Қайран Зәкең
Елдің мәселесін ойлау, айту, соны жанына дерт деп қабылдау ешқандай оқумен, үйретумен, бәлен оқу бітірген дипломмен келмесі анық. Ол – қандағы ұлы азаматтық пен адалдықтың, тұлғалықтың белгісі. Зәкең де сондай сирек тұлғалардың бірі еді. Амал не!? Тағдыры жұрттың жүрегін суырғандай шошындырарлық болғасын, жаратқанға не айтасың!?
Қарапайым халықты айтпағанда, өнер мен әдебиеттің адамдарына жаны қалмай қамқорлық жасап келе жатқан абзал азаматымыздан айрылғанымызға да қырық күннің жүзі болыпты.
... Мен ол кісімен Мақпал арқылы таныс болдым. Менің “Көздеріңе ғашықпын”, “Жанымды менің кім ұғар?” сияқты бірнеше әндерімді беруге үйлеріне барғанмын. Үлкен залдың төріндегі диванда жантайып жатып, теледидар көріп жатқан Зәкең орнынан тұрып, “А, сен “Есіңе мені алғайсыңның” авторы екенсің ғой, кел, төрлет” деп жайдары пейілмен қарсы алды. Біздер амандасып, хал-ахуал сұрасып болам дегенше, Мақпал зыр жүгіріп, шәй әзірледі. Шәй үстінде Зәкең елдің жайын, халықтың тұрмысын сұрап отырды. Өнер туралы өз пікірлерін, өлең туралы ойлары мен өзі оқитын ақындардың тағдыры туралы біраз әңгімелер айтты. Сол күні мен билік қызметте жүріп әдебиетті соншалықты түсініп оқитын, ақындар мен өнер адамдарының өмірін білетін Зәкеңнің терең азаматтығына, бес ауыз сөзді қосып айта алмайтын, тым болмаса дұрыстап аман-саулық сұраса алмайтын кейбір биліктегілердің кейпін елестете салыстырып, қайран қалған едім.
Әрине, Алматыға сирек баратын едім де, барған сайын
хабарласып жүретінмін. Қай кезде хабарлассаң да Зәкең телефонды алса, “Үйге, кел, жағдайың қалай?” деп инабат білдіріп жатады. Сондай бір сапарымда мен Зәкеңнен Мұқағалидың басына алып баруын өтіндім. Ол кісі “Ертең бейсенбіде барайық, өзіміз де барып тұратын едік “-деді. Ертесіне Мақпал үшеуміз Кеңсайға тарттық. Күз кезі болатын. Мұқағали басында арам шөптің әбден өсіп, қурап, ақын мүсінін жауып тұрғанын көріп, “Ойпырмай, көптен ешкім келмеген екен ғой, орыстың ақындарының басында қашан барсаң да тірі гүл жатады, айналасы тап-таза күйінде тұрады” деп қынжылыс білдіріп, өзі тазалай бастады. Мұқаң жатқан дөңестеу биіктен түсіп, зираттың орталық тұсына қарай беттедік. “Мынау Шәмші” –деді бір кезде Зәкең еш белгісі жоқ бір жерді нұсқап, оған мүйісін түйістіре, сәл төмендеу жатқан тағы да еш белгісі жоқ бір зиратты нұсқап, “мынау Әсет марқұм” деді. Өзі
олардың басында тұнжыраңқырап үнсіз тұрды да, одан әрі, “анау Баукеңнің мүсінін көрдің бе?!” деді. Мен алдымда сәл биіктеу жерде тұрған Бауыржан Момышұлының цемент пен қиыршық тастан соғылған мүсінін көрдім. “Мен қаланың әкімі болып жүрген кезімде, осы Баукеңнің мыстан жасалған әдемі мүсінін бір түнде “шешіндіріп” кетті ғой” деді. Мен “шешіндіріп” деген сөзді “ұрлап кеткені” деп ұқтым. “Содан ешкім естімесін бұл сұмдықты деп, бір күн ішінде қайтадан осылай етіп орнаттық” деді. Сол жерде қазақтың қайран жақсыларының біразының бейітін аралап әрқайсысына құран бағыштадық. Баукеңнің тас бейнесінің “шуағына” бөленіп тұрғандай қайран Мардан ағаның, одан былайырақ “Біздің батыр Баукең осындай” деп тұрғандай қайран Дінмұхаммед Қонаевтың, әйтеуір қазақтың “мен” деген асылдарының барлығының бейітін аралап түс ауғанша жүрдік.
Қайтып келе жатқанда Мақпал қазанға ет салып кеткенін айтып,
қайтадан солардыкіне барып, тағы әңгімелесіп, марқұмдардың өмірінде болған аңыздар мен күлкілі жағдайлар туралы сыр шертістік. Зәкеңнің әңгімесінен сол жайсаң ағаларымыздың үрім-бұтағының қайда, немен айналысып жүргендерін, олармен әкелерінің аруағы үшін хабарласып, қамқорлық көрсетіп тұратынын сездім.
