Иман турасында

Иманның екі мағынасы бар: бірі —тіл мағынасы. Тіл мағынасы дегеніміз — әркім тілмен айтып растамақ. Мәселен, мұсылманшылығымызға бас куәлік — сөзіміз немесе араб тілінше шәһада (тун)— иманымыз ашһаду ан лә иләһа иллә алла уа ашһаду анна мухаммадан абдуһу уа расулуһу болса керек. Яғни, «куәлік беремін: жоқты бір Құдайдан бөтен құдай және куәлік беремін, Мұхаммед оның құлы Һәм елшісі екендігіне деп, шариғат мағынасы растағанда, ол иманды көңілмен растамақ. Бұл растамақ дегеніміз,

«жалғыз Құдай-Тағала бар, Мухаммед хақ пайғамбар» деп айту ғана емес, пайғамбарды хақ деп болып Һәм ол пайғамбарымыз алайһи-с саламның Алла-Тағала жанбунан алып келген қанша парыз бұйрықтары болса, мәселен, намаз, руза реуішті, осылардың бәрін де тілмен рас деп айтып Һәм шын көңілмен растығына сенбек. Мәселен, біреу Құдай- Тағаланың жанбунан алып келген намаз, руза реуішті бұйрықтарды растамаса немесе растығына көңілі бос болып, шек қылса да кәпір болар. Иман пенделерде үш түрлі болар. Бір түрін иман тахкики деп атайды. Бұл иман тахқиқи дегеніміз сондай иман хазрет расул Алла-Тағаланың жанбунан алып келген бұйрықтарын бекер деп бүтін дүние жұрты сөйлеп тұрса да, ол жақсы адам сол растаған қалпынан көңілі заррадай қозғалып қайтпас. Бұл иман — кәміл иман, Құдай-Тағала қасында зор мәртебедегі адамдардың иманындай. Екінші түрі — иман истидләли деген. Құдай тәбарак уа тағала барлығын Һәм бірлігін дәлелменен, ақылмен ойлап болып, рас тұтуды айтады. Яғни, бұл көк пен жер, ай мен күн, теңіздер, адамдар уа ғейри дүниедегі ғажайып зат, махлұқтардың бәрі әуелінде өз-өзінен жаратыла алмайды ғой. «Мұны жаратушы ешкімге теңдесі жоқ бір не болса керек деп, Алла-Тағаланың барлығын осынан түсініп, біліп және егер Құдай-Тағала екеу, үшеу болса, әр патшаның заңы әр түрлі болып һәм араларында араздық, татулық рәуіштілер болар еді. Көктегі, жердегі зат — махлұқтың өзгермейтін бір қалыпша, бейне бір жүргізіп жіберген сағаттай өз-өзінен қалпынан танбай келуіне қарап, Құдай-Тағаланың екі емес, бір екендігін осыдан танып, осылайша Құдай-Тағаланың барлық, бірлігін дұрыстауды — иман истидләли деп айтады. Бұл рәуішше иман келтірмек әркімге уажиб, уажибті орнына келтірмегендер күнаһар болар. Үшінші бір түрі — иман такдиди. Бұл иман — өз ақылымен Құдайды танымайынша, «ата-бабалардың ұстап келе жатқан жолы ғой» деп иман келтіргендердің иманы болар. Әрине, бұл иман надан халықта болады, соның үшін ең әлсізірегі болса керек. Өзі ешнәрсеге түсінбей, біреудің сөзіне, мысалына еріп іс етуші кісі және бір айыпты шайтандай азғырушыға жолықса, бұл азғырушыға және еріп кетіп, діннен шығуы да жеңіл болғаны үшін. Бірақ осылайша әлсіз, қауіп-қатері көбірек иман болса да, Құдай тәбарак уа тағала бұл иманды да дұрыс деген Һәм Кәләм шарифінде бұйырған:   (уа   лә   такулу   лиман   илка   илайкум   саламун   ләста   муминан)   яғни

«ассаламалайкум!» деп сәлем бере білген кісіге де «мұсылман емессің демеңіз» депті.

Жоғарыда айттық, Құдай табарак жанбунан пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа салла аллаһу алайһи уа саллам не түрлі керекті бұйрықтар келтірсе — бәріне иланумен мұсылман боламыз деп. Құдай-Тағала Құран Кәрім ішінде баян еткен һәм пайғамбарымызға берілген сол, айтсақ керек «иландым Алла Тағалаға, һәм періштелеріне,

Һәм кітаптарына, һәм расулдарына, Һәм ақырет күніне, жақсылық-жамандық Алла- Тағаланың тағдырынан екеніне, Һәм өлген соң тірілмегімізге» деп.

