек еріп тəуір еттік:
Түбінде сен тұра алмас болсаң мұнда,
Еліңе жеткізуге біз де жеттік.
Құп болады десті де, серт байласты,
Қатты-қатты айтысып уағдаласты.
Көңілінде қара жоқ, ақ ниетпен
Тым жақын дос болуға ыңғайласты.
Күн жаңғырып, бойына қуат енген.
Алтынды үйдің ішінде еркеленген.
– Жан-жағын қалай сайран қылсаң еркің,
Жалғыз-ақ бір есікке кірме, – деген.
Екі қыз кетіп бір күн, қалды Əзім,
Салған жоқ қыздар оның көңліне ажым.
Тал түсте бағанағы кірме деген
Есікке кіріп кетті – бар ма лажың?
Кірсе, ар жағы дөңгелек қалың ағаш,
Ішінде бір қауыз бар ернеуі тас.
Бұлбұл сайрап, миуасы салбырап тұр,
Салтанатын түгендей айтып болмас.
Тас ернеуі – меруерт, ол көрінген,
Кеткісі келмес жанның мұны көрген.
Ер Əзім тамашалап қарап тұрса,
Бір түрлі таңғажайып құстар келген.

Абай Құнанбаев.

«Əзім əңгімесі».

Абайдың аяқталмай қалған дастаны.
Поэманың тақырыбы «Мың бір түн» ертегісінен алынған.
Дастан 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған. Алғаш
рет ақынның 1933 жылы жарық көрген толық жинағында
жарияланды.