Әңгімелер жинағы ✍️

– Əдетте мəдениет жəне өнер жөнiндегi əңгiмелердi қозғау үшiн белгiлi бiр өнер саласында еңбек етiп жүрген танымал дарын иесiмен, мəселен, халыққа мəшhүр артистпен немесе суретшiмен сұхбаттасу салтымызға енген. Ал сол таланттарды халыққа таныту жолында қызмет етiп жатқан, сонымен бiрге халқы үшiн толгақты ойлар, небiр өрелі пiкiрлер қозғап отыратын қайраткерлер көңiлден қағыс, көзден таса қала бередi. Егер бүркемелемей, турасын айтатын болсақ, Сұлтан-аға, сiз де осындай белсендi де беделдi мəдениет қайраткерлерiнiң қатарынан табылатыныңыз анық.

Көпшiлiк көрермен ана бiр жылдары сiздi Қазақ теледидары бойынша берiлетiн «Сұхбат» хабарының авторы ретiнде жақсы та- нып алған едi. Қазақ халқының көрнектi перзенттерiмен, əдебиет жəне өнер шеберлерiмен жүргізген теледидарлық кездесулерiңiз қай уақытта да көрерменнiң жадында екенi сөзсiз. Əуелгiде бiз сiздi сол хабардың жүргiзушiсi ғана деп ұғып келдiк. Қалың жұртшылық сiздiң осы уақытқа шейiн 300-ге жуық сценарий жазып, 1 мың шамасында экрандық хабарларды жүргiзгендiгiңiздi бiле бермеуi де мүмкiн. Бұл арада менiң айтайын деп тұрғаным сiздiң қазақ мəдениетiне, соның iшiнде қазақ теледидарына қаншалықты еңбек сiңiргенiңiздi цифрлар тiлiмен елестету ғана. Əйтпесе сiздiң қатысуыңызбен жүзеге асып, көрермен көңiлiне қонақтаған «Сахна», «Халық қазынасы», «Шұғыла»,

«Айтыс», «Қымызхана» тəрiздi түрлi телевизиялық хабарлар циклi осы күнге дейiн есiмiзде.

– Жарайды, жарайды, менiң азды-көптi еңбегiмдi тiзбелеп, жiлiктей айтып, таныстырып жатқаның сəл-пəл ыңғайсыздау да сияқты. Өз iсiңе мейлiнше берiлiп кеткендiктiң əсерi болар, сол кездегi көптеген сəттерге, өкiнiштi жайттарға қазiр кешiрiммен қараймын. Ертелi-кеш экран алдында отырудан ерiнбейтiн қалың қауым теледидар хабарла- рын дайындаудың машақатын толық бiле бермес. Сондықтан да ха- лықтың ой-санасына қай жағынан болсын тiкелей əсер етiп отырған теледидар əлемiндегi шығармашылық iзденiстер мен iркiлiстер өзiнше бiр мектеп қой.

• Мəдениет қайраткерлерiнен қазiргi мəдениет жөнiндегi ой- пiкiрлерiн суыртпақтап бiлсек, ол да бiр ғанибет емес пе. Сiздiң халқымыз үшiн ерекше еңбек сiңiрiп жүргенiңiз, жан дүниеңiздегi бұлқыныстарды телеөнер арқылы жеткiзуге деген ұмтылысыңыз рухани мазасыздықтың көрiнiсi екенi күмəнсiз. Əрине, тоқырау заманында көптеген мəселелердi еркiн көрсетуге мүмкiндiк болма- ды... Ал соңғы кездерi баспасөз беттерiнен ара-тұра қазiргi «Айтыс» хабары туралы кереғар пiкiрлердi оқып қалып жүрмiз. Мысалы,

«Алматы ақшамы» газетiндегi Ж. Ермановтың пiкiрлерi. Бiрақ 1984 жылдың қантар айында көрсетiлген «Бəйге» хабары осы айтыстың бастамасы болғаны есiмiзде. Сондықтан қазiр жұртшылыққа кеңi-

нен танымал болып кеткен бұл хабарды тұңғыш рет жарыққа шыға- рып, отауын құрған сiз емес пе едiңiз?

