Әңгімелер жинағы ✍️

Оның есімі – Мұхтар болатын. Алғаш көргенімде ол қызулау еді. Орта бойлы, шегір көзді, бұйра шашты жігіт екен. Ауылда естігенмін «ішкіш» деп. Ол кезде мен институтқа емтихан тапсырып жүргем. Көшеде кездейсоқ танысқанмын.   Бұрыннан   араласып   жүрген   жандай:

«Братишка, қалай нешеуін тапсырдың, жумаймыз ба?»

• деді еркінси. Өзім ішпесем де: «Жусақ, жуамыз!»дей салдым, мас адамның көңілін аулайын деген оймен. Қай жағына ішеді өзі аяғында әзер тұрғанда.
  
  
  
  • «Жай айтамын, давай жақсы, сен түскен соң міндетті түрде «кабакқа» барамыз, сен емес біз жуамыз», – деп ол иығымнан қағып қойды да қисалаңдаған күйі аяңдап кете барды.
  
  
  • «Е, е, Мұхтар деген осы жігіт екен ғой», – дедім
  
  
  
  

іштей өзіме-өзім. Сол кезде институттың дайындық бөлімін бітіріп, мен емтихан тапсырып жүрген институтқа түсіп қойыпты. Соны жуып жүрген кезі екен. Бағым жаным мен де институтқа түсіп кеттім. Мұхтарға анда- санда кезіге қалсам: «Братишка, оқуға түскеніңді қашан жуасың?!» – дейді ұмытпай. Күн құрғатпай ішетіндіктен, көздері қанталап, қызарып, шаштары ұйпа-тұйпа болып жүреді. Қашан көрсең аузынан шарап исі бұрқырап тұрады. Сабаққа қай уақытта барып, қай уақытта ішіп үлгеретінін білмейсің. Оның үстіне, жүрген жерінің бәрі айқай-шу, ду-думан. Қалтасы ақшадан босамайды, өзі орыс мектебін бітірген – сөзуар. Орысша, қазақша бірдей сөйлейді. Ойнамайтын аспабы жоқ. Туған күн, бірдеңені жуу бәрін ұйымдастырғыш. Ол кезде шарап дегенің арзан, әрі сатылуға деген шек жоқ. Мұндай кештердің көбісінің төбелеспен аяқталуы таңсық емес- тін. Ақылды да, сабырды да арақ жеңіп тынатын. Небір білімді, мәдениетті жігіттер езуіне «жүз грамм» тиісімен адам танымастай өзгеріп шыға келетін. Біреулері күледі, біреулері жылайды. Себеп не? Алғашқы махаббаттың сәтсіздігі, не басқа бір жағдай. Кеше ғана жаныңда жүрген сырбаз жігіттер емес, құдды бір басқа дүниеден келген адамдар сияқты. Таңырқап қарай қаласың, оныңды байқап қалса көздері ежірейіп: «Әй, сен неге ішпейсің? Әлде бізді сыйламайсың ба?» – деп стаканды аузыңа тосып: «Давай, давай» деп өзеуреп қоймайды. Кеш соңына таман өзің де жылыстай бастайсың. Жылыстамай қайтесің, «азаптай» бастаса.

Міне, жайшылықта қарапайым, ақкөңіл, дос десе жанын аямайтын Мұхтар, ішіп алса осылардың біреуі болып шыға келетін. Гармонды құлаштай тартып, орысша, қазақша әндерді бірінен соң бірін төгіп жібереді. Әжептәуір қоңыр дауысы бар. Ән салса құлпырып, мастығынан айығып кеткендей көрінеді.

Әр ән аяқтала бере қағып тастай берген соң, әннің де, гармонның да, Мұхтардың ба берекесі кетеді. Оның менен бес-алты жас үлкендігі бар. Бірде менің бөлмеме кірді. Тағы да мас екен.

Сіз осы неге іше бересіз? – дедім. «Ім-м», – деп ежірейіп қарады да:

• «Біріншіден, мені сіз демей-ақ қой, «сен» дей бер, замандас құрдаспыз», – деді де ойланып қалды. Бір мезетте:


• Күйік үшін, – деді. Елең ете қалдым.


• Сонда ненің күйігі?


