Әңгімелер жинағы ✍️

Варшаваға жақын қалың орман арасынан келіп бір- ақ шықты. 150-ші дивизияға жаңа күш қосылды. Ылғи өрімдей жастар. Шамасы 24-25 жылдары туғандар бол- са керек. Аз күн ішінде олар дивизия тарихымен та- нысып үлгерді. Қазақстанда құрылған екен. Зеңбірек даусын осы жерде естіді. Оқ исі, қан исі мұрындарына осы жерде келді. Соғыс жөніндегі ұғым зілдене түсті. Жер солқ еткенде асау тайдай жаңа келгендер елең ете қалады, Ал майданға сан кіріп, сан шыққандар айылын да жыймайды. Бәрі олардың алақанында сайрап тұр. Ұрыс шебінің ілгеріде, алыста екенін сезетін болса керек. Жаңағы жер солқылдатқан ілгері жақтағы бом- баның, иә ауыр снарядтың жарылуы.

Жаңа келген офицерлерге әлі ен салып енші бере қойған жоқ. Бірақ жаттығу үстінде үлкен бір шабуыл исі аңқиды. Орман жанындағы өзеннен сан қилы әдіс- пен өткізеді. Судан өту тәсіліне ерекше ден қояды. Жерде қар жұқа. Шытымыр ғана аяз бар. Бірақ қалың қолдың бір күн болған жері дуадақтың ойнағындай болып қалады.

Мұндағы жаттығу Фрунзедегі жаттығудың көке- сіндей. Көз алдында майдан шебі. Бүгін бе, ертең бе, қып-қызыл оттың ішіне кіресің. Зеңбіректің дүрсілі, самолеттің гүрілі күнде естіп жүрген пластинкадай боп барады.

Москваға келгенде:

• Біз әуелі ауылға оқ көрмей қайтармыз, — деп қалжыңдасқан болатын жігіттердің көбі. Жау алысқа, алысқа қуылған секілді көрінген. Отан шекарасынан ары. Осының құрметіне берілген салютті де көрді. Жол- жөнекей қираған қала, жүдеген орман. Ерсілі-қарсы- лы ағылған эшелондар. Сұрапыл соғыстың ауыр табы сайрап жатыр. Бірақ үлкен бір желпініс, серпіліс бар. Жақындап қалған жеңіс желпінісі. Мұны қарсы келе жатқан эшелондардағы адамдардың жүзінен де көруге болады. Олар — жаралылар, тұтқыннан босағандар. Жүдеу жүздерінің өзінде қуаныш нышаны. Соғыстың осы бір тірі ғаріптері майданға бара жатқандарға сәт сапар тілейді.

Асығыстық, болат серіппедей ширығу барлығынан көрінеді. Эшелон қозғалыстарынан да, әскерлердің сұсты жүрістерінен де, осы бір ғаламат ағынға жол таршылық еткендей. Темір жолға да, тас жолға да сый- майды. Қаншама адам, техника. Мұның бәрін төксе, немістің не жаны шыдайды. Алып-ұшпа көңіл жеңісті жақындатып-ақ келеді.

Жолдағы көрсеткіш тақталарға да, эшелондардың сыртына да «Берлинге дейін!» деп жазылған. Бұл жа- зудың бойға құяр қуаты керемет! Жаны қиналған жа- ралылардың, адам айтқысыз азаптан шығып келе жат- қан тұтқындардың жүрегіне нұр құйып, бір сәт бар қиындықты ұмыттырып күлкі үйіретін де осы жазу болса керек. Майданға бара жатқандарға бұл жазу жол бойы серік.

Жүзі қараларды да көріп келеді. Ол — неміс тұт- қындары. Бір кезде Москваны темір өкшесімен жа- нышпақ болды. Елірді, есірді. Ойына келгенін істеп,

орта жолдың бәрінде ойран салды. Міне, сол «жеңім- паздардың» түрін енді көр. Иықтары салбырап, енсесі түсіп кеткен. Сол кездегі «жеңімпаз» — енді тұтқын. Үйір-үйір боп сүмірейіп тұр. Бастарын көтермейді. Тарих алдында қара бет болғанын сезгендей. Жире- нішті. Оларға қаһарман ұлдардың қаны төгілген мынау қасиетті жерді бастыруға қимайсың.

Осы ой алдыңғы шепке кетіп бара жатқанның бә- рінде бар. Бұлардың ағалары, бауырлары 1941 жылы құтырған, желіккен, екі иығынан дем алған немістерді көрсе, өздері мойнына су кетіп сүмірейген, сұрықсыз немістерді көріп келеді.

Осының бәрі жол бойғы көрініс, жол бойғы әсер. Жол бойғы аласапыран. Бірақ бәрін реттеп, бәрін кол- мен қойғандай басқарып көрінбей тұрған бір ғаламат күш бар. Соғыс тізгіні сол күштің қолында. Ол күштің алдында неміс енді бишара секілді. Оқ көрмеген, от көрмеген ұшпа көңілдер жауды барамыз да ізіне түсіп қуамыз деп келе жатыр.

