Әңгімелер жинағы ✍️

Қараңғы түскен. Қалың ағаш іші. 674-полк дереу сапқа тұрды. Бірнеше күнгі тынымсыз әзірліктің тағы бір жалғасы. Қаптаған генералдар. Олардың бүйтіп топталып жүретінін солдаттар да, офицерлер де өте сирек көретін. Саптағылар қақиып қатып қалды.

• Жолдас генерал-полковник, сапта тұрған 674- полк. Қандай жауынгерлік тапсырманы болса да орын- дауға әзір.

Плеходанов айтып болды. Оның рапорт бергені Үшінші Шабуылшы армияның командирі В.Кузнецов. Оң жағында 79-корпустың командирі генерал С.Пе- реверткин, сол жағында 150-дивизияның командирі В.Шатилов.

Армия командирінің полкқа дейін келуі майдан жағ- дайында сирек кездеседі. Офицерлердің ойы сан саққа шарлады. Генералдардың бұл жүрісін түрліше жорыды. Бәрінің де тірелген жері әйтеуір тегін емес.

Кузнецов қысқа сөйледі.

• Жолдастар, солдаттар, офицерлер! Халқымыз- дың титығына жеткен бұл соғысты бітіру керек. Бер- лин жақын.

Әскер тілі қысқа, әскер тілі айқын.

Солдаттар, офицерлер блиндажға оралғанда көктем- гі жер исі мұрынға ұрды. Майдан өтінен жырақ күндер

осымен тәмам болса керек. Генерал-полковниктің жа- ңағы сөзі екі апта бойғы тынымсыз әзірліктің соңына нүкте қойды.

...Одер! Асау Одер, ағынды Одер, қанды Одер. Арнасынан асып жатыр, тасып жатыр. Беті жыл-

миып жай аққанмен, асты ағынды, тулайды. Қойнында тығып жатқан зұлымдық сыры бар. Неміс ақындары- ның талайы жырлаған жағалы Одер, жайсаң Одер жоқ, ағынды Одер, арам Одер. Қап-қара боп лайланған суы да өте сұсты.

Немістердің шулатып жүрген үлкен бекінісінің шеті осы. Гитлердің талайдан дайындап жатқан сыбағасы осыдан әрі. Совет әскері қарыс аттай алмас қамал бар, деп соққан-ды. Олардың айтуынша енді бұдан ары ілгері жылжу мүмкін емес.

Берлинді қорғау осы Одерден басталмақ. Одерден ары үш қуатты аймақ бар. Одан басқа қаланың өзі керемет бекіністермен қоршалған. Барлық шепте кө- мілген мина, танкілер. Немістің ең таңдаулы 85-диви- зиясы күні бұрын бекініп күтіп жатыр. Одерден ары не көп, өзен көп, канал көп. Одер, Шпрее, Неисе, Даме... Жыландай шұбатылған тас жол, темір жол. Қорғаныс- қа өте қолайлы-ақ бұл маң. Оның үстіне өрмекшінің ұясындай жиі орналасқан бекіністер. Олардың бәрі бетондалған. Шынында нағыз тозақ оты күтіп тұр. Те- реңдігі 90 километрге созылған бекіністің осындай шебін енді бұзып көр.

Түн. Өткел бермес Одердің шығыс жағалауында жер қайысады. Қаптаған адам, бүргедей өрген техни- кадан таяқ тастар жер жоқ. Соның өзінде ызың еткен шыбын дауысы естілмейді. Бүкіл тіршілік демін іші- нен алып тұрғандай.

Бір уақытта аспан қақ айрылды. От сабаулары тар- сылдап ойнап кетті. Жерге ине түссе көрінгендей. Жаңа ғана тылсып жатқан Одер қайнап кетті. Жарықта өзен үстінен әр жерден ұзын белдеулер көрінді. Бұл біздің әскерлердің салып үлгерген понтон көпірлері екен. Кө- пір емес, енді адамнан, техникадан өрілген белдеулер сияқты. Жау да осы белдеулерге шүйлікті. Бір-екеуін үзіп те үлгерді. Су бетінде адам жаңқадай қалқиды. Бүлінген көпірді қайта салып, қайта жаңғыртып жа- тыр. Біздің артиллерия да батыс жағалауды үсті-үстіне ұрғылауда. Шын тозақ, қиямет енді басталды. Бәрі көрініп, бәрі сайрап тұр. Қайықпен де, салмен де жүзіп, қаптап бара жатқан адам.