• Братишка, сен әлі жассың, ондайды білмейсің ғой, мені ұнатқан қызым тастап кетті, – деді де: – Әй-й, деп кіжініп столды жұдырығымен қойып қалды.

–. Кім ол, мен танимын ба? – дедім әңгімені жалғастырғым кеп.

• Сендермен параллель группадағы Бақытгүл.


• Сонда ол кіммен кетті?


• Досжанмен.


• Досжан әлгі өзіңнің жолдасың ба?


• Иә, дәл соның өзі.


• Сонда қалай, сен онымен жолдас емессің бе?


• Вот, бар мәселе сонда боп тұр ғой.


• Қысқасы Бақытгүлді ол да, мен де ұнататын болып шықтық. Екеуміз жолдас болған соң, Бақытгүлмен ашық сөйлестік. Әңгімені созбай тікесінен қойдық. Ол да осы әңгімені күтіп жүрген екен, екі ойлы боп. Ойланып отырды да: «Досжанды қалаймын», – деді. – Әрине, Досжанды қалады ол. Досжан сымбатты, сұлу жігіт. Мен ше, тәпелтекпін, оның үстіне көріксізбін. Мені не қылсын. Күйіп кеттім. Содан шықтым да іштім, іштім, үш күн бойы. Күйігім басылар емес. Оларға өкпем жоқ, тағдырға өкпелімін.

«Мен бәсе», – дедім іштей оның соңғы кезде ішуінің

жиілеп кеткендігін есіме түсіріп. Ол үн-түнсіз орнынан көтерілді де бөлмесіне кетті. Содан 1-курсты аяқтауға жақын қалдық. Ал, Мұхтардың ішуі үдей түсті. Жатақханада шатақ шығарды, бірнеше рет сабаққа да бармады. Ақырында үлгермеушілер қатарына ілігіп, институттан шығып қалды. Жатақханадан болса да қуылды. Комендант әйел Мұхтар десе азар да безер болған. Бір күні оны көшеде жолықтырып қалдым. Баяғы Мұхтар жоқ, өңі жүдеп, тұнжырап кетіпті.

• Ой, Мұхтар, саған не болды? Оқудан шығып қалғанын қалай? – дедім.


• Е,е солай болды ғой. Енді не істерімді білмеймін. Ауылға барайын десем, әке-шешемнен ұят. Әбден басым қатты.


• Жүр, одан да жүз грамм алып қояйық, – деп мені кафеге сүйреледі. Тіпті ұят болса да, ауылға қайтып кетейін десем, мұнда сүйген қызым бар оны қимаймын. Мен таңырқап қалдым.


• Ия, шынымен, сүйген қызым бар.


• Латыш қызы, аты – Инна, – деді.


• Ой, сен не деп тұрсың! Шынымен сені сүйеді ме?


• Иә, сүйеді. Сүймесе маған үнемі «ішпе» деп ұрсар ма еді. Ішсем тіпті сөйлеспей қояды. Бәрібір сонда да талай ішіп бардым. Енді мүлдем келме дегенде ғана ішпей барамын. Ол кезде, тіпті, көңілді қарсы алады, бұрын арамызда ешқандай реніш болмағандай.


• Мұхтар, сен ішпе! Ішпесең, қандай жақсысың! – дейді еркелей. «Мақұл» деймін де былай шыға достарым кездессе, айнып шыға келемін. Әй, маған да дауа жоқ қой. Мына ішіспен бір күні Иннадан да айырылатын шығармын.


• Онда ішпесей. Жұмысқа тұрмаймысың, бәлкім жұмыс орныңнан жақсы мінездеме алсаң, оқуға қайта қабылдар, – дедім.

• Бәрібір қоя алмаймын. Жігерсіз, босбелбеу жанмын. Біреу «іш» деп ұсынса тартына алмаймын. Өзімді қанша ұстаймын десем де, бәрібір болмайды.

Осы арақ деген пәлені кім ойлап шығарады екен. Ақыр осы пәле жетер түбіме. Әскерден келгенше татып алған емеспін. Әскерден келген соң басталды ғой бәрі. Күнде жиын, күнде кеш. Анау үйде, мынау үйде. «Біраз қыдырып бой жазсын», – деді ме әке-шешем де үндемеді. Ал мен ішкен үстіне іше түстім. Тіпті күнде ішпесем тұра алмайтын күйге жеттім. Бір күні әкем қабағы тұнжырап:

• Осы қыдырғаның жетер! Не оқуды, не жұмысты ойламайсың ба? – деді. Атестатымда екі-ақ «төрт» болатын.
  