• Əңгiме «Айтыс» хабары жəне Ж. Ермановтың осыған байланыс- ты ой-долбарларынан басталғандықтан, алдымен осы мəселенiң басын ашып алғанымыз жөн сияқты. Соңғы кезде бiздiң елiмiзде жиi көрiне бастаған рэкетирлердiң, яғни барымташылардың əрекетi ай-күннiң аманында əдебиет пен өнерге де жете бастаған ба деп қа- ламын. Сол барымташылар да «əдiлет, ақиқат» деген сөздi бетке ұстап, жолбасарлық жасайтын көрiнедi. Əйтпесе Ермановтың астам- шылыққа толы осы интервьюiнде С. Оразалиновтың «Айтысты» жа- сауға қатысы бар ма, жоқ па? – деп сұрақ қоюына ешбiр негiз жоқ болатын. Сондықтан да өтiрiктi ойдан құрап, хабар дайындалған кезде Оразалиновты «ауыртып» қойып, оны əдеби-драмалық хабарлардың Бас редакторы емес, көлденең көк аттыдай-ақ «эфирге шығуға зауқы жоқ» қарамағындағы жiгiттерге «шақыртып» алдырудың, ал ең бас- тысы «телеайтыстың идеясын ұсынып, өткiзу принциптерiн белгi- леуге» оның ешбiр қатынасы жоқ екенiн айтады.


• «Əдiлет теңдiк алсын деп, ақиқатқа қиянат болмасын деп, мо- мын жiгiттердiң еңбегiн ешкiм еншiлемесiн деп», қамқор, əділетті кісімсіп, əдебиет редакциясына келгенге дейiн «Айтыс» түсiне де кiрмеген Ерманов өзiн де «құрбандыққа шалған боп», С. Оразалиновты да «орнына қоюға» тырысудағы түп ниетін түсіне алмадым.


• Хош, жаңа өзiңiз айтқандай, эфирде жүздеген хабар жасаған мен үшiн бiр хабардың қолды болып кеткенiнен келiп-кетер зиян шамалы екенiн түсiнетiн шығарсыз. Бiрақ жаланың үлкен-кiшiсi болмайды. Өз еңбегiңнен айрылғаның былай тұрсын, «өзгенiң» еңбегiн еншiлеме- сiн» деген емеурiн арға тиетiнiн айту лəзiм.

Телевизиядағы айтысты ұйымдастыру туралы ой ең алғаш 1971 жылдан басталады. Сол жылы «Қайнар көзi шабыттың» (авторы С. Оразалинов, режиссерi Ы. Қасымов) деп аталған əдеби хабарда тұңғыш рет суырып салма айтыс ақыны Қ. Алтынбаевқа теледидар көрермендерi ұсынған тақырыпқа табан астында өлең шығаруын өтiнген едiм. Қалихан бұл мiндеттi абыроймен орындады. Ал екi ақынның айтысы алғаш 1976 жылы «Өнер көзi – халықта» деген əдеби хабарда Манап Көкенов пен Мұқаш Байбатыров арасында өттi. Бұл екi хабар туралы да кезiнде «Қазақ əдебиетi», «Лениншiл жас», «Семей таңы» газеттерi жылы лебiздер бiлдiрген болатын. Бүкiл халқымыз ерекше ден қойған «Айтыс» атты көп сериялы телехабар 1980 жылы Республикалық II ақындар айтысынан жазып алынып көрсетiлдi. Бұл дайындықтар кең көлемдi теледидарлық айтысты ұйымдастырудың мүмкiндiгiн ашып бергендiктен, мен оны Қазақ теледидарының 1982 жылғы тақырыптық жоспарына «Айтыс» деген атпен кiргiздiм.