Қанды Одер сылқ-сылқ күліп талайды тамағына тығып жіберді, үстінде ойнаған от сәулесінен бе, әлде адам қанынан ба, әйтеуір суы күреңітіп кетті. Жарыл- ған снарядтан, быжылдаған оқтан өн бойы бұрқ-бұрқ қайнайды.

Тосылып қалды. Көпірлердің көбі кесіліп қалды. Тауы шағылып кейін шегінді. Залым Одер өткел бер- меді. Батыс жағалауға ілінгендердің саны шамалы. Олардың өзін де жентектеп жатыр. Бірақ, арғы жағаға совет солдаттарының аяғы тиді. Әзіргі амал бас сауға- лау ғана.

Твердохлебовтың батальоны тегіс өтті. Одердің қан- шаны жалмап, қаншаны жұтқанын түгендеуге шама жоқ. Дереу бекініс жасауға бұйрық берілді. Оқ атуға тыйым салды. «Мен мұндалап» өзіңді-өзің әшкерелеп аласың. Бұлардан бұрын да батыс жағалауға жеткен- дер бар екен. Қырып салыпты Тірі калғандары келген батальонмен жылап көрісті. Қастарына бүкіл ел келіп қонғандай қуанды.

Түні бойы Одердің үсті от ойнағына айналды. Біз- дің артиллерия Одерді атқылаған жау шебін бірнеше рет нысанаға алды. Артиллерия ойнаған сайын жағада жатқан жасақ өзеннен өтуге лап қояды. Өстіп үзіп- жұлқып жүріп таң ата батыс жағалауға талай әскер жиналды. Құрбан да, үлкен шабуылды бастайтын құр- мет те осылардікі.

Күннің ашық, иә бұлтты екенін де білмейсің. Бұ- лыңғыр бірдеңе. Алдында 150 метрдей жерде жаудың алғашқы траншеясы. Басын көтеріп қылтыңдаған неміс солдаттары көрініп қалады. Олар да жағада жан бар екенін сезгендей. Анда-санда пулеметтен азынатып- азынатып алады. Бірақ, біздің әскер тіс жарған жоқ, тырп етпей жатыр. Бейне бір бәрі бірдей өлік секілді.

Сәске көтерілгенде Твердохлебовтың батальонына шабуыл жасай отырып барлау жүргізуге бұйрық болды. Капитан барлық ротаның жатқан жерін өзі аралап көріп шықты. Үшінші рота ортада, бірінші рота оң жақта, екінші рота сол жақта орналасқан. Шабуылға алдымен көтерілетін үшінші рота. Мақсат — траншеяны алу. Ал екі қанаттағы роталар бұларды оқпен қолдайды. Үшін- ші рота траншеяға жетісімен бұлардың қолдауымен аналар алға ұмтылуы керек. Кошқарбаевтың взводы шабуыл жасай отырып барлау жүргізуді тұңғыш кө- ріп тұрған жоқ. Әккі болған, әбден машықтанған. Ша- буылға өрттей ду көтерілу керек. Бұларға қай жерден оқ жауды, қай жерден снаряд атылады, кейінде оны аңдып отырғандар бар. Жау өзінен ондай хабар берісімен, тиісті сыбағасын алмақ та.

Взвод жинақы жатыр. Рахымжан жігіттерге қарады. Панталеев өте алғыр-ды. Атылатын мысықша бір уыс боп жиырылыпты. Жатқан жерлері ойпаң, қазған окоп-

тары суға толып кетіпті. Жігіттердің бәрі де малман- дай. Манадан, таңсәріден олар осы «жайлы қоныста» тапжылмастан жатыр. Көктемнің таңғы салқыны мен шылқылдаған судан тоңғаны ма, әлде шабуыл алдында қанын ішіне тартқаны ма, жүздері сұрланған.