Жоқ, алдыңғы шепті көрген соң, мұның бәрі өзгерді. Кеудесі кесілсе де, басы қалған айдаһар әлі айбатты секілді. Улы тілін аяусыз жалақтатады. Қорқау өңеші тағы да талайды жұтпақшы.

Мынау жасалып жатқан үлкен шабуыл әзірлігі сол тажалды есінен тандыра тағы бір ұруды көздейтін бол- са керек. Бірақ оның көлемі, күні жұрттың бәріне бір- дей белгілі емес. Ол — әскери құпия. Үш майданның жүз елуге жуық дивизиясы, оның ішінде атқыштар, танктер дивизиясы да бар, шабуылға белгі күтіп жатыр. Қақ маңдайдан — Варшава — Лодзь — Познань — Одердегі Франкфурт бағытында Бірінші Белорус май- даны, сол жақтан — Силезия өнеркәсіп ауданы арқылы

Бреслауға дейін Бірінші Украина майданы, оң жақтан Шығыс Пруссияны тазарта отырып, Балтық теңізіне дейін Екінші Беларус майданы соққы беруі қажет.

Әскери бөлімшелер бұл күні жаттығудан ерте оралды. Екі взвод бір блиндажда. 674 полктың бірінші батальонының командирі капитан Твердохлебов жас офицерлерді өзіне шақырып алды. Штаб бастығы — Шепелев, политрук Васильченко, батальонның партор- гі өзбек жігіті Искаков, бірінші ротаның командирі тә- жік жігіті Атаев, үшінші ротаның командирі Батраков, бәрі осында.

Комбат еңкіштеу келген егде адам. Ойлы жүзі әр- қашан салмақты. Солдаттар өзін «біздің батька» дейді екен. Соғыста көптен келе жатса керек. Әскери киім денесіне қоныңқырамай тұр. Бірақ қысқа да нық сө- зінде әскери мол білім жатыр. Жас офицерлердің бә- рімен жеке-жеке танысты.

• Майданға тұңғыш кіргелі тұрсың ғой?


• Иә, солай, жолдас комбат!

Рахымжан өзінше тақ-тақ еткізіп жауап бергісі ке- леді. Өйткені, әскер тілі қысқа, әскер тілі тұжырымды.

• Семьяң бар ма?


• Жоқ, салтпын.

Комбат үнсіз отырып қалды. Ой құшағында. «Он екіде бір гүлі ашылмаған қыршын. Міне, от аузында» деген ой келді ме, кім білсін.

• Жаттығуда жақсысың. Соғыста...

Өздерінің барлық іс-әрекеті бұл кісінің көз алдын- да екен, Иә, әрбір взводты аралап өзі көрген. Судан да бірге өткен. Бәрін байқап жүріпті. Рахымжан да өз ойын «соғыста» деген сөзде ұстады. Комбат ары қарай сөйлеп кетті.

• Сендер әлі ұрыс көрген жоқсыңдар. Біздің ті- лімізде «необстреленный» дейді. Ұрыс — жауынгерге бір сын, командирге — мың сын. Міне, сендерді, жас офицерлерді тек осыны айту үшін ғана шақырдым. Алдымызда үлкен айқас.

Түннің бір уағында тревога болды. Қалың қол қап- тап орман ішінен шықты. Алда қатты ұрыс. Варшава- ның қолдан қолға өтіп жатқанын кеше естіген. Бірақ, біздің ілгері бөлімшелердің тегеуріні қатты. Жауды ық- тырып жіберген. Міне, екінші эшелондағылар өз көз- дерімен көріп келеді. Қала от болып жанып жатыр. Алаулаған өрт жалыны түн түндігін түріп жіберген. Қарғаша қаптаған самолеттер де көрінді. Түйенің құ- малағынша бомбалар түсіп жатыр, түсіп жатыр.

Үлкен ағынды өзеннің бойына келді. Бұл Висла. Совет әскері бұдан ары өте алмайды деп Гитлер жар салған Висла осы. Аспалы көпірдің аузынан солдаттар дивизия командирі генерал Шатиловтың өзін көрді. Көпірмен, қайықпен қалың қол өтіп жатыр. Су беті қара құрым адам. Манадан бері бұл төңіректі ұрып тұрған жау жаңағы соққыға қақалса керек. Қолайлы сәт. Есеңгіреген кезеңді пайдаланып өзеннің арғы бетіне тез өту керек. Жау есін жиып қайта шүйіліп жүрмесін. Командирлердің есіл дерті осы. Сол себептен де жүз- дері сұсты, бұйрықтары қатаң. Болат серіппедей жиы- рылып тұр. Титтей шашау шыққанды, кідіруді жақ- тырмайды.

