Әңгімелер жинағы ✍️

– Қабдеш аға, бір сөзіңізде совет заманындағы ақын- жазушыларды «қапастағы бұлбұлдар» деп атап едіңіз. Ол түсінікті. Сол дәуірдің қаламгерлері бегілі шеңбер- ден шыға алмады, сол кезеңді жырлады, жазды. Ал казір заман басқа. Бұл кезеңдегі әдебиет саласында жүргендерді не деп атар едіңіз?

– Мен осыдан он бес-жиырма жыл бұрын, марқұм бо- лып кеткен белгілі акын Қапан Сатыбалдиннің туғанына 80 жыл толуына байланысты «Капастағы бұлбұлдар» де- ген мақала жаздым. Ол жеке Қапан емес, Қапанның за- мандастарына, қаламдастарына, әріптестеріне арналған еді. Егер бүгінгі көзбен қарайтын болсак, сол Қапан да ойындағысын ашық айта алмай кеткен ақын. Сол кездегі Қапанның каламдастары да өте мықты, талантты ақындар еді. Мәселен, Ғали Орманов, Тайыр Жароков, Әбділда Тәжібаев, тағы баскалары. Бірінен-бірі өтетін дарынды жандар-тұғын. Бұлардың бәрі айтарын көңілдеріне іркіп, ашық айта алмады. Алайда солардың ішіңде тар қапасты бұзып шығып, емін-еркін ойындағысын азда болса сырт- қа шығара алған дауылпаз ақын Касым Аманжолов кана. Өзгелерге қарағанда артына көбірек мұра қалдырды. Әр уақытта өлмейтін жырлар жазып кетті. Ол – көлгірсімей, мансапқа қарамай, турасын айтқан ақын. Әттең, кең дү- ние, жарқын заман болғанда, сол акындардың бәрі көл- көсір еңбек қалдырар еді ғой артына. Бірақ қапас заман- ның белгілеп берген шеңберінен шыға алмады.

«Қапастағы бұлбұдар» деген макалама ұлы жырау Жамбылды да қостым. Неге? Әрине, себебі бар. Мысалы, Жәкең 36-жылы ғана танылған ғой. Содан дүниеден өткен 1945 жылға дейін арадағы 10 жылда оған төрт-бес ақын кезек-кезек хатшы бодды. Атайтын болсак, Касым Тоғза- қов, Тайыр Жароков, Әбділдә Тәжібаев, ең соңында Ғали Орманов. Бұларды неге жіберіп отыр ұлы жырауға? Әри-

не, өлең өңдіру үшін. Өлен дегенде Жәкеңе арнап жоспар жасалған. Мен ЦК-ның архивінен бір кұжатгы көрдім. 1938 жылы Орталық комитеттің үгіт-насихат бөліміңде

«Жамбыл биыл қандай өлеңдер жазуы керек?» деген тізім жасалыпты. Оның ішінде «Сталиндік бесжылдықтар, че- люскиншілер, Шота Руставелидің 750 жылдығы» секілді көптеген такырыптар белгіленген. Әрине, челюскинші- лерді, Руставелиді Жәкең білмеуі мүмкін. Алайда жанын- дағы хатшылар соны түсіндіріп, осыларға арнап өлен шы- ғаруын талап етіп отырған.

Міне, ұлы жырау Жәкең де еркін болмаған. Оған да кө- кейіндегісін жырлата бермей, тапсырыспен өлең шығару- ды міндетгеген. Бұл не? Әрине, капастағы жырау-бұлбұл деген осы. Осы тұрғыдан айтып едім. Ол кезде бәрі када- ғалауда болды. Ал бұғауды бұзып-жарып шығам деушілер болса, жазасын алды. Жазғандары жойылды. Солай бола тұрса да, сол бір дәуірде казақ әдебиеті керемет шоктығы биік дуниелерді бере алды. Оған ешкім дау айтпас. Рас, ол тұста жазушыларға партия жаман караған жоқ. Жағдайын жасады, үйін берді, қомақты қаламақы төледі. Қара теңіз бе, Балтык теңізі ме, әлде Мәскеу түбіндегі демалыс орны ма, сондай жерлерге жіберіп отырды. Бір қарасаң, бәрі жақсы. Бірак шылбырды үзіп кететіндей еркіндік бермеді. Жазған дүниеңді лупамен карады, сүзгіден өткізді. Сол себепті жазушылардың бәрі советтік идеологияға дем бе- ретін, мадақтайтын щығармалар жазуға мәжбүр болды. Бірак жазушылардың бәрі кеңестік дәуірдің жасампаз тұр- мысын жырлап кеткен жок. Әрине, оны мадақтаушылар да көп болды. Оған кем таланттар көбірек барды. Өйткені дайын тақырып, дайын ой дегендей. Сонымен бірге ха- лықтык такырыпты да көтерген адамдар бодды. Мәселен, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, т.б. Ақындардың ішін- де бөліп айтуға тұрарлығы Қасым Аманжолов, Әбділда Тәжібаевтар. Олар халықтық, ұлттык мәселелерді көтеріп отырды. Сонымен әдебиет дамыды. Ал казіргі заманмен салыстырғанда қалай деуге болады, бүгінде капасқа қамап, төбеңнен карауыл карап тұрған ешкім жоқ. Еркіндік, сез бостандығы, демократия дегендер бар. Солай бола тұрса да, әдебиеттің карқыны ойдағыдай емес. Неге екенін кай- дам, бір іркіліс бар. Бәлкім, дағдарыс деуге болатын шы-