Серебряков өзінен көз алмай жатыр екен. Тек белгі- ні күтуде. Бұлардың орны сәл құламалау. Сонда да сыз өзінің табын қалдырыпты, жамбастары салтақ-салтақ. Жотасы окоптан шыға жаздап жатқан Попов жымиып күледі. Алға қарап жұдырығын түйіп қояды. Қабағынан кейістік көрмейсің-ау, шіркін. Бір ғана белгісі көрін- бейді. Маңдайынан бұрқырап басылмайтын тері жоқ. Таңғы шық мұны да тоңазытса керек. Оқ атпай, атой салмай іші пысып қалған секілді. Жотасы қозып тұр. Бұның көңіл-күйі Рахымжанның алақанында. Алдын нұсқап, көзін қысты.

Гончаровтың қашанғы жинақылығы. Үсті мұнтаз- дай. Осы жатқандардың бәрінен бөлек төсеніш үстін- де болғандай. Отделениенің жігіттері де тас-түйін. Кө- ріп жатыр, тосып жатыр.

Сол қанатта Гриченковтың взводы. Ол да шабуылға көтерілмек. Батальонның парторгы аға лейтенант Исқа- ков, старшина Штельмах сол взводта екен.

Одердің арғы жағынан жаудың тылына біздің ар- тиллерия оқ атты. Өзіміздің катюшаның «нәзік» даусы бүлардың үстінде «ән» салды, Арыға, алысқа барып снарядтар шаңқ-шаңқ етті.

Рахымжан біреу құлағынан тартып жұлып алғандай орнынан атып тұрды. Автоматын көтеріп:

• Алға! Берлинге! Отан үшін!

Бүкіл рота ұшқын түскен қудай ду ете қалды. Жау бір сәтке тап иектерінің астынан мүншама адамның

шыға келуін күтпей сасып қалса керек. Бірақ, тез есін жиды. Әр тұстан азынаған пулемет, бытырлаған авто- мат.

Күтпеген оқиға. Гриченковтың взводы тары қуыр- ған қазанның үстінен шыққандай болды. Бытыр-бытыр миналар жарылып жатыр. Жұрттың зәресін алды. Кейін қарай боса жөнелді. Рахымжан жалт қарады. Кәдімгі қашу. Берекетсіз жан сауғалап қашу. Сәл кідірсе бітті, өз взводында ешкімді ұстай алмайды. Мыналардың артынан үріккен үйірдей қайыру бермей ыға жөнелуі мүмкін. Искаков, Штельмах екеуі де сасулы. Абыр- жып қалған. Дұшпанға керегі де сол. Минаны траншея алдына осылайша зәре алу үшін көмген. Қашқандарды артынан ату оңай.

• Тоқта, қайт кейін!

Рахымжан осылай айқай салды. Өзінің де неге бүйткенін білмейді. Түтеп автоматты кезеп көлденең тұра қалды. Ала-сапыранда саңқ еткен дауыс қашқан- дардың жүрегін найзадай тілді. Аяқ астынан мас қыл- ған қорқыныш сезім жел қуған бұлттай ыдырады. Ел есін жиды. Қайта лап қойды.

Бақылау пунктінде Твердохлебовтың бәрі көз ал- дында. Бәрін көріп отыр. Жаңа жұрт жапа тармағай қашқанда өзінің де жаны мұрнының ұшына келді. «Ша- буыл сәтсіз, қаштық!» Осы сезім жүрегін осып-осып жіберді. Жау біліп қойды. Берік бекініс жоқ. Кешке дейін бұлардың тұқымын тұздай құртады. Өз көзіне өзі сенбейді. Қаһарлы күш жауға бетті қайта түзеді. Шабуыл, кәдімгі апшыны қуырған шабуыл.

• Кім, кім анау? Жұртты қайырған?


• Қошқарбаев!


• Молодец.

Рахымжандар траншеяға іліккенде немістің алды қаша бастады. Бірақ қолма-қол айқасқа түскені көп. Рахымжанның үш жағынан еңгезердей үш неміс келіп қалыпты. Екеуін автоматпен жусатты. Үшіншісін дүбі- мен қақ маңдайдан қонжитты. Егделеу келген қасқа бас неміс екен. Көзі аларып барып серең етті. Оң жақта көп неміс шоғырланып қалған. Біздің бір солдат ұшып түсті, екіншісі, үшіншісі...