Жайшылықта да мінезі қатқыл 674-полктың ко- мандирі подполковник Плеходанов әбден ширыққан. Көпір аузынан комдивті көрген соң полк тізгінін тіптен қатаң ұстады. Соғыста қаталдық керек. Қатал болсаң — тәртіп бар. Тәртіп барда — жеңіс бар. Плеходанов осы

бір сын сағатта өз бөлімшелерінің екі аяғын бір етікке тықты. Твердохлебовтың батальоны бірінші боп өтті. Жауынгер, қару-мүлік бәрі дін аман.

Жау екі күн бойғы апат соққыдан есін жия алмай қалса керек. Қаланы тастап қашты. Екінші эшелонда- ғылар шайқас күткен еді. Жоқ, 150-інші дивизия Вар- шаваның көшесімен жүріп өтті. Таң біліне Вислаға ілінген әскери бөлімше қас қарая қаланың шетінен шықты.

Қала деп айту қиын. Үй орнында — үйінді, көше орнында — қазан шұңқыр, қазылған ор, ауа орнында — түтін, әлі басылмаған өрт жалыны кеудені қырнайды. Бар аймағы от құшағында. Биік үйлердің сойдиған қа- бырғалары сұрапыл соғыстың ескерткішіндей. Соғыс қандай жиіркенішті болса, ол да сондай жиіркенішті. Бір кезде адамға пана болса, енді — мола. Анау үйін- ділер пәк жанды талай тұрғынның қабірі секілді. Көбі- нің жаңа салынған топырақтай шаңы да басылмаған. Қираған балконда асылып қалған жас нәрестенің кіш- кентай арбасы. Мұны көргенде солдаттардың бойлары дір етті. Әркімнің есіне өз сәбилері түсті. Сұм соғыс...

Қаланы аралауға болмайды. Аяр жау ақырғы зұлым- дығын жасап, елеусіз жерлердің өзіне миналар көміп кетіпті. Бір-екі жерде оның осы қақпанына аяғын шап- қызып алған бөлімшелер де болды. Сондықтан бір жа- ғы сақтық, бір жағы онсыз да жау тастап қашқан қа- ланы сүзіп шығудың қандай қажеттігі бар.

Одан да көбесі сөгілген жаудың ізіне түсіп, өкшелей қуып есін жиғызбау керек. Сол себептен де жүріс суыт. Жол бойы көп қарсылық жоқ. Тоз-тоз болған неміс әскерлері әр тоғайдың арасынан кездесіп қалады. Бірақ қарсылығы қарсақтың қақпанындай ғана.

Суыт жүрістің өзі шалдықтырайын деді. Бірнеше күнгі жаяу жорықты көтере алмай аяғы ойылып, ар- қасы талған солдаттар ұшырай бастады. Ұйқы мүлде шала, жүріп келе жатып қалғиды. Кейбіреу тіпті, сап- тан шығып лағып кетеді. Командирлер осыған сақ. Бөлімшелерді шашау шығармай жинақы ұстайды.

18 январьда 150-ші дивизия бірінші эшелонға шық- ты. Бұлардың алдында тек жау ғана бар. Варшава 100- 150 километр кейінде қалды. Ұсақ-түйек атыстан басқа елеулі қарсылық әлі ұшырай қойған жоқ.

• Тап осылай артына қарамай Берлинге дейін қаш- са, жақсы болар еді-ау.

Жау не ойлайды? Ол екінің біріне белгілі емес-ті. Осынша түріле қашқандай оның қауқары шынымен-ақ таусылғаны ма? Әлде амал ма? Әскери қолбасшылар бұл жұмбақтың сырына талайдан үңілген. Иә, бұл амал еді. Батыс жақтан түріле қашқанда солтүстікке күшті төгіп жатқан-ды. Бекіністі мықтап құрды. Қаш- қан болып ілгеріге, ішке біздің әскерлерді терең жібе- ріп алмақшы. Сосын бүйірден тиіп қиып тастамақ. Кейінгіні жібермей, ілгері кеткенді жентектемек. Міне, оның алды-артына қарамай қашқансымақ болғанының сыры қайда!

Бірінші эшелондағылардың өзі бағытты солтүстікке бұрды. Болжау тура. Арындап келе жатқан қол тоқтап қалды. Қарыс жер мұң. Қатты шайқас.

...Бұл Шнейдемюль қаласы. Полк командирі Плехо- данов штабта отыр, көңілсіз. Үшінші батальон селдіреп қалды, шабуыл сәтсіз болды. Екі күнде бір батальон- ды бүйтіп жайпай берсе, немістің түрі жаман. Екінші батальонның да шығыны көп. Кешеден бері шептен әлі бір көше де жылжыған жоқ. Көрші полктардың да

шығыны көп. Бірақ, бұл полкқа өте-мөте ауыр тиді осы қамал. Әзірше аманы бірінші батальон — Твердо- хлебовтың батальоны. Әккі комбат ақылды жасады, Логинов пен Давыдовтай барлаусыз қойып кеткен жоқ. Қаланың аты — қала. Оның қорғаныссыз болуы мүм- кін емес. Командирдің жүрегі үлкен бекіністің барын сезгендей еді. Плеходанов оны әскери алғырлығы үшін құрметтейтін. Міне, өзіне тағы да шақырып отыр.