Тағы бірде, ол кісі төтенше жағдайлар жөніндегі агенттіктің төрағасы болып қызмет атқарып тұрған кезінде “Астанада кеш өткізейін деп жатырмын” деп жолыққан едім. “Менің көмегім дайын ғой, Қызылордаңның жас әкімі Серікбай (Нұрғисаев) көмек бере ме?” деп сұрады. Мен “білмеймін” деп жауап бердім. Ол кісі дереу телефонды алып, С. Нұрғисаевқа хабарласты да, алдымен Сыр суының тасып жатқаны туралы сөз етті, елдің жағдайын, аталған мәселе бойынша бөлініп жатқан қаржының жағдайын айтып болды да, “Сен Елена Әбдіхалықова деген өзі керемет ақын, керемет композитор қызды білесің бе?” деді. Анау аржағынан “иә, ол сондай да сондай ғой” деп, мен туралы жағымсыз сөз айтты білем, Зәкең “Сен тоқтай тұр, неғыласың анау-мынау сөзді, мінез кімде жоқ, бүкіл қазақ жабылып кеше Мәдинаны да анау-мынау деп едіңдер, бүгін соның әніне, даусына зар болып отырсыңдыр, баяғыда “ойбай Шәмші алқаш, Мұқағали жаман” деп едіңдер, енді соларға жете алмай, бүгін олардан артық адам жоқ” деп жүрсіңдер. Баяғыда мен қаланың әкімі болып тұрғанда Бибігүл апамызды да жұрт анау-мынау “үш күйеуге тиген” деді, мен не сонда жұрттың сөзіне еріп, оның өнерін құрметтемеуім керек пе, үй бермеуім керек пе? И в конце концов, екеуміздің міндетіміз жұрттың мінезін, болмысын жөндеу емес, халыққа қызмет ету, өнер адамдарына қамқорлық жасау. Құдай екеумізге бұларға берген талантты берген жоқ, сондықтан біз өз жолымызды жасауымыз керек” –деп, ашулы дауыспен үстемелете жөнелді. “Так, сол қыз маған кеше келіп кетті”- деп маған бір қарап қойды да, “сен көп сөзді қой, шақырып алып сөйлес, қамқорлық жаса” –деп тоқ етерін бір-ақ айтып,
трубканы қойды да, “Сені “жаман” деп жатыр ғой. Әкімдердің деңгейі түрлі-түрлі, барлығында бірдей парасат бар дейсің бе? Бұрын Бердібек (Сапарбаев) әкім болған кезінде Қызылорданың аты жақсы шығып еді, басқаны айтпағанда өнерлеріңді біраз жерге көтеріп еді, Алматыдағы өнер күндерің қандай өтіп еді” деп біраз үнсіз отырды да, “Астанадан кейін Алматыға да бір кеш жасауыңа болады, сені халық біледі ғой, жаңағы әкімің көмек берер-бермес, сен әкімдердің бәрін оның деңгейімен өлшеме, өнеріңді тастама, ұштай бер, халық ішінен жақсы адамдар шығады әлі қолдайтын” деп ақыл-кеңесін айтып шығарып салды.
Асыл ағаның әлгіндей сөзіне төбем көкке бір-ақ елі жетпей, көңілім алай-дүлей болды. Біреулердің қарадай мені қаралағанына қарным ашса да, өмірде жақсы адамдардың барлығына көңілім марқайып шықтым.
Иә, үлкен орта Алматыдағы өнер адамдарынан Зәкеңнің талай азаматтығы мен қамқорлығын естіп жүрсем де, өз басым ол кісіден басыма үй алып, астыма көлік мініп көргенім жоқ. Сұраған да емеспін. Дегенмен, бірнеше рет қана болған дидарласу мен әңгімесінен оның үлкен азамат екенін білуші ем. Қай кезде халық деп сөйлейтін азаматтың, барлық өмірін халқына арнағаны, ұлы жанашырлықпен ел қамын жегені ақиқат. Талайға кетіп жатқан есемізді де алып беріп жүргені, жақсы сөзі мен қамқорлығы жұрт есінен шыға қоя ма екен?! Халық ондай ұлын алыста болса да жақынындай жақсы көретіні, сағынып жүретіні, жеке танымаса да туысындай көретіні аян...
.... Жақында қолыма Заманбек Нұрқаділовтің “Шындық жыры” атты кітабы түсті. Оқыдым, таңғалдым, анау орыстың, шығыстың классиктерін өз тілімізде сөйлеткен жүректің жылуын сездім. Кеудеме бір өксік тығылды.... Көшеден ұстап алып бір қазақты ұрғым келді....
желтоқсан 2005 жыл