  
  
  • Оқимын, – дедім.
  
  
  
  

...Әкем де менен осыны күткен болуы керек. Қуанып:

• Бізден қам жеме, өзің қалаған оқуыңа бар, – деді.

Содан соң институтқа түстім. Мектепте жақсы оқығанымды медеу тұтып, өзіме-өзім сеніп жүре бердім. Сабаққа бірде барсам, бірде бармаймын. Оның үстіне қалтам құр жүрмейді. Қайран әкем, менің ол ақшаны қайда жаратып жүргенімді біледі деймісің. Менің оқудан шығып қалғанымды білмейді ғой. Қандай масқара, – деді үні дірілдеп. Ол аз болғандай Иннамен үйленеміз деген ойымыз бар. Оны үйге апарайын десем, әкем таятап қуып шығатыны сөзсіз. «Қазақтың қызы жетпегендей, қайдағы біреуді әкеліпсің» – деп. Әкем өмірден көп тауқымет көрген. Біреулердің жаласымен түрмеде отырып шыққан. Жүрегі ауырады. Менің осы жағдайымды білсе, өліп кетуі де ғажап емес. Инна екеуміз алды-артымызды ойламаппыз. Ол жүкті болып қалды, екі оттың ортасында жүргендеймін. «Үйлен, үйленбесең жатақханада тұра алмаймын, үйіме кетем, сырттайға ауысам», – дейді. Оны сүйемін, сондықтан қимаймын. Ішіп жүрісім мынау...

Кейін бір жолыққанымда Мұхтар жүк тиеуші болып бір базаға орналасыпты. Ондағылардың ішісі тіпті сойқан көрінеді. Ол жерде де ішіп, көзге түсіп, ақырында жұмыстан қуылыпты. Содан әр жерде тиіп-қашып жүргеніне үш-төрт жылдың жүзі болды. Мұхтар бәрібір ішуін қоймады. Мен соңғы курсқа көштім де, пәтерге шығып кеттім. Диплом жұмысымды жазып жатқанмын. Бір күні біреу есік қақты. Шықсам, Мұхтар тұр.

• Ой, қайдан жүрсің? – деп құшақтай алдым. Ол алғашында не дерін білмей сасып қалды.


• Мен, мен, пәтер іздеп жүрмін.


• Кір, кір ішке, – дедім.

Ішке кірген соң дереу шай қойып жібердім де, жөн сұрай бастадым. – Инна босанды, қыз тапты, – деді жүзі күлімдеп.

• Құтты болсын, бауы берік болсын, – дедім.


• Иә, қалай барып қайттың? Қайын жұртың қалай қарсы алды, – дедім әңгімеге тартып.


• Қайын жұртты сұрамай-ақ қой, таяқ жеп қала жаздадым. Иннаға алдында хат жазғам, оны қуантайын дегем. Әкесі ұрмақ болып ұмтылып еді, ағасы арашалап қалды. Мен болсам ұяттан жерге кіріп кете жаздадым. Иннаны тастап кетем деген ойым болған жоқ, жағдай солай болды, оны сүйемін. Инна сол баяғыдай. Хал- күйімді тәптіштеп сұрап жатыр: – Қызыңды көр. Сенен аумай қалған. Ұстап көр, – деді. Қолыма алғаным сол еді, өн бойым елжіреп сала берді: – Менің қызым, менің қызым! Айнымайтын өзім... Сол сәт өзімді соншалықты жек көріп кеттім. Көзімнен бір тамшы жас ыршып түсті.

Қандай әкемін мен?! Алты айдан соң іздеп келіп тұрған. Қолым тимей жүрсе мақұл ғой, ішуден басқа жұмысым жоқ. Әкелген сыйлығым қайда? Ертең өскен соң не бетімді айтамын. Әке болу үлкен бақыт, үлкен қуаныш екен ғой. Бойымды сөзбен айтып жеткізуге болмайтын бір керемет

құдыретті, ыстық сезім билеп қоя берді. «Бала адамның бауыр еті» деген. Қолыма ұстап тұрған қызым менің жанымның, жүрегімнің бір бөлшегі сияқты. Иннаның үйінде үш-төрт сағаттай болдым. Инна менен қайтар кезде:

• Әлі ішесің бе? – деп сұрады.