• Жолдас капитан! 2-3 батальондар ес жыйсын.

Бүгінгі ауырлық сенің мойныңда. Солдаттар тың ба?

• Жолдас подполковник, тың болуды кім берсін. Ұзақ жол шалдықтырды. Мұндай қамалдың алдында да болса дамылдату керек еді. Шегінді екен деп немісті ақымақ санауға болмайды. Әлі тартар талай табақ сыйы бар. Міне, Шнейдемюль соның алды.


• Иә, сізбен 100 процент келісемін. Өздері тамағы жыртылғанша айғайлап жүрген «эластикалық» қор- ғанысы осы ғой. Шегініп-шегініп күтпеген жерден соқ- қы беру. Аңшы болып көрдіңіз бе? Қасқыр болдырған кезінде ырылдап, айбат шегіп жатып алады. Қарап жатпайды, аңдып жатады. Жалт етсеңіз бітті, тура ша- бады. Оңтайына келсеңіз, жарып та тастайды. Ондық бойында күші болады. Міне, неміс те тура сол секілді. Оңтайына келдік, екі батальонды күйретіп алдық. Сізге бұл сабақ болсын деп отырмын. Өзім де бармағымды шайнаулымын.

Твердохлебов үшінші ротаны ең ауыр оң қанатқа қойды. Неміс осы жерге қатты шүйлігуде. Оның мә- нісі де бар. Бұл арадан жарып өтсе, қалаға сұғынып кеуделеп келе жатқан бөлімшелердің ту сыртынан ұрып абыржытпақшы. Сөйтіп шегіндірмек, қаланың қақ- пасын қайта жаппақ. Түні бойы үш дүркін соқтықты.

Бірақ ешнәрсе шығара алған жоқ. Қошқарбаевтың взводы сыбағасын берді, өткізбеді. Екі жақ та аңдысып- аңдысып, ақыры сәл тыным тапты. Жағы сембеген пулеметтер де үнсіз. Таң білініп келеді. Майдандағы түннің ең бір ауыр уақыты. Шаршау мен ұйқының жауға көмектесетін мезгілі бұл.

Рахымжан үш бөлімшенің үшеуін де аралап шық- ты. Гончаров, Серебряков, Панталеев үшеуі де ояу екен. Попов Гончаровтың тап қасында. Бүгін жауды зар илеткен пулемет осынікі. Қараңғы болса да өңкиген денесіне қарап бірден таниды. Өзі де қайратты-ақ. Әнеу күндері ұзақ жорықта шалдыққан солдаттардың көбі- нің жүгін көтеріп, жанын сақтаған осы.

• Неміс!

Бұзылған үйді қалқалап баспалап келе жатқан үш автоматшы көрінді. Попов пулеметіне жармаса кетті. Қағып түсіретін жерде.

• Атпа!

Рахымжан Гончаровқа, Поповқа, тағы екі солдатқа артымнан жүр деп ымдады.

• Пулеметті осы жерде қалдыр. Мына жырамен ай- налып артынан шығайық. Күні бойғы даусыңды естіп, өзіңмен таң алдында оңашада таныспақшы ғой олар.

Сыбырлап қана сөйлеседі. Рахымжан Поповтың мұндай қалжыңды сүйетінін біледі. Жасында тентек болған екен. Ақырып-зекірсе қыржиып қалады. Қыбын тауып сөйлесең, тау қопарады. Әр солдаттың мұндай қыры Рахымжанға аян бола бастаған.

Немістер оң жақпен айналғанда, бұлар сол жақпен артына шықты. Олар үшеу, бұлар төртеу. Сығалап қарап жатыр. Бәрі де Попов секілді өңкиген-өңкиген

дәу екен. Кездесетін қылта анау бақтың айналмасы. Тура желкеден шықпақшы.

• Хальт!

Бұл дауыс қатты да шыққан жоқ. Тап желкелерінен кезеніп тұрған төртеуді көрді. Автоматтарын тастап- тастап қолдарын көтерді. Айдап комбатқа әкелді. Тұт- қындарды Рахымжан Поповпен бірге өзі әкелді,

• Иә, лейтенант, алғашқы олжаң ба? Қайырлы бол- сын.

Комбат тұтқындармен аудармашы арқылы тілдесу- ге кіріскенде қаланың үстінде найзағай ойнады. Ор- талықты біздің зеңбіректер соға бастаған екен. Неміс- тер тажалдай қорқатын «катюшалар да» ойнап берді. Су-су етіп өткенде сондай сұсты шайтан. Әлем-та- пырық айқас қайта жанданды. Кезекті жентектеуден кейін жаяу әскер шабуылға көтерілді. Неміс әдетте қа- лаға кірер жерде қатты шайқасады. Бекініс шебі бұ- зылған соң бір жібі кетсе, тарқатыла жөнелетін тордай ыдырайды. Бірақ, бұл қаланы бір аптадан артық ұстады.