ғар. Бір себебі, біз кадам басқаң кезеңнің әлі бетпердесі белгісіз, басы ашылмай жатыр. Немен басталғаны белгілі болғанмен, қалай аяқталатыны беймәлім. Кезінде бір ма- қаламда мына қоғамды сарқылдап қайнап жаткан қазанға теңеп едім. «Сорпаның дәмі әлі кірмей жатыр, сол үшін қанды көбігін бір рет қалқып тастау керек, содан кейін барып сорпаның дәмі кіреді» деп жазғанмын. Шындығы сол. Жақсы дүниелер әлі туады. Тек заманның аңдысын сәл байкап алған жөн. Жағьмды кейіпкер кім, жағымсызы кім? Қаһарманы кім, бұралқысы кім? Демек, мадақтайты- ныңды не болмаса сынайтын адамыңды қоғамнан ажыра- тып алуың керек емес пе? Қазір байлардың, байлықтың заманы деп жатамыз. Сонда бас геройлар солар ма, әлде ыңыршағы шықкан қарапайым жандар ма? Осындай түрлі себептермен жазушылар іркіліске түсіп қалды.

– Соңғы кезде «Көшпенділер», «Алтын Орда», «Ала- сапыран», «Соңғы көш», «Тағдыр» секілді бір немесе бірнеше дәуірді бірақ суреттейтін кесек дүниелер неге жоқ? Әлде Есенберлин, Мағауин, Жұмаділов секілді тума дарындардың қатары кеміді ме?

– 60-жылдары елде бір жылымық бола қалды. Баяғы социалистік реализмнің де шеңбері кеңіп, әртурлі та- қырыптарға жол ашылды. Тарихи тақырыптарға қалам тартуға мүмкіндіктер туды. Сол тұста Есенберлин «Көш- пенділер» деген және «Алтын Орда» деген үш томдықтар- ды дүниеге әкелді. Ешкімнің тісі батпаған тарихқа түрен салды. Мүхтар Мағауиннің «Аласапыраны» шықты. Біраз жазушылар осы салаға қалам тербеді. Сол тұста бұрын- нан көкіректе запыран болып тұрған дүниелер жарыкка шықты. Кадыр, Мұқағали, Жұмекен, Тұманбай бастаған көптеген талантты ақындар – сол кезеңнің жемісі. Жал- пы, алпысыншы, жетпісінші, сексенінші жылдар казақ әдебиетінің бір дәуірлеген заманы болды. Шоқтығы биік дүниелер жазылды. Жұрт ол шығармаларды іздеп жүріп оқитын болды. Қазір неге сондай ірі дүниелер жоқ дейтін болсақ, оның әртүрлі себептері бар. Роман жанрына жиі барғандардың көбі дүниеден өтті, қалғандары қартайды. Қартайған тұста роман жаза қою оңай емес. Талай жылды сарп етуге тура келеді. Ал шалдарда баяғыдай көл-көсір уақыт жоқ қой. Дегенмен іргелі дуние жазылмай жатыр

деуге тағы болмас. Мәселен, Мұхтар Мағауин Шыңғыс хан туралы төрт томдық щығарма жазуда. Әрі зерттеу, әрі роман-эссе. Оның екі томы даяр. Ал өз басыма кел- сем, соңғы романымды 2000 жылы жаздым. «Қылкөпір»,