Ол жоспар 1981 жылы басылып шықты. Бiрақ телерадио комитетi- нiң сол кездегi бiр басшысы «Айтыс ру-руға жiктелiп, үш жүзге бөлiнген қазақтың арасына iрiткi салады, ақындар өз ауылын, облысын

асыра мақтап, қарсы жақтың кемшiлiгiн тергенде, кейбiр адамдардың намысына тиедi» деген əсiресақтық желеумен бiздiң ойымызды жүзе- ге асыртпады. Сондықтан келесi 1983 жылғы тақырыптық жоспар- ға «Айтысты», «Бəйге» (орысшасы «Искусство красноречия») деп өзгертiп, əр облыстан келетiн ақындардың аты-жөнiне дейiн анықтап, хабардың идеясын, мақсатын, көлемiн, бiрнеше жылдық жоспарын тұтас жазуыма тура келдi. Ол да 1982 жылы басылған тақырыптық жоспарда бар. «Қазақстан коммунисi» журналының 1983 жылғы екiншi санындағы менiң мақаламда да болашақ телевизиялық айтыс туралы ашық жазылған. «Айтыстың» тұңғыш хабары 1983 жылы желтоқсан айының iшiнде «Офицерлер үйiнде» жазылып, 1984 жылғы қаңтардың басында көрсетiлдi. Мен осы хабар эфирден өткен кезде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетiне жауапты қызметке ауысқандықтан, бұдан əрi онымен айналысуға мүмкiндiгiм болған жоқ.

Иə, «Айтыс» хабары Қазақ ССР Мемлекеттiк сыйлығына ұсыныл- ды. Оған сыйлықтың берiлмеуi, Ж. Ермановтың өзін-өзі алдарқатып

«Алматы ақшамы» газетiнде жазғандай, «Күнi тозған əкiмдiк-əкiм- гершiлiк мемлекеттiк системаны екi сөзiнiң бiрiнде iлiп отырған

«Айтысқа сол мемлекеттiң сыйлығын беру орынсыз» болғандықтан емес, көркемдiк сапасының төмендеп кетуi жəне хабардың соңғы жүргiзушiсi Ермановтың творчестволық iздесiнiң шамалылығы, бұ- рынғы салынған iзден жазбай, бар-жоғы ұйымдастырушы дəрежесiнен аспағандығы ескерiлiп, дауысқа да салынбай қалды. Бұл сөздi мен Қазақ ССР Мемлекеттiк сыйлығын беру жөнiндегi комитетiнiң бiр мүшесi ретiнде куə болғандықтан айтып отырмын.

Мiне, «Айтыс» төңiрегiндегi ақиқат осы.

• 1989 жылы сiз Қазақ ССР халық депутаттығына кандидат бо- лып ұсынылдыңыз. Əрине, сайлану үрдiсiнде объективтi, субъектив- тi факторлардың роль ойнайтыны сөзсiз. Кейде тiптi субъективтi факторлар басым түсiп, өз ықпалын жүргiзiп жатады. Депутат сай- лау науқаны жөнiнде бiздiң газетте де аз айтылған жоқ. Кейбiр лайық- сыз депутаттардың сайланып кетуi салдарынан қазiргi күнге дейiн парламент жұмысында оқтын-оқтын кiбiртiк байқалып қалады.

Бiрақ бiздiң айтайық деген мəселемiз ол емес, сол депутаттық- қа ұсынылар уақытта сiздiң мəдениет жайында ұстанған жақ- сы бағдарламаңыз болды. Жекелей айтқанда, сiз егемендiктiң кепiлi ретiнде əрбiр ұлттық мəдениеттiң, соның iшiнде қазақ мəдениетi- нiң дамуына ерекше көңiл бөлу керектiгiн айттыңыз. Əрине, сол уақыттан берi де бiздiң мəдениетiмiздi өркендету жолында əр түрлi шаралар жасалып, қаулылар қабылданып жатыр. Осының нақты əсерiн өзiңiз баспа бастығы ретiнде қаншалықты жете сезiне алдым деп ойлайсыз?