* * *

Полк солтүстікке қарай кеулеп келеді. Осы жолда Шнейдемюльден кейінгі қатты шайқас болған Поме- рания жері. Февральдың 10-нан 20-ына дейін жатып қалуға тура келді. Біздің әскер қорғанысқа шығуға мәжбүр болды. Атақты Померания бекінісі. Бірінші ба- тальон тағы да алдыңғы шепте. Шнейдемюльдегі бұл батальонның ерлігі дивизияға дейін аян болды. Жұрт

«қайсарлар» батальоны деп ат қойды. Сөйтіп екінші, үшінші батальонның сәтсіздігін біраз жуып-шайды.

Померанияда көзсіз кимелеу болған жоқ. Барлау қорғаныстың күшті екенін жеткізді. Арасы миналанған

бірнеше шеп. Алғашқы шепті тез берді. Бұл қулығы осы жолы бұрынғыдай мәнді болған жоқ. Біздің бөлім- шелер екінші шептегі қорғаныстың күшті екенін сезді. Сөзді артиллерияға берді. Сосын танк кетті. Танктың артынан жаяу әскерлер келеді. Бұл шабуылдың шешуші күні. Екінші взводтың алдындағы танкке снаряд дөп тиді. Жана бастады. Соның артынша іле тағы бір снаряд келіп жарылды. Міне, солдат Исажанов, пулеметші Зотов осы арада оққа ұшты. Екеуі де ер жүрек жігіттер еді. Шнейдемюльде Поповтан кейінгі көзге түскен осылар болатын. Зотовтың бір жақ иығымен қоса басын жұлып әкетті. Жан түршігерлік көрініс. Кейбір солдаттар асып-сасып минадан тазармаған аумақтан шығып, өз-өзінен арандап қала жаздады. Дереу шешім қабылдау керек. Шегінуге болмайды. Тек алға. Мұндай сәтте солдаттарды ширататын да, састыратын да ко- мандирдің шешімі.

Рахымжан: — Ура!— деп өзі алға ұмтылды. Қараса, пулеметін кезенген Попов өкшелес келеді. Ол тіпті ет қызуымен алға түсті. Бүкіл взвод жұдырықтай түйіліп ілгері ұмтылды. Көңілі разы боп қалды. Танктердің артында басқа бөлімшелер де қаптап барады.

Траншеядан шығып үлгірмеген немістердің үстіне біздің солдаттар топ-тобымен түсті. Рахымжан Попов- тың қаруын осы арада көрді. Пулеметімен оңды-солды сілтеп жүр. Пантелеевке үш неміс келіп қапты. Екеу- ін өзі жайратты. Үшіншісін автоматын кезене бергенде Гичко деген елеусіз солдат талма білектен қағып түсір- ді. Мылтықтың дүбімен ұрды. Көзді ашып-жұмғанша найзасы кеуде тұсынан қорс етті. Түсі сұрланып, көзі қанталап кетіпті. Ылғи күлетін де жүретін. Шаршаса

да күлетін, ұрыссаң да күлетін. Мына кейпі ол Гичкоға тіптен ұқсамайды. Жүзі өрт сөндіргендей түтеген.

Траншея қолға көшті. Бұдан ары тағы жылжу керек. Бірақ, танктердің бірнешеуі келесі траншеямен екі ортадағы минаның үстінен шығып жана бастады. Бұл жаяу әскерді сескендірді. Осы шепте біраз бекініп алу керек, етек-жеңді жию керек.

• Комбат Твердохлебов шақырады,— деген хабар алды Рахымжан. Траншеяның ішімен жүгіріп жетті.


• Жігіттерің жарады, ер екен, жолдас Қошқарбаев. Өз атымнан бәріне де алғыс айтамын. Мұндай жолба- рыстармен қандай қамалға болса да шабуға болады.


• Служу Советскому Союзу! Бұдан басқа аузына сөз түскен жоқ.

Твердохлебов қолын қысты. Кетуге рұхсат етті.

• Ерлеріңнің аты-жөнін жазып бер. Наградаға тап- сырамын.


• Құп, жолдас комбат!

Траншеяның ішімен бұға жүгіріп кетті. Жау есін жиып, бұл шепті снарядпен қайта атқылай бастады.

Померания бекінісіндегі ұрыстың бір көрінісі осын- дай. Бұл жерден немістер марттың басына дейін кетпей, табандап жатып алды. 1 март күні бұл бекінісі де күл- талқан болды.

Цыцау деревнясы. Теңіздің жағасында. Бұйра тол- қын соғыс алаңындай тулап жатыр. Бекініп алған мат- ростар. Үш күн болды, маңайлатпайды. Жері де төбелі- жоталы. Қорғанысқа қолайлы-ақ. Алты жүз жетпіс төртінші полктың бірінші батальонының алдына осы деревняны алу міндеті қойылды. Өздері бұған дейін көрмеген әскер түрімен — теңізшілермен шайқасуға тура келді. Бәрі жап-жас, қып-қызыл неміс. Осы арада

өздерінің құрбандыққа қалғанын білетін секілді. Қи- мылдары солай, бәрібір өлім.