«Прометей алауы» деген туындылар. Осыдан кейін қа- бырғасы қалың роман жазуды тоқтаттым. Біріншіден, жас ұлғайды, екіншіден, әрбір жазған шығармаңды аяқтауың керек. Уақытың мол болуы тиіс. Кезінде кабырғалы дү- ние жазу үішн үш-төрт жыл ізденесің, сосын барып екі- үш жыл отрып жазатынсың. Өмір ұзак, уақыт көп сияқты көрінетін. Қазір оған мүмкіндік бар ма? Жас болса келіп қалды дегендей. Казір шағын жанрға көштім. Мысалы, алдымда үш-төрт кітап жатыр. Бұлардың бәрі повестер, әнгімелер. Соңғы жылдары жазылған. Бұлардың ішінде он екі повесть, қырық-елу әңгіме бар. Қыска дүниенің бір жақсысы бір демде оқып тастайсың. Уақыт көп кетпейді. Казір баяғыдай шалкаңнан жатып алып, калың роман оқи- тын кез емес.

– Жалпы, қазіргі ара-тұра жарық көріп жатқан та- рихи шығармалардың өзегінде қаншалықты ақиқат жатыр? Қазір руына, жүзіне, басымдық беретін дүмше жазушы, тарихшылар көбейіп кеткен жок па? Қазақта

«Тәуіптің ең жақсысы – ауруға ауру қоспайі кеткені» деген сөз бар. Өйткені теріс жазылған тарих болашақ ұрпақты адастырады дегендей...

– Тәуелсіздік алған соң, жазушыларға көп еркіндік берілді. Кім нені жазамын, қалай жазамын десе де рұқсат. Еркіндіктің екі қыры бар. Жақсы жағы да, жаман жағы да. Еркіндікті пайдаланып, әркім өз ата-бабаларын мақ- тап, батыр етіп, би етіп, дана етіп көрсетуге тырысқан- дар да жеткілікті. Олар ақша беріп, каламы жүйрік жур- налистерді, жазушыларды жалдап, қойыртпақ дүниелер жасауға көшіп алды. Маған да бірнеше қалталылар келді. Бір дорба ата-бабасынын, әулетінің суреті бар, шежіресі, анасы-мынасы бар. «Сіз тарихты жетік білетін, қаламы ұшкыр халық жазушысысыз, жазып бере қойыңыз» деп карап тұр. Онымен қоймай «қазір жазушылар қаржыдан тарығып жүрген заман ғой, нәпақа болады» деп үстелдің бір шетіне 10-15 мың долларды тастай салысты. Ақша жақсы ғой. Бірақ келісім бермедім. Ертең ол кітаптың

мұқабасында менің аты-жөнім тұрады ғой. Ұят емес пе? Халык жазушысы, кім-көрінгеннің ата-бабасын жазып кетті деген сөз қандай жаман. «Ренжімендер, мен бүгінге дейін тапсырыспен щығарма жазып көрген жоқпын. Не жазсам да өз қалауыммен көкейімдегі дүниені ақ қағаз- ға түсірдім. Тек осындайға бейімделген жазғыштар көп қой, соларға барыңдар» деп шығарып салдым. Өзгелер жазсын, жазбасын демейсің. Бірақ бір әулеттің сойылын соғамын деп, халыкты адастыратым дүниелерге жол беру- ге болмайды. Өйткені тарих – өте кірпияз дүние. Болма- ғанды болды деп тықпалай беруге болмас. Қазір тарихта аты калмаған белгісіз батырлар, билер жөнінде жазыл- ған дүниелерден аяқ алып жүргізсіз заманға тап болдық. Әрине жоңғар шапқыншылығы кезінде халықтан көпте- ген батырлар шықты. Оған дау айта алмайсың. Онбасы болған шығар, жүзбасы болған шығар. Бірак бәрін бірдей қол бастады, сардар болды дел атауға болмайды. Каттал- ған тарихта белгілі ғой, кімдердің хан болғаны, кімдердін қайқы кылышын колына ала сала «елім, жерім» деп жоң- ғарға тап бергені. Бәрі жұртка мәлім. Бірақ жоқ жерден данышпан, қолбасшы, батыр жасау кімге керек? Кезінде осындай жалған тарих жасауға ұмтылғандармен дауға да араластым. Онда да жеке басым үщін емес, иісі қазактың тарихы үшін. Естеріңде болар, «Түп-тұқиянымнан өзіме дейін» деген кітап болды. Тәуелсіздіктің алғашқы жыл- дары, яғни 1993жылы. Кағаздың қат кезі. Сол кезде қа- зақтың атақты қолбасшысы болған Қара Керей Қабанбай сардар жөнінде жазылған «Дарабоз» атты шығарманың бірінші томын шығартумен жүргенмін. Қағаз жок. Әрең дегенде кітап емес, газет басатын қағазбен әупірімдеп бес мың данамен жарық көрді. Ал іші кып-қызыл өтірікке кұ- рылған, қазақтың тарихын бұрмалаған әлгі «Түп-түқия- нымнан өзіме шейін» деген кітап үш жүз мың данамен жарық көрді. Үкіметтен үлкен қолдау көрді. Әйтпесе ол кезде ешкім де үш жүз мың данамен шыға алмайды. Оқып жіберсем, сұмдық. «Дарабозда» сол он сегізінші ғасырда болған оқиғаларды жазып отырмын. Қаншама дүние ақ- тардым, қаншама уақытты сарп етіп, мұрағатта отырдым. Мендегі окиға баска, әлгі кітаптағы оқиға мүлде баска. Қаным басыма тепті. Сонда да оқып шықтым. Сосын жа-