• Иә, аздап, – дедім жасырмай.


• Не істесең де, шыныңды айтасың. Сол үшін сүйемін сені. Міне енді әке болдың, ойланбаймысың. Жоқ, бұл менің саған жалынғаным емес, қызымды өзім де асырай аламын. Бірақ мен сені сүйемін ғой. Қызымның әкесіз өсетіні есіме түссе, күйзеліп кетем. Сенімен еріп кете салуға болар еді. Бірақ сенің жүрісің мынау. Бұл менің ұрысқаным емес, шындықты айтқаным, – деді Инна көз жасын мөлтілдетіп.


• Вот, братишка, біздің жағдай осы. Оңып тұрған ештеңе жоқ, – деді Мұхтар түңілген түрмен әңгімесін үзіп.


• Жоқ, түңілетін түгі жоқ, бәрі алда, бәрін қайта бастауға болады, – дедім мен оны жұбатқым келіп. Ол ойланып қалды. Мен шай демдеп әкелдім де, студенттік дастархан жасадым. Ол пәтер таппай жүргенін айтты шай үстінде.


• Ол жағынан қам жеме. Мен енді бір айдан кейін кетемін ғой, оның үстіне жанымда бір орын бос, өзім үй иесі апаймен сөйлесіп көрейін, – дедім. Мұхтар бұл мәселенің оңай шешілгеніне қуанып кетіп:

–Шынымен бе, апта бойы пәтер іздеп аяғымнан тозған едім, – деп жадырап сала берді. Шай ішіп болған соң, мен пәтер мәселесі жөнінде үй иесімен сөйлестім. Үй иесі жетпістерді алқымдап қалған қазақ кемпірі болатын. Ол кісінің оны-мұнысына қол ұшын беріп жүргем. Бір ауыз сөзге келместен келісім берді де:

• Бірақ, байқа өзің сенсең болды, оқуыңа зияны тиіп жүрмесін, – деп жанашырлық танытты.

• Жоқ, о жағынан қам жемеңіз, – дедім.


• Мұхтардың бұрынғы пәтері ескі қала жақта екен. Екеуміз Мұхтардың бар затын алып қайттық. Зат дегенде бір шабадан киімі, бір шабадан кітаптары және ескі гармоны бар, сыры кетсе де сыны кетпеген. Пәтерге оралып оның заттарын жайғастырғаннан кейін:


• Ал, Мұхтар, сенің гармоныңның да, өзіңнің де дауысыңды естімегелі біраз болды ғой. Қане бірдеңе ойнашы, – дедім өтініп.


• Қайдам, ұстамағаныма көп болды, қолым шығып та қалған шығар, – деп гармонын соза берді де: – Не ойнайын,

• деді.
  
  
  
  • Өзің ең жақсы көретін нәрсеңді ойна, – дедім.
  
  
  
  

Ол жайлап «Полонезді» бастай жөнелді. Алғашқыда біраз кібіртіктеп еді, кейін саусақтары түймелерді еркін таба бастады. Түймелер саусақтарды өздері іздеп тауып жатқандай. Әп-сәтте бөлме ішін «Полонездің» мұңлы да жігерлі, асқақ та нәзік әуені кернеп кетті.

«Полонезді» мен де жақсы көретінмін. Мен де деймін, кім жақсы көрмейді бұл әуенді. Ол мені әр тыңдаған сайын жаңа әсерге бөлейтін. «Полонез» тек Отанға деген махаббатың ғана емес, табиғатқа, адамдарға деген ұлы махаббаттың символы сияқты шығарма ғой. «Полонезді» тыңдап түсіне білген адамның өмірге, Отанға, туған жерге деген көзқарасының селқос болуы мүмкін емес. Ол әрдайым көңілге ізгілік, сүйіспеншілік сәулесін шашады. Тіпті, өткен-кеткеніңе қайта көз жүгіртіп, не үшін өмір сүріп жүрсің дейтін сұрақтар тудыратын көкейімде.