Твердохлебов үш ротаны үш жақтан — шығыстан, түстіктен, батыстан салды. Солтүстік — теңіз. Жаннан безгендер шын мәнінде қоршауда. Батальонда артил- лерия батареясы бар. Командирі капитан Романов- ский. Негізгі бекініс пункттерін атуға бұйрық берді. Артиллериялық атыстан кейін үш рота үш жақтан қысты. Батыстағы, шығыстағы бірінші, екінші ротаны жылжытпай қойды. Азды-көпті ілгері басқан 3-рота, Батраковтың ротасы. Комбат Твердохлебов та осы ро- тамен бірге. Бұл ротаны ілгері жылжыта беру керек. Қоршауда тұрған дұшпанды бұлай бөлуге тиімді. Ком- баттың ендігі ойы осылай. Ол Батраковқа алға Қош- қарбаевтың взводын салуды тапсырды. Бұл ротаға Твердохлебовтың өзі тікелей басшылық етті десе де болғандай. Қас қарая екінші взвод деревняның шетін- дегі тас дуалға ілікті. Дуалдың биіктігі үш метрдей. Теңіз суы деревняны басып кетпес үшін салынған екен. Жау еріксіз қақ жарылды. Енді осы шепті ұстау керек. Артиллерияның бір взводы — лейтенант Байсуровтың взводы да осында.

Зеңбіректер тура ашық көшеде. Қалқалайтын еш- нәрсе жоқ. Жанында шеп үйіндісі. Снарядты салады да, солдаттар осы жерге кеп тығылады. Түнде ештеңе емес, ертең күндіз қайтеді. Әлдеқалай шегінетін жағ- дай болса, көлік әкеп алып кету мүмкін емес. Ең абза- лы ондай жағдайға душар болмау.

Бұл түн — қауіпті түн. Сақ болу керек. Офицерлер- ден кезекші қою керек. Твердохлебов Қошқарбаевты кезекшілікке койды.

• Бүгінгі түннен өліп шығуымыз да, аман шығуы-

мыз да сенің қолыңда. Жау қайткен күнде де бізді бұл арадан ығыстыруға тырысады. Шегінсек қайта кіру қиын.

Түні бойы дүркін-дүркін шабуыл жасауға келісілді. Жаудың мазасын ала беру керек. Алдынан да, артынан да қысқан соң қайтер екен «батырың!» Бұл арада тағы бір үлкен қауіп бар. Ар жағындағы өз әскерімізді атып алмау. Сондықтан қимыл мейлінше дәл, мейлінше есеппен жүргізілуі керек. Созалаң атыстан гөрі қоян- қолтық айқас тиімді. Өйткені, біздің әскер әйтеуір же- ңетініне сенімді. Ал немістердікі бас қорғау, жан сақ- тау, жан далбаса. Бірақ мұндай кезде адам ешнәрседен тайынбайды. Төніп тұрған өлімнің ашындыруы, аяр- лыққа салуы заңды. Сондықтан кеудесінен жан кет- кенше олар аянбайды. Осының бәрін Твердохлебов салмақтап, саралады. Соғыс құрбандықсыз болмай- ды. Бірақ оның да шегі бар. Құнды жеңіс — аз құр- бандықпен жеткен жеңіс. Майдан заңы бұл ниетке әмсе ырық бере бермейді-ау.

Рахымжанға шабуыл кезінде осыны ескер деген. Албырт жастықтың көз жұмбайынан сақтандырған. Адам тағдырымен ойнауға болмайды. Біз өмір сүру үшін соғысып жүрміз. Кім өлу үшін соғысады. Соғыс жұмбағының қиындығы да сонда. Ол бір айнаның екі беті сияқты.

Бір жағы — қырғын, өлім. Екінші жағы — өмір үшін, тіршілік үшін күрес.

Гончаровтың бөлімі он екі немісті айдап келді. Тұтқындарды взвод командирі Қошқарбаевтың өзі қабылдады.

• Қаншасыңдар, неге берілмейсіңдер?

• Хайл Гитлер!

Хормен айтады, бұдан басқа жауап жоқ. Немістерді тағы қысты. Мелшиіп тұр. Міз бақпайды.

• Теңізшілерге бұл арада не бар? Қайдан келдің- дер.


• Хайль Гитлер!

Бұдан басқа жауап жоқ. Рахымжан фашистерді тү- гел атып тастауға бұйрық берді.

Сыр ете түскен автомат даусы ғана естілді. Оның не істегенін түн жасырды. Ертеңіне жұрт дуалдың жа- нында теңкиіп-теңкиіп жатқан «хайлшілдерді» көрді. Мұнысы жөнінде Рахымжан комбатқа өзі айтты. Твер- дохлебов жымиып күлді де:

• Жауды аяған жаралы дей ме? Жаннан безгендер- ге сол керек,— деді.