Серебряков бөлімімен лап қойды. Поповтың пилот- касы шалқалап кетіпті. Маңдайынан бу мұржаның тү- тініндей бұрқ-бұрқ етеді. Шіркіннің жүрегінің түгі. Әт- тең сойылдың соғысы боп, бір өзін бір қолға жіберсе, жусатып салатынның тап өзі.

Траншея кеңейе берді. Бұлар іліккенде артқы екі ро- та да көтерілген-ді. Міне, бүкіл батальон жетті. Бекініс берік. Немістің өздері жақсылап жасап кеткен траншея. Іші құрғақ. Біздің солдаттар жұмаққа келгендей болды.

• Дереу барлық қаруды жауға қаратыңдар! Бізді бұл шептен сығып шығаруға енді жандарын салады.

Комбаттың бұйрығы осылай болды. Неміс артилле- риясы үнсіз. Екінші траншеядан пулемет, автомат бұ- ларды енді ала алмайды. Қауіпті снаряд, миналар. Не- містің өз траншеясына шүйлігуі енді сөзсіз. Жауға бе- кініс қып тастауға іші қимас. Біздің кейінгі жақтағы бақылау пункттерінен де осыны асыға күтіп, армандап тұрғандар көп. Жау артиллериялары қандай жерден тіл қатар екен.

Мұның да мәні бар екен. Әдетте ұрыс салып, барлау жасаған соң екі-үш сағаттан кейін біздің әскердің жаппай шабуылға шығатыны бар-ды. Мұның неміс жү- регіне талай тигені де бар. Бұл жолы да олар дәл соны күтті. Жоқ, кеш батты. Жаудың алғашқы шебіне жеткен бір-ақ батальон. Бұл не жұмбақ. Қайда? Артиллерия,

міне, осы кезде от төкпек еді. Сөйтіп, Одердің шыға берісінде қырғын жасамақ-ты. Алғашқы траншеяны аса көп қасарыспай тастап кеткені де сондықтан.

Осы бір батальонның бүгінгі ұрыспен барлауы жау жөнінде бірқатар деректер берді. Траншеялар бекініс- тің көкесіндей. Бір күнде, екі күнде салынған құры- лыс емес. Үлкен шептің, қорғаныстың барлық ереже- сіне сай. Траншеялардың аралары миналанған. Баға- нағы қуырдақ соны аңғартты. Мұның өзі, әсіресе, танк- ке өте қауіпті.

Күні бойы үнсіз артиллерияның кешке қарай шы- дамы жетпеді. Арттан оңай жем болатын қол көтеріле қойған жоқ. Сор түртіп келген жалғыз батальонды таптап тастамақ болды. Түні бойы артиллерияның қол- дауымен екінші траншеядан үш дүркін шабуыл жа- салды. Қалайда шепті бермеу керек. Батальон таң ат- қанша арпалысып шықты.

Твердохлебов бұл тәуекелге бір жағынан сенеді, бір жағынан қатты қорқады. Қошқарбаевтың взводы екінші траншеяның сол жақ қанатынан өтіп, жаудың ту сыртында жатырмыз деп хабар берген. «Жау бізді тү- гел қырдық деп есептейді. Үнсіз жатырмыз. Нұсқауы- ңызды күтеміз» депті. Таңның атуы олар үшін қауіпті. Онда бүкіл бір взводты өз қолынан көпе-көрінеу жауға берді деген сөз. Екінші траншеяға шабуыл жасау керек. Бұл түні арттан танктер де, зеңбіректер де қаптап келіп жатқан. Дивизияның штабы да бергі бетке өткен. Мұның өзі үлкен медеу. Плеходанов екінші траншеяға шабуыл жасауды мақұлдады. Батальонның бұл арада бар екенін жау бәрібір біледі. Әрине, өте қауіпті тәуе- кел. Үміт оты — взводтың желкеден оқыс атой салуы.

Есеп жаудың абыржуына құрылған. Егер оның сәті түссе, батальон екінші траншеяға жетті дей бер.

Таң алдындағы шаршаған шақ. Твердохлебов бата- льонды ширақ ұстады.