ғамды ұстадым. Өйткені кітапты жарыққа шығарғандар, халықтан сүйінші сұрады ғой. «Бәленбайыншы ғасырда Казыбек бек Тауасарұлы деген дана кітап жазып, ол бә- ленбай жыл жер астында көмулі жатыпты. Соны тауып алдық. Міне, сеңдерге керек тарих осында қаттаулы тұр» деп. Сұмдық-ай деуімнің себебі бар, әлгі кітаптағы жазу мәнеріне, стиліне қарасам, он сегізінші ғасыр тұрмақ он тоғызыншы ғасырдағы Абай мен Ыбырай Алтынсариннің жазғандарына жақын келмейді. Ол бүгінгі, соның ішінде

«Социалистік Қазақстанның» касаң тілімен жазылған. Өте бір шалағай дүние, өз аталарын мақтау, өзгелерді тө- мендету. Сондай койыртпақ. Сол кітапта «өткенде жазып берген өлеңдеріңді жоғалтып алдым, тағы бір өлеңдер жа- зып берші» деп Бұқар жырау Қазыбек бек Тауасарұлына жалынып жүрген бір пенде. Ау, Бұқар жырау сондай дең- гейдегі адам ба, еді? Оның өзі көл-көсір дүние шығарған жырау емес пе? Мұндай да масқара бола ма? Кабанбай батыр өз інісімен бір түйеге таласып жүрген, дүниеқоныз біреу. Атышулы Бөгенбай батыр қолтокпақтай жан. Кө- кесі-ау, өз тұқымыңды дәріпте, бірақ тарихи тұлғаларды солардың көлеңкесінде қалатындай етіп, қорламау крек қой. Абылай бір күңнен туған кұл екен. Оны Теле би ұр- лап алып, Көркем Уәлидің баласы болмағандыктан соған беріпті. Атақты Қаз дауысты Қазыбек би де бір баланы ұрлап алып, Абдоллаға береді. Ол болашақ Жолбарыс хан еді. Ойлары төреден емес, ханды карадан шығару керек екен. Бірақ әлгілер төренің бауырында өсуі керек. Қызы- ғын қарасаңшы, бірі күңнен туған, бірі жылқышының ба- ласы, олар өскен соң ержүрек, батыр, ел бастаған даныш- пан хан боларын әлгі билер алдын ала қалай біліп қойған десеңші. Сол мақалада айтканым бар-ды, «Бала ұрлау Еуропадан емес, орыстардан емес, бізден шығыпты. Оған атақты билеріміз жол салып беріпті» деп. Бұкар жырау- дан баска, Қаз дауысты Қазыбек, Қабанбай, Бөгенбайлар

«бізді де қағазыңа жазып, тауарихта қалдырсайшы» деп

Тауасарұлына жалынып жүреді... Демек, осының жалған екенін айту керек болды. «Шындықты айтайық, талқыла- йық» десем ешкім үндемейді. Жазушылар одағына бар- дым. Ол кезде Қалдарбек Найманбайұлы одақтың төра- ғасы. «Ойбай, бұл тарих қой, анау-мынау» деп ат-тонын

ала қашып, ақыры «тарих институтына барсаңшы, солар жөнін айтар» деп шығарыт салды. Ертесінде Манаш Қо- зыбаев басқарып отырған мекемеге бардым. Кітапты ала барғам. «Мынаны оқыдыныз ба?» дедім амандық-саулық- тан кейін. «Оқыдым. Казір осындай өтірік дүниелер кө- бейіп кетгі, не істерімізді білмейміз» деп шағына сөйледі.