Құдай-Тағаланың жаратушы екенін неден білдің? Бұл сауалға былайша жауап беру керек. Екі дәлелмен білдім: біреуі — нақли дәлел, біреуі — ақли дәлел. Нақли дәлел дегеніміз сол — Құдай тәбарак уа тағала Кәләм шарифте бұйырды: (уа халақа куллу шаййн), яғни,

«әр нәрсені Құдай жаратты» деп. Акли нәрселердің, бәріне де бір бар етуші керектігіне. Ол Жаратушы ешбіреудің жәрдеміне мұқтаж болмаса керек. Егер жаратушылық жаралуына Һәм жаратуына екінші біреудің жәрдемі керек болса, әрине, оны қадір бас жаратушы деп айтуға болмайды. Мәселен, адамның дүниеге келмегіне ата-анадан тумақ керек, ал ата-анасының дүниеге келмегіне ата-анадан тумақ керек, ал ата-анасынын дүниеге келмегіне бұлардың өздерінің және ата-анадан тумақтығы керек. Бұл сипатпен бас жаратушы болмақ мүмкін емес. Не болмаса адам топырақтан кірпіштей, табақтай нәрселер істесе, мұны түп жаратушы кім екендігін тергеп кісі сұраса керек: Топырақты кім жаратты? — деп. «Топырақ жерден алынды», десе: Жерді кім жаратты?—демек керек болар. Әлбетте, жерді, көкті, отты, желді, суды біреудің жәрдеміне мұқтаж жандықтардың ешбірі жаратуы мүмкін еместігі әркімнің көзіне көрініп тұр. Бұлай болса, бұл дүниедегі зат, махлұқтардың бәрін де, ең әуелі барлыққа келтіруге ешкімнің жәрдеміне мұқтаж емес бір Иенің барлығында еш шек-шүбә жоқ болса керек. Егер біреу сұраса: Құдай-Тағаланың бірлігіне не дәлелің бар?—деп, жауап бермек керек: Бұған да екі түрлі дәлеліміз бар, бірі

• нақли, бірі —ақли. Нақли дегеніміз сол, Құдай-Тағала Кәләм шарифте бұйырды: (ләу кәна фиһима әли- һатан илла аллаһа лә фасадата) яғни «жерде, көкте, Алладан басқа тағы алла болса, жер, көк бұзылар еді» деген. Ақли дегеніміз сол—жерде, көкте екі құдай болса, бір-біріне қарсы келуі мүмкін болар еді. Бірі жер, көктің болуын тілесе, бірі, бәлкім, болмағанын тілер еді. Бұлай болғанда не екеуінің де тілегені орнына келер еді, не біреуінің тілегені орнына келер еді. Бұл сипаттың екеуі де жаратушы болмаққа лайық емес. Екеуінің тілегені бірдей орнына келсе, жаратылған дүниелері бұзылмай тұруы үшін бір - бірімен тату тұруы керек болады. Мұндай біреудің татушылығына — жәрдеміне мұқтаж болмақ, Құдайға лайық емес. Болмаса, біреуінің дегені болып, біреуінің дегені болмай қалса, болмай қалғанының ісі әлсіздікке келсе керек. Жаратушыға әлсіздік игі бастан лайық емес.