• Алға, шабуылға!

Жау да кірпік ілмей жатыр екен. Дүрсе қоя берді. Осы сәтте ту сыртынан «уралаған» оқыс үн шықты. Бұл — Қошқарбаевтың взводы. Дұшпан абыржыды. Желкесінен шыққандар зәресін алып жіберді. Тәуе- келдің арқасында таң алдындағы бұл олжаға баталь- ондағылар шексіз қуанды.

Полкқа «екінші траншея алынды!» — деген хабар кетті.

Күндіз атыс қатты болды. Біздің әскердің артынан жаңа бөлімшелер құйылып келіп жатты. Бұған іші күйген дұшпан жанталасуда. Танкілер де от бүркіп шабуылға шықты.

Үшінші траншеяның қарсылығы тіптен қатты.

Совет танкілері алға шықты. Түнде саперлердің минаны аршыған жолы бар. Төрт танк жыландай ирелеңдеп кетіп барады, атып барады. Батальон арты- нан көтерілуі керек. Сол жақта бір кірпіш үйден пу- лемет сарнап қоя берді. Тура құлақтың түбінен жер- ден шыққандай болды. Жаяу әскерді танктерден бөліп тастады. Бас көтертер емес. Танктер ұзап барады. 100 метрдей кетіп қалды. Айналдыра атып келеді. Әлгі пулеметке бірінің де көзі түспей-ақ қойды. Бір-ақ снаряд жалынатын.

Твердохлебов байланысшыны танкіге жіберді.

• Ананы көрсет. Көзін құртсын!


• Құп болады, жолдас капитан.

Байланысшы танкке жете бергенде қарсы алдынан мина жарылып, ойбайлады да қалды. Өлмеген, жаралы. Қозғалуға шара жоқ.

Бәрін көріп жатыр. Твердохлебов аяп кетті. Жібе- руге адам іздегендей. Ешкімді де көпе-көрінеу оққа ұстағысы келмейді. Ана бишара безек-безек етеді. Ра- хымжанның взводы комбатқа таяу еді. Комбаттың жан толқуын Рахымжан сезді. Байланысшыны калай да от ішінде қалдырғысы келмейді.

Лейтенант айналасына қарады. Қатар жатқанның бәрі қартаң солдаттар. Оларды жұмсауға дәті бармады. Атып тұрып ұша жөнелді. Бұлдырықтай домалап лез- де жетті. Қозы алып қашқан қасқырдай кейін қарай қайтадан зытты. Жаңағы пулемет те шүйлікті. Бұлар да келіп траншеяға құлады, бір снаряд арттарынан гүрс етті. Әйтеуір аман...

Жаралы байланысшы Рахымжанның бетінен үш қайтара сүйді. Твердохлебов жымиып күлді. Артынша қабағын сәл шытып:

• Құтыла алмай жүрген офицерім жоқ, жолдас Қошқарбаев. Сізді мен жұмсадым ба?


• Менің өз жүрегім жұмсады.


• Жүрегім... Білем сенің жүрегіңді...

Взвод көп кешікпей ауыспақ. Бұлардың орнына жа- ңа күш келмек. Жау оғы да саябырлап сәл бір тылсым кезең туа қалды. Попов траншеяның үстіне түрегел- ген күйі қайта-қайта шыға берді. Рахымжанға оның зор денесі тіпті ірі боп көрінді. Нағыз батыр тұлғалы азаматтың өзі екен.

• Түс! Шықпа! — деп бір-екі рет ескертті. Үшінші ретте аузын жиып алғанша болған жоқ, мұрттай түсті. Мергеннің жалғыз оғы тура екі көздің арасынан келіп қадалыпты.

Взвод демалыс алды. Алдыңғы шепке басқа бөлім- дер шықты. Рахымжанның көпке дейін көзі ілінбей

қойды. Поповтың өлімі көз алдынан кетпеді. «Есіл ер-ай, өлімің өкінішті болды-ау». Осы ойлар түннің бір уағына дейін маза бермеді. Көңілі құлазып, үлкен бір тірегінен айырылғандай сезінеді. Қой бастаған серкедей шабуылда тек алда жүруші еді. Іші удай ашиды. Қайтеді, соғыс заңы сондай, қатал! Бүгін тірі, ертең өлісің. Поповтың адресін алып хат жазайын де- се, «өлді» деуге аузы бармайды, қолы жүрмейді. Ертең өзіне-өзі келген соң жазбақшы боп бәрін жиып қойды. Ой арпалысында жатқанда көзі ілініп кетіпті.