«Одақпен бірігіп талқылайық. Одақтан баяндамашы мен болайын, сіз біреуді шығарыңыз. Бұл – тарих алдындағы, халық алдындағы масақара іс. Соның алдын алайық» де- сем, «Осындайлардың бәрін жинап, үлкен конференция жасайық деп отырмыз. Шыдаңыз» деп шығарып салды. Сөйтсек, ол кісі де бұл кітапты талқылауға тісі батпай отыр екен. Кітап артында азулы топ барын білетін Манаш аға содан қаймығады екен. Содан амалсыз, көлемді мақала жазуға отырдым. Отыз беттік мақала даяр болды, «Қуыр- шақ хандар мен алдамшы билер туралы немесе бір шежі- ренің кұпиясы» деген. 1993 жылы 5 караша күні «Қазак әдебиетінің» үш бетіне жарияланды. Оған дейін әлгі кі- тапты біреулер тарихи кұжатқа айналдыра бастаған. Осы маңайдағы мектептерге оқыта бастады. Бұл жалған тарих қой. Сол мақаламда «Мына кітап он сегізінші ғасырда жа- зылса, онда қазақ романы сол кезде туды деу керек. Үл- кен сенсация - осы. Неге сүйінші сұрамайсыңдар?» дедім. Жалған кітап екені бесенеден белгілі. Өйтіп тарихқа қия- нат жасауға болмайды. Халық мені қолдады. Ақыры әлгі кітапты жарнамалау тоқтады. Үлкен бір өтіріктің жолын кескеніме разымын. Қазір де неше түрлі сорақы дүниелер шығып жатыр. Бірақ кайсысымен алысасың, кайсысының жолын бөгейсің. Мәселен, Райымбек батырдың да туған жылы қате көрсетіліп жүр. Әдейі. Қалайда оны «Актабан шұбырынды кезінде ерлікпен соғысты, елін қорғады» деп дәріптеу үшін. Оның батырлығына дау жоқ. Елін, жерін қорғаған батыр. Бірақ ол дәл сол тұста өмірге келген жоқ.

«Ақтабан шұбырынды» кезінде оның атасы Ханкелді Қа-

банбайлармен тізе түйісіп, жоңғарға қарсы аттанған. Не- мересі атасынан кем дегенде 40-50 жас кіші болмай ма? Кесене басындағы жазуда керісінше Райымбек атасы Хан- келдіден 16-17жас қана кіші болып жүр. Бұл ақылға сыя ма? Тізе берсек, жетеді...

– Біразға келдіңіз. Әр адамнын өмірде бір өкініші, бір үміті болады. Сізде ше? Неге кол жеткізе алмадым деп ойлайсыз?

– Егерде шығармашылық жағымнан келетін болсам, сан соғып қалатындай, бармағымды шайнайтындай өкінішім жоқ. О баста ойыма алған, мақсат еткен шығармаларым- ды жазған сияқтымын. Әрине, жазатын дүние әлі де бар. Болдым, толдым, қаламды бұрышқа жинап койдым деп айта алмаймын. Бірақ бір қате жолға түсіп, немесе әде- биетті біреулердің, я болмаса мансаптың, биліктегілердің табанының астына салған кезім, өз фамилиямды былғаған кезім болмаған екен. Бір-ақ мысал айтайын, «Соңғы көш» романы 70-жылдары жазылды. Ол қиын кез еді. Совет пен Қытай арасы ушығып тұрған, екі ел араз болатын. Ол жақ- тағы қазақтардың өмірін бұл жақтағылар білмейді. Содан ба, кітапты жазғаннан, оны бастыру қиын болды. «Мынау жөн екен, басуға болады» деген сарапшы адамды таппай қи-налдым ғой. Төрт дана етіп, машинкаға бастырғанмын, соның үш данасын КГБ, ЦК және академияға жібердік. Бі- рақ бірде-біреуі жарытып ештеңе айтпады. Айтатындары

«Оқиғасына, көркемдігіне дауымыз жоқ, бірақ ол жақтағы тірлік бізге беймәлім. Сондықтан басуға жіберуге болады деген нұскау бере алмаймыз» деген рәуіщті. Дегенмен Қауіпсіздік комитеттің қызметкерлері, «мұны бір білсе Мәскеудегі Қиыр Шығыс институты біледі. Сол жерде кытайтанушылар бар. Соларға орысша нұска-сын жолда- сын» депті. Амалсыз жедел орысшаға аудартып, сол жаққа салып жібердім. Арада бес-алты ай өткенде жауап келді.