«Алла-Тағаланың періштелеріне сыйындым» деген сөздің мағынасы; яғни рас білдім, Алла-Тағаланың періштелері барды. Бұл періштелер әрқайсысы құлшылықта болар әркімнің суретіне кіруге шамалары келеді. Өз араларында еркектік, әйелдік жоқ, жемек- ішпекке, ұйықтамаққа мұқтаж емес. Олардың тамағы — Құдай-Тағалаға тасбих. Бұл періштелердің де пайғамбары бар. Періштелердің пайғамбарлары - Жәбірейіл, Исрафил, Әзірейіл, Микаил. Бірақ періште пайғамбарларынан адам пайғамбарларының дәрежесі артық болады. Себебі сол адам баласы асау, ішу, ұйықтаудай Һәм мұнан бөтен нәфістермен жаратылады, періштелерде мұндай нәфіс жоқ. Соның үшін адам баласына тура жолдан жазбай, Құдайға құлшылық етіп тұру машықтырақ болады. «Иландым Алла- Тағаланың кітаптарына» деген сөздің мағынасы — «Рас, нандым Алла Тағаладан енген кітаптардың баршасына да» яғни, хазірет Адам алайһи-с- саламнан хазірет Мухаммед алайһи-с- саламның екі арасында қанша кітаптар енгендігінің хисабы Құдайға мағлумды. Солардың бәрінің де Құдай-Тағаладан жіберілгеніне иландым демек болар. Бұл кітаптар арасында белгілі зор кітаптар төртеу: Таурат, Забур, Інжіл, Фуркан. Таурат — Мұса алайһис-саламға берілген Құдай-Тағаланың кітабы еді. Неше замандардан соң Тауратпен іс қылудың муддаты толып, Алла-тағала өз құдіретімен Тауратпен құлшылық етуді тоқтатып, орнына Забурды ендірді. Забур Хазірет Дәуіт алайһи-с- саламға енген. Неше замандардан соң Забурмен іс істеудің муддаты толып, оның орнына Құдай-Тағала Інжілді жіберді Хазірет Иса алаиһис-салламға. Неше замандардан соң Інжіл шарифпен іс істеудің муддаты толды деп, Құдай Тағала құдіретімен Құран Кәрімді ендірді деп иланамыз. Бұл

құран ақыр заман пайғамбары Мұхаммед Мұстафа сала аллаһу алайһи уа салламға ендіріліп, мұнан соң дүниеге пайғамбар жіберуін тоқтатты. Соның үшін дін исламды ақырғы дін деп һәм пайғамбарымызды пайғамбарларымыздың ақыры деп білеміз. Құдай- Тағаланың пайғамбарларына иландым деген сөздің мағынасы — Алла Тағаладан жіберілген пайғамбарлар қанша болса һәммесі хақты һәм рас деп білмек. Бұлардың қайсысының да болса пайғамбарлығына іңкәр етуменен иман табылмайды. Пайғамбарлардың әуелі — Адам алаиһи-с-салам, ақыры — Мұхаммед алаиһи-с-салам. Бұл екеуінің арасында қанша пайғамбар өткені анық мағлұм емес. Кәләм шарифте айтылған: (уа минхум ман касасна алайка уа минхум ман лам нақус алайқа) яғни «ей, Мұхаммед, сенен бұрын да біз пайғамбарлар жібердік, олардың кейбіреулері туралы саған хабар бердік, кей бірі туралы хабар бермедік» деп. Бірақ қанша пайғамбар болса да — бәріне де иландық деп, иман келтірмек керек. Оның үшін Брахма деген бір халық пайғамбарлық жалғыз Адам пайғамбарда деуменен, Сабие қауымы шиш пен Ыдырыстан бетен пайғамбар жоқ деуменен, һәм жаһуд халқы Мусадан бөтен пайғамбар жоқ деуменен кафур болдылар. Хатта Құранда аты жазылған жиырма сегіз пайғамбардың аттарын білмек әр мұсылманға уажиб. Бұлардың аты: аууал—Адам алайһи-с-салам, екінші — Нуқ, үшінші — Һут, тәртінші — Лут, бесінші—Зул-кафил, алтыншы—Салық, жетінші — Ибрагим, сегізінші — Аюб, тоғызыншы — Ысмайыл, оныншы — Ыскақ, он бірінші — Жүніс, он екінші — Ыдырыс, он үшінші — Жақып, он төртінші — Жүсіп, он бесінші — Ілияс, он алтыншы — Ілияс, он жетінші — Дәуіт, он сегізінші — Сүлеймен, он тоғызыншы — Мұса, жиырмасыншы — Һарун, жиырма бірінші — Яхия, жиырма екінші

• Иса(Ғиса), жиырма үшінші — Шахиб, жиырма төртінші — Зікірия (Закария), жиырма бесінші — Мұхаммед алайһис-салам рахматукуһумма аллаһу, және бұлардан басқа жиырма сегіздің қалған үшеуі — Азиз (Ғазиз), Лұқман, Ескендір Зұлқарнайын. Бұл үшеудің хақында біреулер пайғамбар, біреулер әулие еді деп айтысады.