Бірнеше күнгі дамылсыз шабуылдың шаршатқанын енді сезді. Түрегеп отырса да мамық төсектегідей тәтті ұйқыға кетіпті. Сағынғаннан ба, ауылы түсіне кірді. Әжесі Әлиман бір таба нанды қолына беріп, хош айтып жылап тұр. Тура әскерге кетердегі көрген жайы.

• Жетімегім, шеше деп шеше қызығын көрмедің. Жеті жасыңда жетім қалдың. Әке деп, әке қызығын көрген жоқсың. Мә, дәм татшы қолымнан.

Оянып кетті. Әже сөзі ескі жараның аузын тырнап, көп нәрсені еске түсірді. Бойы бір түрлі салдырап, көңілсіздік басты. Айналасына қараса, солдаттар қирай ұйқтап жатыр. Әбден шаршаса керек. Шаңқылдаған, гүмпілдеген, гүрсілдеген майдан музыкасын маса ызы- ңындай да көрмейді. Адам қызық қой, бәріне де көнеді екен. Ет өліп, құлақ үйреніп кеткендік емес пе, әйтпесе, майдан шебіндегі ұйқы қайбір ұйқы дейсің.

Бұдан арғысы бұлдырап кетті. Меңдеген ұйқы уы- сына қайта алды. Қанша ұйқтағанын білмейді. Шошып оянды. Есінен айырылғандай. Өңі ме, түсі ме? Айналасы қып-қызыл. Жер де от, көк те от. Көк күмбезіне қуатты оттан қатар-қатар уық ұстаған секілді. Көз аштырмас жарық саусақтың саласындай самсап көкке қадалын

қалған. Жер шайқалып тұрғандай көрінді. Шошып кетті, иегі өз-өзінен сақ-сақ етеді. Сасқанынан қос қолдап ұстай алды. Болар емес, кәдімгі атуға қойған пулеметтей сақылдайды. Мұндай сұмдықты кім көрген. Орнынан атып тұрды. Сел қаптап бара жатыр. Адам селі. Ешбір қамал тоқтата алмас күш қозғалыпты. Жол- дағының бәрін тып-типыл етер сеңдей жылжып ба- рады. Взводқа да шабуылға көтерілуге бұйрық болды.

Әлгі сел бұларды да ала кетті.

Осынау маңда, сірә, қорық болса керек. Қаптаған солдаттардың арасында есі шыққан аңдар жүр. Басы ауған жаққа ләйліп сенделеді. Әншейінде мөлдіреп тұ- ратын еліктің көзінен жас парлайды. Шыбын жанын қоярға жер таппай хайуан шіркін әбден сасқан. Бұл со- ғыс аңды да жылатты. Дала тағысы қасқырдың есі шыққан. Құйрығын қысып ұлиды. Жылмаң түлкі сол- даттардың аяғына оралып жүр. Тоң мойын тағы қа- банның талайы ашу үстінде автомат оғына тап бол- ды. Жыртқыштар тәңірісі жолбарыс та бишара болып қалыпты. Қайрат жоқ, айбат жоқ, құр дәрменсіз ырыл. Дүниені қанды тырнағында ұстамақ болған неміс бас- қыншыларының қазіргі халін елестеткендей.

Сел қаптап барады, жолдағының бәрін жайпап, тап- тап барады. Айбат селінің алдын бөгер күші енді жоқ- тай.

Бұл 1945 жылғы 16 апрельдегі таңғы сағат 5-кезі еді.

Бұл тарихи Берлин операциясының басталған күні.

Тұнжыраған түн, жарқыраған таң болды. Жер қоз- ғалып, көк шайқалды. Аспанда самолеттер қаптаса, жерді танкілер таптады.

Рахымжанның таң алдында көргені осы ұлы ша- буылдың басы еді.