Сонау сұм заманның қыпағында дегеніне жете алмай азаттық, бақытты өмірді аңсаған жігіттің арманының, мұң- зарының сарыны сияқты болып естілетін. Қанша мұңды әкені болғанымен одан мұңға бой ұсынушылықтың емес, асқақ азаматтықтың, адамгершіліктің, қайсар, қайтпас жігердің, рухтың лебі есетін. Зұлымдықты, топастықты,

надандықты әшкерелейтіндей.

Өмірді ардақтауға, сүюге, адам деген қастерлі атты абыроймен алып жүруге шақыратындай. «Мұхтар, сен болсаң осыны біле отырып, түсіне отырып, мүлдем керағар өмір сүріп келесің. Оқушы кезімізде альбомға жазатын едік қой. «Өмір адамға бір-ақ рет беріледі» деп. Сол сөздің мәнін енді түсіндік емес пе? Ал сен болсаң, әлі ештеңе түсінбеген сияқтысың», – деп ойып шартарапқа кетті. Әуен аяқталғанда: – Мұндай күйге түскенің өзіңнің жігерсіздігіңнен, босбелдеулігіңнен ғой. Ренжісең ренжи бер, бетіңе айтқаным үшін, – дедім. Ол басы салбыраған күйі: – Сөзіңнің бәрі рас, несіне ренжимін. Мүмкін маған бәрін қайтадан бастау керек шығар. Мен өмірде көп қателестім. Иә, көп қателестім. Қорытынды шығаратын кез жеткен сияқты. Мен ең бірінші әкеме бар шындықты айтуға тиіспін. Әрине, ол кісіге бұл оңай тимес. Бірақ маған да бұлай жүре беру қиын. Екіншіден, маған осында бөтелкелес «ескі достардан» мүлдем ажырау керек, ол үшін басқа қалаға қоныс аудару қажет шығар. Сөйтіп жұмысқа орналасып, Инна мен қызымды қолыма алу керек, – деді.

• Міне, мұның дұрыс шешім. Бірақ, қайдам, достарыңа қайтадан қосылсаң, мұның бәрі есіңнен шығып кетер, – дедім сенімсіздік білідіріп.


• Жоқ, бұл менің ең соңғы шешімім, – деді ол нық үнмен.

Сонымен Мұхтар ертеңіне әкесіне бар шындықты айтуға ауылына кетті. Сол жақта біраз дем алып, одан әрі не істейтінін шешетін болды. Оны өзім пойызға шығарып салдым. Пойыздың қозғалуына біраз минут қалғанда: – Мұхтар, сен уәдеден айныма, айнып бара жатсаң қолыңа гармоныңды ал да, «Полонезді» тарт, – дедім.

• Жоқ, енді айнымаймын. Ал, братишка, көрісеміз бе, жоқ па, көріскенше хош сау боп тұр, – деп құшақтап

бетімнен сүйді де қозғалып бара жатқан вагонына секіріп мінді.

«Полонезді» тыңдаған сайын есіме Мұхтар түсетін.

«Уәдеңнен айныған жоқсың ба, Мұхтар?» деймін ондай сәтте іштей. Міне, содан бері біраз жылдың жүзі болды. Жуықта Мұхтар барған қалада жұмыс істеп келген бір жігітке жолығып қалдым. Мұхтарды қайдан білесін деп жай сұрай салғанмын.

Ол: – Тәпелтек бойлы ма? – деді.

• Иә, – дедім елеңдеп.


• Арақ іше ме? – дедім күдіктеніп.


• Жоқ, татып алмайды. Өзі керемет гармоншы екен. Кеш болсын, жиын болсын ылғи «Полонезді» тартады,

• деді. Ол екеніне әлі сенгім келмей: – Әйелі бар ма, – дедім. – Иә, әйелі бар, латыш па, әлде эстон ба... Аты Инна. Бір қызы, бір ұлы бар, – деді. – Ой, сол Мұхтардың дәл өзі ғой, – дедім қуанып. – Ал, жігітім, менің неге қуанып тұрғанымды сен түсінбейсің. Ол – ұзақ әңгіме. Бұл хабарыңа рахмет, – деп оны құшақтай алғанымда, ол тіпті аңырап қалды.