– Қазiр, мiне, нарықтық экономиканың босағасынан аттап, алғашқы айларын өткiзiп жатырмыз ғой. Экономиканың бiздiң қоғамымыз- да бұрын-соңды орнықпаған бұл түрi өзiнiң өктемдiгiн жүргiзiп, азу

тiсiн көрсетiп бағатын секiлдi. Қымбатшылықтың рухани өмiрiмiзге айрықша əсер ететiнiне көзжұмбайлықпен қарауға болмас.

Бейнелi түрде айтқанда, бетi қатты, қаhарлы, кəрлi экономика есiмдi кəрi мықты ендi марқаямыз ба деп отырған инабатты, икемдi мəдениетiмiздi кəнiгi боксшылардай жұдырықтап, бұрышқа қуып тықты. Бəрiмiздiң жабылып ойлайтынымыз осыдан құтылар жол болуға тиiстi. Менiң ойымша, шын мəнiндегi өнер мен əдебиеттi өзiнiң эстетикалық күш-қуатын сақтап қалу үшiн, қадір-қасиетін жоғалтпауы үшiн нарықтық экономика заңдылығына кiрiптар етiп қоймауымыз керек. Жұрттың бəрi табыс деп жатқан шақта мəдениеттiң төңiрегiндегi азаматтарымыз да бiржола сол жолға түсiп, халықтың рухани игiлiгiн саудаға айналдырып жіберсе не болғаны?

Сондықтан да ең алдымен мəдениетке бөлiнетiн мемлекеттiк қар- жыны азайтпай, керiсiнше, көбейте түсудiң қамын қарастырған жөн. Сiздiң газетте жарияланған «Театрға төнген қауiп» (№1, 01.1991 жыл) деген мақалада сөз болатын проблемаға назар аударсақ, республика театрларының басым көпшiлiгi жабылып қалудың аз-ақ алдында екен. Жан-жақтан демеушi iздеп, қанша қаржы жинасақ та, алақан жаюмен театрларды сақтап қала аламыз ба? Осы қауiп басқа да мəдениет пен өнер салаларының басына төнiп тұр. Ендеше мемлекеттiк бюджет əзiрше бiздiң өмiр сүруiмiздiң негiзгi тiрегi болуға тиiс.

Екiншiден, өткен жылғы салық туралы заң рухани өркендеуiмiзге тiкелей кеселiн тигiзудiң көрiнiсi болды. Өзi қалт-құлт өмiр сүрiп отыр- ған жазушы, суретшi немесе артистiң тұрмысы мына ауыр салықтан кейiн тұралап қалары сөзсiз. Осындай жағдайдан кейiн дарын иесiнен жақсы туынды талап етiп көр.

Сондықтан өткен күзгi сессияда мəдениет қызметкерлерiнен алы- натын салықтың көлемi жөнiнде қайтадан əңгiме көтерiлуi бекер емес. Оның уақыт талабынан туындап отырғанын үкiмет мүшелерi түсiнуi тиiс. Жалпы алғанда осындай қиыншылық заманда халықтың кескiн-келбетi болып табылатын, ұлтқа рухани тұрғыдан жетекшiлiк жасайтын шығармашылық зиялыларына материалдық қысым жасау iзгiлiк талаптарымен ешқандай да қабыспайды. Бұның өзi бiздiң мемлекетiмiзге, қоғамға сын. Сондықтан мен алдағы уақытта мəдениет жəне өнер адамдарына жеткiлiктi қамқорлық жасаудың нақты жолдарын белгiлеу керек дер едiм. Бұл мəселенi республика парламентiнiң күн тəртiбiнен əзiрше түсiруге болмайды.