«Өте жақсы, керек кітап. Көркем шығарманы басуға бола- ды» депті. Содан кейін ғана «Соңғы көштің» жолы болды. Алғашында «Жұлдыз» журналынын үш нөмірінде басыл- ды. Ол кезде тираж қандай дейсің ғой, журнал 196 мың да- намен тарайды екең. Керемет емес пе! Сол «Соңғы көш» мені жұртқа бірден танымал етіп кетті. Кейін тәуелсіздік- тен кейін «Сонғы көшті» қайта бастырып шығаруға тура келді. Баспаға кетерде, қолыма алып оқып шықтым. Мә- селе, «Совет пен Қытай араз кезіңде жазылып еді. Қазір доспыз, заман өзгерді. Соңдықтан артық кеткен я болмаса кем айтылған жерім бар ма, түзейін» деген ой ғой. Бірак бір сөзіне тиісе алмадым. Артык та айтпаппын, кем де

айтпаппын. Бәрі қаз-қалпында жазылған. Бір нәрсе, сонау жетпісінші жылдары алғаш кітап шыққанда, 32-жылғы аштық кезінде Қытайға ауып барған қазақтар жөнінде жа- зылған тараулар бар еді, цензура сол жерлерді кесіп алып қалған. Соның бәрі үйде сақтаулы еді. Соны ғана қосып жібердім. Басқа өзгеріс жасамадым. Жалпы, қай шығар- мамды да екінші рет қайта қараған емеспін.

– Оралхан Бөкей күнделігінде «әрбір шығармамды жазуға отырған сайын, бүл менің сонғы дүнием емес пе?» деп үркектеп отырамын депті. Сізде ондай сезім бола ма?

– Оралхандағы көңіл күй барлық жазушыларда болады. Мәселен, Ілияс Есенберлин шығарма жазғанда керемет асығатын. Оның көптеген кітаптарына редактор болдым, Бір байқағаным, ол кісі әрбір шығармасын жазып болған сон, «жарыққа шықканын көрмей кетем бе» деп, асы- ғып жүретін. «Ілеке-ау, сонша неге асығасыз?» деп сұрап қалсам, «Оу, Кабдеш, мен сен секілді қылшылдаған жас емеспін. Жасым біразға келді. Көкіректе ой-арман көп, соның бәрін ақ қағазға түсіріп қалсам ба деймін. Оның үстіне мен сықатпын ғой, бір күні кисайып қалам ба, кім білсін?» деп отыратын. Қол жазбасын бірден орысшаға аударта беретін. Әрине, асығатын жалғыз Ілияс па еді, жасы біразға келіп қалған кез келген ақын-жазушы осың- дай ойда жүреді. Ол сезім менің де басымда бар. Міне, ал- дымда қолжазба жатыр. Компьютермен тергенде 400 бет- тен астам. Осы кітап тезірек жарық көрсе, көріп кетсем деген бір сақтық қылаң береді. Енді адамбыз ғой... Жасым жетпіс жетіге шықты дегендей...

– Егерде Әуезов 1932 жылы «жаздым, жаңылдым, кеңес билігін мойындаймын» деп Алаш идеясынан сырттай болса да бас тартпағанда, өзге арыстар секілді атылып кетері белгілі болатын. Әуезов, Әлихаңдар- дың, Ахметтердің, Міржақыптардың, Смағұлдардың ізімен мерт болғанда, қазақ әдебиеті бүгінгі жеткен деңгейге көтеріле алар ма еді?