Ақырет күніне иландым дегеннің мағынасы «Құдай-Тағаланың құдірет еткен уақытында бұл дүние бұзылып, қиямет болады» деп илану. Қияметтің болуына да нақлан һәм ақдан дәлел бар. Нақлан дәлел Кәләм шарифте айтылған (иннас-са ата әтиятун лә райба фиһа) яғни «қиямет келешек келмегіне мұсылмандар шек айтпаса керек» деген. Ақлим дәлел сол

• қиямет болудан соң өліктер тіріліп, мизан сарат құрылып, Құдай-Тағала әр пенделердің дүниеде істеген жақсы қылығына қарай ішкері ұжмақ бұйырып, жамандық пиғылға тозақ бұйырса керек. Бұлай болмағанда дүниеде жақсылық, жамандық етсең де, ақыретте ешбір сұрауы болмаса, жаман мен жақсы Құдай алдында бәрі бірдей болғанға келер еді.

Жақсылық, жамандық Құдайдан деп иланбақтың мәнісі әр пенденің жақсылық не жамандықпен болуын Құдай-Тағала құдіретімен күн бұрын білуші һәм пенделердің қылашақ ісі, пиғылы ләукун-махфузда жазылып қойылған. Бірақ Құдай-Тағала ешкімді жаман жолға бұйырмады, «мынау жамандық, мынау жақсылық» деп көрсетіп, адам баласына қай жолға түссе де ыхтияр берді. Жақсылық етуші болса, Құдай-Тағала жаннатқа бұйырып, рахым етеді. Жамандық етушіге азап бұйырады. «Өлгеннен соң қабірден тіріліп тұрмаққа иландым» дегеннің мағынасы — өлген соң тірілуді рас, хақ деп білдім демек. Өлген соң тірілу турасында һәм нақли, һәм ақли дәлел бар. Нақли дәлел сол

• Құдай-Тағала шарифінде бұйырды: (сумма иннакум яума алқиямати тубьғасуна және құл Юхайһа әлләзи аншааһа аууала марратан) яғни «адамдарға айт әуелде ол адамдар тіпті жоқ еді, жоқтан бар болды ғой» деп. Ақли дәлел сол — Құдай Тағала пеңделерді әуел жоқтан бар етуге құдіреті келгенде бар болып, өлгендердің сүйегін жидырып және тірілтіп адам етуге, әрине, құдіреті келсе керек. Және адамдар Құдай-Тағала жаратып бұйырды құлшылық етуге һәм жақсы қылықты болмаққа. Сонда да бір пәре адам Құдай бұйрығын тұтып жақсылық жолда болса, бір пәрелер жамандық жолға түсті. Бұлай болса, Құдай- Тағаланың әділеттілігіне лайық жақсылар мен жамандардың айырмасын бір таразы күн жаратып көзге көрсетуде.

Біреу сұраса: «Құдай Тағаланың сипаты нендей?» деп, жауап бермекке керек? Құлшылық етуімізге лайық Алла табарак уа тағала жалғызды, ешкімнің ол Алла-Тағалаға ұқсастығы, теңдесі жоқ. Ол Алла-Тағала дене иесі емес, асыл жауһардай заттар сипатында емес, мекен я бір орын иесі емес, бос орынды толтырушыдан емес, тамақ жеушілерден, ішушілерден емес, біреуді тудырған емес, һәм ол Құдай-Тағаланың бар болуына ешбір заман жоқ жиһат сәттен, яғни алты түрлі тараптан: оңы, солы, алды, арты, асты, үсті болудан таза-ды. Алла-Тағалаға ешбір нәрсе уажиб емес, яғни не нәрсені қалайынша жаратамын һәм бұйырамын десе—өз еркінде және Алла Тағала қадим-ді, әуелден ақыр бар-ды, барлығының әуелі һәм ақыры жоқ, һәмме өткен замандарда бар-ды һәм болашақ замандарда бар-ды. Ол Алла-Тағала ешбір нәрсені хикметсіз һәм керексіз, пайдасыз етіп жаратпады, көзімізге көрінетін зат, махлұқтардың бәрінің де керек орны бар.

Алла-Тағаланың сифат субутия деген жеті сипаты: әуел — хаят, яғни тірі-ді, біздің ақылымыз жетпейтін тірлікпен алим болушы-ды, құдірет күш иесі-ді, жоқтан бар етуге һәм бардан жоқ етуге күші жетуші, самғ естуші-ді, бізге рәуішті құлақпен емес, басар көруші-ді, бізге реуішті көзбен емес, ирадат тілеуші, яғни әуелде өзі тағдыр еткен нәрсесін тілеген уақытында дүниеге шығарушы, такуин жоқтан бар етуші-ді, кәләм сөйлеуші-ді, біздің ақылымыз жетпейтін сипатпен, бірақ бұл сөйлеу бізге рәуішті тілмен, әріппен, дауыспенен емес.