Таң ата екі рота сырттан, бір рота іштен шабуылға көтерілді. Қарсылық қатты. Мұндай қоршауда әдетте берілгеннен басқа амал болмайды. Бірақ, қаруын тас- тап, қолын көтерген біреу жоқ. Жанталаса шайқасуда. Жаннан безгендер десе жаннан безгендер екен. Бәрі қырылды. Батальон бөлімшелері бір-бірімен тоғысты.

Тек он шақты неміс қорғаннан қарғып, суда тұрған катермен теңізге кетпек болды. Оларға артиллерияның оғы жалынды. Үш орудиенің үлесіне қашқындар мін- ген үш катер тиді. Дөп тиген оқтан кейін үш жерде жанып, су түбіне кете барды. Асау толқын ызалана, айбаттана жұтып қойды.

Бұл бекіністі алуда қаза болғандарды комбат жинап бір жерге жерлетті. Азалы жиын ұзақ болған жоқ. Мы- нау теңіз жағасындағы биік дуал осыларға қойылған жеті адам.

Әне сүйкімді Гичко, күлегеш Гичко, ер Гичкомен де осы арада мәңгі қоштасты. Жігіттердің бірі тас дуалға:

«Жаудың бұл шетін теңізге әкеп тіредік. Сендердің кектеріңді енді Берлинде аламыз. Бақыл болыңдар, бауырлар!» — деп жазды.

Артиллерия теңізге қарай үш дүркін оқ атты. Ба- тальон жорық қамына қайта кірісті.

150-інші дивизия түстікке қайта бет бұрды. Ев- ропаның орманы. Ойдым-ойдым тоғай. Талайға пана болған, талайға тажал болған тоғай. Әр бөлімшенің ұс- таған бағыты бар. Енді жүріс жылдамдады. Ірі бекініс жоқ. Дегенмен де барлық жерді сүзіп, барлық тоғайды түгендеп келеді. Күні бұрын картадан көрсетіліп, әр батальонның еншісіне бөлінген тоғай бар.

Міне, мынау тоғай қонақжай болмай шықты. Бірін- ші батальонның алдынан сатырлап оқ атылды. Пуле- меттің де, мылтықтың да үні шығады, граната жары- лады. Батальон дереу жауынгерлік жасаққа енді. Сол- даттар жата-жата қалысты, тоғайға сіңіп кетті,

Оқ ортадағы алаңқайдан атылып жатыр. Мынау бұрын-соңды көрмеген бекініс. Блиндаж жоқ, окоп жоқ. Үсті брезентпен жабылған арбалармен айналаны қоршап тастапты. Бекіністері, паналары сол. Сырт қа- рағанда цыгандардың көшін елестетеді. Аттары да қас- тарында. Тарсыл-гүрсілден кейін шыңғырып, кісінеп, тізгін-шылбырын үзіп ойнақ салып шығып жатыр. Екі арада әжептәуір атыс боп қалды.

Солдаттар өз көздеріне өздері сенбейді. Бір-бірі- не, командирлеріне қарайды. Оқ атып жатқанның бәрі қатын. Қөйлектері шұбатылып жүр. Жылаған балалар- дың даусы естіледі. Бірақ қарсылығы, мылтық атуы мықты. Батальондағылар Гитлерге адал берілген әйел- дер екен деп күлісті. Бірақ, мына арбалары не? Со- ғысқысы келсе, арбамен неге жүр? Сасқанынан қар-

сылық көрсеткендер дейін десе, әр-түрлі қаруы бар, әзірлігі мол топ секілді. Өздері және көп-ақ. Бас-аяғы бір километрге созылып жатыр. Артиллерияға сөз берсе, көзді ашып-жұмғанша апа-сапа қылар еді. Бала- ларды аяйды.

Өздері ашық алаңда оқ аузында тұрғандар тыр- баңдағанмен түк бітіре алған жоқ. Жасақты қол жан- жағынан шықты да бүріп жіберді, қырылып кетуден қорыққан қатындар тізе бүгуге мәжбүр болды. Екін- ші взводтың солдаттары талайын қарусыздандырып үлгерді.

• Жолдас комбат, мыналардың мұрты бар! Рахымжан өңкиген біреуінің көкпеңбек болып тұр-

ған бет-аузын көрді. Қасына жетіп келіп «шешін» деді. Еркек, кәдімгі ұзын тұра, сопиған неміс.

Міне, қызық. Қоршауға алынған қолды шетінен шешіндірді. Үштен екі бөлігі еркек боп шықты. Тоғай ішіндегі күтпеген жерден койылған мына спектакль солдаттардың, офицерлердің ішек-сілесін қатырды. Тұтқындар сөлбірейіп сапта тұр. Үнжырғасы түскен.