– Империя кезінде қазақ әдебиеті екі бағытта дамыды. Бірі – солақай саясаттың сойылын соғушы да, екіншісі

• халықтық бағытта. Осы халықтық бағыттың туын ұс- тап калған жазушы Әуезов болды. 1930жылдан 32 жылға

дейін Мұхтар Алматының түрмссінде отырды. Содан «мен советтік платформаны қабылдаймын» деп жоғарыға хат жазды. Сөйтіп, түрмеден босады. Әйтпесе ол да алдың- ғы толқын ағаларының жолын құшып, жок болып кетер еді. Мұқаңның хат жазуы өте дұрыс жүріс болды. Такти- ка деп жатады ғой. Сол тұста Алаш көсемінің бірі Ахмет Байтұрсынов Мұқаң түрмеде жатқанда «Сен жассың әлі. Бізге енді кері қайту жоқ. Қалған тірлікті сеніп саған тап- сырамыз. Сенің казақ мәдениеті мен әдебиетін көтеру- ге қабілетің, дарының жетеді. Біз секілді аранға түспей, басыңды сақтап қал» деп акыл берген деседі. Оны Мұ- қаң кұп алған. Бұдан қазақ ұтылған жоқ. Қазақ әдебиетін қол жетпес биікке көтерді. Алаш арыстарының аманатын абыроймен орындады. Қазақ халқының бағы болды. Егер- де Мұқаң атылып кеткенде, дәл сол уақытта халықтық жолға түрен салатын ондай адам шығуы неғайбыл еді. Ол серке еді. Калғандары соған еліктеді, соның ізімен жүрді. Өткенде Жазушылардың кұрылтайында одақ басшылары

«біздін тұсымызда бұрын-соңды болмаған дәрежеде жазу- шылардың саны өсті» деп мақтаңды. Бұл мақтанатын нәр- се емес, жалпы, әдебиетті сан шешпейді. Сапа шешеді. Әрине, әлгі келтірілген жеті жүз жетпіс жазушы әйтеуір әдебиеттің маңайында жүреді, күн көріп. Бірақ әдебиетті биікке көтеретін, кара нардай жүгін тартатын – жеті жүз жетпіс жазушы емес, жеті-ак жазушы болуы мүмкін. Әуе- зовтін соңынан Мүсірепов, Мұстафин, Есенберлин, Ақ- танов, Мағауин, т.б ерді. Бәзбіреулер «Шерханның шек- пенінен шықтық» деп жүр ғой. Бірақ Шерханның шекпені канша адамға жететінін білмеймін. Шынтуайтында, Әуе- зовтің макентошы бәрімізге пана болды. Былтыр Қадыр Мырзалиев кайтқаңда, қырқына барғанда сөз сөйледім. Сонда  «Қадырмен бірге әдебиеттің бір дәуірі кетті. Ол

• жай дәуір емес, әдебиеттің алтын дәуірі. Ол Қадырмен, оның буынымен (жетпіске келгендер) аяқталады» деп едім. Ол одан кейін әдебиет болмайды деген сөз емес. Әдебиет болады, бірақ ол басқа әдебиет. Мәселен, бір жылда қырық екі адамға «Алаш» сыйлығын беретін әде- биет басталады... Сөз қадірі кетеді, сөз сиқыры жоғалады, талғам ортаяды... Осындай әдебиет болады. Бір Әуезовтің өзі қазақ әдебиетін биік қырқаға шығарып еді. Әдебиетте

«Абай жолы» тәрізді, «Әуезов жолы» тәрізді тыңнан жол салатын тұлғалар туа ма. Кесіп айту қиын.

– Сіз 1962 жылы қысқа мерзімде Қытайдан атаме- кенге оралған көштің бас бұйдасын ұстаған адамсыз. Сол көш еліміз тәуелсіздік алған жылдары жалғасын кайта тапқан. Өкінішке қарай, «Нұрлы көш» деп ай- дар таққан сол көшіміз қандай себептен екені белгісіз, тоқтап тұр. Сыртта қалған қазақтардың тағдыры қаншалықты сізді толғантады?

– Сыртта қалған қазақтың жайын ойламайтын күнім жоқ. Былтыр 1962 жылы бір айдың ішінде бергі бетке өт- кен екі жүз мың қазаққа елу жыл толды. «Елу жыл толды» деп дабыл қақтым. Бұл – ұлы оқиға ғой қазақ тарихында- ғы. Біз балшықтан қазақ жасай алмай жүргенде, бір ғана сәүір айында екі жүз мың қазақ бергі бетке өтті. Елдің санын көбейтті, қазақтың қарасы артты. Мұны үнсіз, елеусіз қалдырмай, атап өту керек қой. Бірақ тырс еткен жан болмады. Шыдамай екі газетке мақала жаздым. Бас- пасөз бетінде жарық көрді. Ойым – сол ұлы көшті жұрт- тың есіне салу еді. Сосын Ұлттық телеарнаға телефон шалдым. Ондағы ой, сол кеш кезінде туған бала бүгінде елуде, көштің жүгін артыскан жігіт қазір жетпісте, со- ларды құттықтайын жане де сол көштің маңызын айтып берейін деп. Телефонды кетергендер «бастықпен ақыл- дасайық, сонан соң хабарласамыз» деді де жоқ, болды. Елім дейтін Ұлттық каналдың тірлігі осы. Өзгеге не жо- рық? Жалпы, сырттан келетін көшке, неге екенін кайдам, 2011 жылдан бастап қырын қараушылық байқалды. Атын