Жоғарыда айттық, дүниеге келген пайғамбарлардың ең ақыры — біздің пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа сала аллаһу алайһи уа саллам деп Һәм шаһадат, яғни куәлік иманымыз ішінде айтамыз: «куәлік беремін — Мұхаммед оның құлы һәм елшісі» деп хазірет Ибраһим пайғамбар нәсілінен, атасы — Абдулла, шешесі — Әмина, араб жұртында Мекке деген шаһарда дүниеге келіпті. Мұхаммед пайғамбарымызды ақырғы пайғамбар етіп, бөтен Құдай-Тағала қасында өзінің һәм умматтарының" дәрежесін артық, сүйіктірек ету Құдай-Тағаланың әзли құдіреті-ді. Кәләм шарифте айтылған: кунтум хейра уммата ухрижту лин-наси яғни «Мұхаммед пайғамбар умматын кумуғ умматтардан артығырақ еттік»,—дейді Құдай-Тағала. Мұхаммед алайһис-саламның пайғамбарлығы әшкере бола бастауы қырық жасынан бері болды. Пайғамбарымыз алайһис-салам халыққа түрлі шариғат үйретсе, Құдай-Тағаланың Жәбірейіл есімді бас періштесі арқылы ендірілген бұйрықтарымен үйретті. Ол бұйрықтар жиылып жазылған кітаптың есімін Құран шариф деп атаймыз. Пайғамбарымыз алайһис-саламның сипаты орта бойлы, ақ жүзді, жирен сақалды, қара шашты, ешбір адамға бітпен көркем сипатты еді. Жауырынында муһр набууат", яғни Құдай Тағала құдіретімен жаратылған муһрі бар еді. Сөйлесе тілі балдан һәм тәттірек әрі не айтса тек Құдайдың бұйрықтарын айтып һәм адамдар өз араларында бір-біріне әділ, рахымды болмақ-ты, бірін-бірі ренжітпеске, өсек- өтірік айтпасқа, бейшара, жетімдерге қайырлы болмаққа керек, қай діндегі адамды болса да қиянат етпеске, үлкен-кіші, бай-жарлы, құл-патша — Құдай алдында баршасы бірдей. Құл екендігіне, денені һәм көңілді, таза сақтамаққа, әр сағат Құдайды ұмытпай, пендешілікке лайық құлшылық ету турасында тынбай үгіт етер еді. Пайғамбарымыз да жауыз дұға қылмас еді. Ухуд соғысында бір кәпір тісін сындырғанда да жылап тұрып дұға айтты: «әй. Құдая бұл бейшараға тауфиқ (көмек, бақыт) бер» деп. Өмірі ішінде қаншама жұрттарды зор дәулет қазыналар жиылғанда да өзі ол малмен аслан пайдаланбас еді. Ондай малдың бір парасын жұрт пайдасындағы қазынаға, бір парасын пақыр- бейшараларға, бір парасын сахабаларға берер еді. Хатта бұл дүниеден өтер уақытында жамағаттарыңа бір динар, яғни бір теңге қалдырып кетуге де шамасы келмеді. Пайғамбарымыз Құдай-Тағала бұйрығыменен Меккедегі Масжид Харам дегеннен Бейтул Мукаддастағы Масжид Ақса дегенге барып, ол масжилтен Құдай-Тағаланың изнімен көкке асып, Құдай таабарак уа тағалаға сөйлесті. Мұны миғраж деп атайды. Бұл миғражға асқан күні ражаб айының 28 күнінде болған үшін шаһарлы жерлерде сол күнді мейрам етіседі. Пайғамбарымыз алаиһи-ссаламның бас жолдастары төртеу еді. Бұларды біз

шаһариярлар деп атаймыз. Ол шаһариярлардың аты аууал хазірет Әбубәкір, екінші — хазірет Омар, үшіншісі — хазірет Осман, төртіншісі — хазірет Әли. Бұларға Құдай- Тағаланың рахматы болғай еді. Пайғамбарымыз бұл дүниеден екінші дүниеге сапар шегерінде халифалық орнын, өз әулетін жақын көріп, өз әулетіне бұйырмады. Өзінен соң хазіреті Әбубәкірге бұйырды. Онан соң хазірет Омарға, онан соң хазірет Османға бұйырды, онан соң хазірет Әлиге Пайғамбарымыз алайһи-с-салам жиырма үш жыл пайғамбарлық етіп, әуелі араб жұртын дін исламға көндірді. Онан соң, уа неше бөтен жұрттарға дін үйретіп, Құдайдың бұйрығын һәм кәләм шарифті дүние жүзіне кәміл әшкере етіп, һәм өз тарапынан үгіт-хадистер қалдырып, 63 жасында бұл жалған дүниеден мәңгі дүниеге қайтты.