Бұл арада мəдениет қызметкерлерiне салынатын салық бiр жағы мəжбүрлiктен туып отырғанын да түсiну керек сияқты. Рас. Орталық үкiметтiң ықпалды мүшелерi экономикалық сауықтыру мəселесiнде көңiлге қонымды түрлi-түрлi ұсыныстар айтып келедi. Олардың iшiн- де бiр-бiрiн жоққа шығаратын, экономикалық аспектiлер тұрғысынан алғанда өзi кедей халықтың ыңыршағын айналдырып жiберуге алғы шарт жасайтын тұжырымдар да жоқ емес. Ендi осындай күрделi ахуалды бастан кешiрiп отырған кезде кейбiр мəдениет ошақтарының

демеушiлер iздеуiнiң айыбы жоқ қой деп ойлаймын. Егер де мем- лекетiмiз өз бюджетiнен қажеттi қаржыны бере алмаған жағдайда, жоғарыда айтқандай, қол ұшын беруге мүмкiндiгi бар демеушiлерге неге сүйенбеске? Мəдениеттi қаржыландырудың мəселелерiн шешудiң бұл да өзiнше бiр жолы емес пе!?

Айталық, мемлекеттiк, акционерлiк, кооперативтiк ассоциациялар мен жекелеген өнер коллективтерiнiң арасындағы еркiн байланысқа жол ашу қажет. Бiз осынау бiр алмағайып заманда дамыған шетелдiк мемлекеттердiң тəжiрибесiнен үйренуге де жол берiп отырмыз ғой.

– Сiз бiр кездегi Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетiнiң қызметкерiсiз ғой. Көптеген мəселелер сол уақыттарда партияның, оның Орталық Комитетiнiң талап-тiлегiне орай шешiлiп отырғаны жасырын емес. «Алдымен экономикамызды өрiстетiп алайық, ал мəдениетке көңiл бөлу қашпас» деген сөздердi де айтқан партап- паратшылар болды. Сонда деймiн-ау, халықтық мəдениеттi дамыту үшiн партия ұйымының нұсқауларын бұлтартпай жүзеге асыру қажет пе едi? Жалпы партиялық талап-тiлектi халықтық мүддеден бөле қарау, тiптi одан жоғары қою мəдениетiмiзге көлеңкесiн аз түсiрген жоқ. Бұрынғы партия қызметкерi ретiнде сiз бұл мəселеге қалай қарайсыз, келiспеуiңiз де мүмкiн ғой?

– Бұл мəселеге қатысты кейбiр ұсақ-түйектi тəптiштей дəлелдеп, сенiмен дауласа кеткелi отырғаным жоқ. Мəдениет дегенiмiз – ұлттық категория. Замана желi зуылдай өтiп, рухани өмiрiмiзде қарама- қайшы құбылыстар белең алып тұрған кезеңде оның тыным табуын мəдениет күтiп тұра алмайды. Оны бiржола ел экономикасына телiп, кiрiптар етiп тастау тағы қиянат. Өз кезегiнде мəдениеттiң экономикаға тигiзетiн əсерiн, қоғамдық ой-сананың көшiне жасайтын ықпалын неге ескермеймiз? Бүгiнгi бiздiң қоғамымызға, оның iшiнде, сөз жоқ, қазақ қауымына да кең ауқымда ойлай алатын, саясат пен экономика мəселелерiн терең бағамдай отырып, зерделiлiкпен əрекет жасай бiлетiн алымды азаматтар қажет. Мəдени өмiрмен санаспай, қоғамға қалтқысыз қызмет ете алатын өресi жоғары жеке адамды тəрбиелеп шығару мүмкiн емес.