Бұлар кезінде түу деген түкірігі жерге түспей, күш- пен ұстаған елдердің қалаларын, селоларын билеп-төс- теген немістің шонжарлары екен. Енді өз бастарына күн туды. Байтал түгіл бас қайғы. Қолынан келгені бала-шағаларын алып, келмегені соқа басын қорғап қашып шығыпты. Ойларынша неміс шекарасына жет- пек, аман қалмақ. Құдай ол тілегін бермеді. Қуғыншы әскер желкелеп келіп қалды. Не істеу керек? Жан тәтті. Табылған айла осы болды. Ең сенгендері әйел көйле- гінің етегі. Тоғай ішінде шағын бөлімше болса, жайпап кете бермек екен. Пасық ойларын көрдің бе? Бір шетін сонау теңізге дейін түріп келе жатқан алғы шептегі әк-

кі жасақ екенін қайдан білсін. Жағын сындырған жаң- ғақ боп шықты.

Сасқан үйрек артымен сүңгиді. Әлемді аузына қа- ратпақ болған неміс басқыншыларының мына күйкі тіршілігі күлкіні келтірді. Кеше ғана бір тоғайда сам- бырлаған неміс радиосын естігені бар-ды. «Совет әс- кері неміс жерін баса алмайды. Соққы жейтін күні алда. Қандай қарумен болса да бұза алмайтын қамал бар. Немістер! Еңселерің төмен түспесін, бұл уақытша шегініс»,— деп соққан болатын. Онымен де қоймай листовкалар тастап кетіпті. Совет солдатын қолға тү- сіріңдер, бекер құрбан болмаңдар деп үгіттейді онда. Листовканың бір жағында «пропуск».

• Осыны көрсетсеңдер, бөгетсіз өтесіңдер,— дей-

ді.

Әрине, бұл әрекет мысқыл күлкіні ғана шақырған

еді. Арасы жер мен көктей екі көрініс. Бірінде Геб- бельстің өрекпі өтірік насихаты, бірінде — міне, соғыс ақиқаты. Амалы таусылғаннан арбаны бекініс қылған, әйел боп аман қалмақ болған күйкі тіршілік.

Осы ақиқат ой салды, осы ақиқат жеңіске деген үміт отын тұтата түсті. Осынау жаман тоғайдың ашық алаңынан әр солдат соғыс философиясын оқыды. Ты- нымсыз жорықтарының жақсы жоралғысын көрді.

Қырып кетсе болар еді. Бұлар да аяған жоқ еді ғой. Украинаның, Белоруссияның, Молдавияның қанға бөк- кен далалары, төрт жыл бойы қираған қала, төгілген қан осылардың мойнында емес пе. «Өмірлік кеңістік- ті» кеңейту жөніндегі зұлымдық жоспарды құтырына қолдағандардың ішінде бұлар да бар шығар-ау. Әйтпе- се бөтен елде несі бар? Варшаваға, басқа қалаларға не іздеп барды? Мына Польша жері де, елі де бұлардың

қанды тырнағынан не көрмеді! Қазір ғана, қолға түскеннен кейін ғана сөлбірейіп тұр ғой.

Ана ұзын мойындары талайға кекірейіп, талайдан теріс айналмады дейсің бе? Көл түбінде жатқандай шүңірек көздер талайдың зәресін алған шығар.

Рахымжан оңаша отырып қапты. Талай ойға кет- ті. Шаршап жүрген солдаттардың көбі қор етіп ұйқы- ға кетті. Тынықсын. Күзет бар. Елі, кең сахара даласы есіне түсті. Артында қалған жалғыз Рахымды да долы табиғаттың аузына тыққан, боранға жемтік қылған осылар секілді. Соғыс болмаса аман болар ма еді? Ауылдағы барлық ауыр хал де осы иттердің ылаңынан болған жоқ па. Мұхиттай арнасынан асқан мұң төгіл- ген қан, төрт жыл бойғы еңсені басқан зіл кімнің мойнында. Өлілердің аруағы, тірілердің ызасы кімді қарғайды? Кек боп қатқан жесірдің зарын, жетімнің мұңын кімнен алады?

Міне, тап осылардан емес пе? Аяушылық неге ке- рек. Олар бізді аяды ма? Ұйқыдағы бар солдатты та- бан астында тұрғызып, шетінен атуға бұйрық бергісі келді. Дивизияның штабына дейін айдап әуре болған- ша!

Он жасар бала совет солдаттарынан көз алмайды. Арбада келеді. Қасына барса, шар ете түседі. Бұғына- ды, тығылады. Миына «совет солдаты атады, шабады», деп құйып тастаса керек. Оқ апатын мана көзімен кер- ді. Соғыс сыры оған әлі беймәлім. Кімнің пиғылы қан- дай болғанын қайдан білсін. Өскен соң түсінер. Осы- лардың түсінуі үшін ғана атпау керек деген ой кескес- тей береді. Оның үстіне дивизияға түгел аман апар деген тапсырма бар.