Мұнан соң жоғарыда айтылған шаһариярлар һәм пайғамбар уақытында бірге жүрген жараңдары дін исламды бөтен дүние жүзіне қыдырып жүріп үйретіп, надандарды жолға салды. Бұлардан соң пайғамбарымыздан, шаһариярлардан уа ғейри сахабалардан үйренген сөздерін көріп қалған жақсы мұсылмандар, бұларды табиғин деп атайды һәм бұл табиғиндердің сөзін естушілер табғ-табиғиндер. Бұлар һәм аяттан, яғни Құдай-Тағаланың Құранда бұйырған сөздерінен, һәм хадистен, яғни пайғамбарымыздың өзі айтқан һәм өзі орнына келтірген үгіттерінен баян етіп, неше-неше кітап шығарып, соңғы халыққа қалдырып кетті. Онан соң ғұлама мүжтаһидин, яғни, зор ғалым-молдалар шығып, «аят пен хадисті әркім түсініп біле алмас» деп, әрі аят хадистен айра басқа кітаптар түзіп, мағынасын түсіндіріп, қара халыққа да түсінікті кітаптар шығарып берісті. Бұлардан соң және ғалым молдалар әр жұтта көбейіп, қайсысы өз жұртының тілінше дін ілімін үйретіп, кітаптар шығарып, осы қалыппенен ғылымы бүтін дүние жүзіне жайылып болды.

Бұл ғұламалардың шығарған кітаптарының қайсысы ахыретімізге пайдалы, қайсысы осы дүниеге пайдалы ғылымдар. Мәселен, ғылым хисаб дегеніміз бұл күнде кайсыбір уәлаяттардың медреселерінде оқытатын математика есімді ғылым. Ғылым — табиб дегеніміз ауруларға дәрі мәнісін үйрететін медицина деген ғылым; ғылым һайат уа афлак дегеніміз астрономия деген ғылым. Мужтаһид ғұламалар арасындағы ұлықтары төртеу: имам Ағзам, имам Мәлік, имам Шафиг, имам Ахмад бну Ханбал Яссауи. Бұл төртеуі шариғат мәнісін толық тексеріп, халыққа түсіндіріп берді. Біз ол төрт имамның ішінде имам Ағзам мазхабында боламыз, яғни имам ағзамның үйреткен шариғаты бойынша іс етеміз.

Енді, ей, дін қарындастарым, бұл пайғамбарымыз бен пайғамбарымызға жақын- жақсылардың бәрі де тынбай жүріп дүние һәм ахиреттің ғылымынан үйреніп һәм халыққа неше түрлі кітаптар, үлгілер қалдырып кеткен болса, бізге де жалқаулыққа салынып, ешнәрсені білмей жүруіміз, әрине, адамшылығымызға лайық емес. Сол бұрынғылардың мысалына қарап сөздер һәм әрбір пайдалы ғылымдарды үйреніп білмекке иждихат етуіңіз лайық. Пайғамбарымыз алайһи-уа саллам айтқан: (ал илму тажун лил фата уа-л-аклу туқун мин заһабин уа-л-жаһлу нарун таталаһһа- бу) яғни «ғылым жас жігіттердің басқа киген тәжіндей, ақыл алтын зынжырдай, надандық әлек ететін оттай» деп, және хазірет Әли айтыпты: «ғылым деген бір дайырадай, ал дайыра суынан ішкен де арманда, ішпеген де арманда. Ішкендердің арманда болуы — ғылым деген сонша терең, тәтті нәрсе, оның суынан бір ішкен кісі және көбірек оқып, көбірек үйренсем дей-дей ақыры ғылым түбіне жете алмай арманда кетер. Тіпті ішпегендердің арманда болуы — ғұмыр бойы қараңғылықты кешіп, жақсылық жамандықты айыра алмай надандықта өтер. Бұл бейшаралардың халі бегірек мүшкіл» деген екен.