Рас, жаңағы сенiң өзiң айтып отырған кезеңде бiздiң мəдениетiмiз көбiнесе ресми сипатта көрiндi. Бұқаралық пiшiн де толық көрiне алмады. Ол тек бiздiң партиямыздың жалаң идеологиясы мен айғайшыл ұрандарына ғана бағынды. Соның нəтижесiнде республика мəдение- тi кейбір қымбаттарын жоғалтып алды. Осыдан келiп туатын ой ендi қандай болуға тиiстi? Менiңше, ең алдымен бiз өткен қателiктерден қорытынды шығарудың басы ретiнде мəдениет туралы заң қабылдауға тиiстiмiз. Республика Парламентiнiң кезектi бiр сессиясында осынау мəселенiң күн тəртiбiне қойылғаны жөн. Бiз мəдениетiмiздiң заңды түрде қол-аяғына еркiндiк бермей, халқымыздың рухани өрiсiне, бола- шақ мүмкiндiктерiне кеңiнен жол аша алмаймыз. Бiздiң республика- ның депутаттық корпусы осынау маңызды мəселенi терең түсiнедi деп

ойлаймын. Егер бұл заң қабылдана қалған күнде бөгесiн болып тұрған кедергiлердiң тосқауылы ыдырап, талай проблемалар өз жүйесiн таба бастамақшы.

Менiңше, мəдениет туралы заңды елiмiздегi ахуалдарды ескере отырып, жан-жақты ойластырып барып қабылдаған дұрыс. Сонымен бiрге мəдениетiмiздi өркендету жөнiнде арнайы бағдарлама жасасақ та артық болмас едi. Ол бағдарлама алдағы бiр-екi жылдық жұмыстарды нақты белгiлейтiн жəне халық өмiрiнiң осы саласында қордаланып қалған ауқымды мəселелердi түбегейлi шешетiн екi бөлiмнен тұрғаны абзал. Демек, бiз күн тəртiбiндегi аса маңызды мəселенi сатылап шешу арқылы орындар едiк.

– Əр жерде естiлiп жүрген сөздеріңізден көкiрегiңiзге берiш боп байланған халықтың соқталы проблемалары қоса сезiлiп отырады. Бұл турасында айтар болсақ, ортаға саларыңыз да бiрсыпыра, оның бəрiн бiр əңгiмеде қамту мүмкiн емес. Сондықтан сөзiмiздiң соңында өзiңiз қызмет етiп жатқан «Өнер» баспасының алдағы жағдайынан хабар бере кетсеңiз. Өйткенi өнер десе iшкен асын жерге қоймайтын қазақ жоқ. Ал сол өнерiне қалтқысыз қызмет етiп келе жатқан баспаның тағдыры бүгiнгiдей қысылшаң заманда тағы ойлантады.

– Иə, республика баспалары көрiп отырған құқайды бiз де бастан кешiрудемiз. Былтырғы жылы əр тонна қағаздың құны алты жүз сомнан аспаса, биыл ол кооператорлардың қолында 12–15 мың сомға жеттi. Мемлекеттiк бағаның өзi қағазға төрт есе, мұқабаға сегiз есе көтерiлiп, полиграфиялық жұмыс екi еседей қымбаттады. Сонда кiтаптың құны қай жерге барады десеңiзшi? Онсыз да қымбатшылықтан ыңыршағы айналған халықтың кiтап сатып алуға жағдайы келе қояр ма екен? Əсiресе жиған-тергенi шамалы бiздiң халыққа оңай соға қоймас. Сондықтан да бiздiң баспамыз өз кiтаптарының құнын (əсiресе қазақ тiлiнде) орынсыз жоғарылатуды мақсат тұтпайды.

– Шағын əңгiмеде шоқтықты бiрсыпыра проблеманың төбесi көрiнген сияқты. Кейбiрiнiң шешу жолдары да ауызға алынып жатыр. Шын жанашырлықтан туған сөздерiңiзге рақмет айта отырып, əрқашанда табыс тiлеймiз.

Əңгiмелескен Нұрдəулет Ақышев.

«Халық кеңесi» газеті, 1 мамыр 1991 жыл