«Нұрлы көш» деп атадық. Мәселе атауда емес қой. Тіпті өзі «Нұрлы» бола тура, сол «Нұрлы көш» неге тоқтайды. Ақыры сиырқұйымшақтанған көш, 2012 жылы мүлде тоқтады. «Неге тоқтады?» деп сұрастырсам, Үкіметтің арнайы қаулысы болыпты. Еш жерде жарияламаған, бірақ сондай пәрмен болған екен. Сөйтсек, 2015 жылға дейін көшке мораторий жарияланыпты. Қысқасы, шеттен қазақ келтірмеу деген сөз ғой. Басында сенбедім. Жер-жерге те- лефон шалып, көштің тоқтағанына көз жеткіздім. Менің- ше, бұл – казақ халқына жасалған қиянат. Тәуелсіздіктің бір жемісі осы көш емес пе? Сырттағы қазақты осы көк тудың астына жинау емес пе? Тәуелсіздікті неге алдық,

неге қуандык? Он шақты адамды миллиардер қыламыз, жүз шақты адамды миллионер жасаймыз деп қуандық па? Тәуелсіздікті қазақ халқының кеткен есесін толтырамыз, мерейін үстем етеміз, шетте жүрген қазақтың үштен бірін атамекенге әкеліп, көк тудың астына топтаймыз деп қуан- бадық па? Сөйтсек, елде болған кейбір келеңсіз окиғалар- ға оралмандар «кінәлі» екен. Оны билік маңында тізгін ұстап жүргендер беттері бүлк етпей жария етгі. Бұл аздай, қазақ қауымдастығының басшысының орынбасары Тал- ғат Мамашев деген: «Шеттегі казақ келгісі келмейді, көш содан тоқтап тұр» деп соқты. Бұл да – қазаққа жасалған қиянат және жала. Менің білуімше, өзге жақты атпай-ақ қояйын, Қытайдағы қазақ Қазақстан дегенде ұшарға қана- ты болмай, жете алмай отыр. Осыдан біраз бұрын Прези- дентке «көшті кайтадан жандандырыңыз» деп хат жазып, он-он бес адам қол қойып, жөнелттік. Тәуелсіздік алған кезде, сырттағы қазаққа сауын айтып, «елге қайт» деген өзі ғой. Бір дұрыс шешімге келер деген ойдамын.

– «Сол 16 желтоқсаннын аязды кеші қазір де көз алдымда... Теледидар алдында жаңалықтар тыңдап отыр едім, бір мезетте диктор әйел: «Бүгін республи- каның Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның тәуелсіздігін жариялады» деп хабарлады. ...Бір уақытта қарасам, көзімнен тарам-тарам жас парлап отыр екен. Ағыл- тегіл қуаныш жасы...» деп жазыпсыз «Таңғажайып дү- ние» атты ғұмырнамалық романыңызда. Міне, содан бері жиырма жылдан астам уақыт өтті. Тәуелсіздіктің салмағын қаншалықты сезіне алдыңыз?

– Менің «тәуелсіздік» жарияладық» дегенде пора-по- ра болып жылайтын жөнім бар. Аңсаудан, сағыныштан, қуаныштан туған жас қой. Тәуелсіздік ата-бабадан келе жатқан арман еді, аңсар еді. Осы жолда қаншама жан қан төкті. Кұрбан болды. Кешегі Алаш қайраткерлерін еске алсақ та жетеді. Сол аққан термен, төгілген канның есесі ғой, бұл тәуелсіздік. Соны көздің қарашығындай сақтау керек. Басқа ой жоқ.

– Әңгімеңізге рақмет.

Сұхбаттасқан Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ

«Айқын» газеті, 25-қаңтар 2013 ж.