Әңгімелер жинағы ✍️

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

НУАРТЬЕ ДЕ ВИЛЬФОР МЫРЗА

Данглар ханым қызы екеуі жүріп кеткен соң, біз баян еткен оқиғаның кезеңінде, король прокурорының үйінде не болып, не қойғанына келелік енді.

Вильфор зайыбын ертіп, әкесінің бөлмесіне енген болатын; ал Валентинаға келсек, оның бұл сәтте қайда жүргені бізге мағлұм.

Қариямен амандасып болған соң, ширек ғасырдан астам уақыт Нуартьенің қызметінде жүрген қарт малай Барруаны шығарып жіберіп, ерлі-зайыпты екеуі тізе бүкті.

Нуартье шағын төрт доңғалақты нән креслода отырған: оны күнде ертемен осы креслоға жайғастырып, кешкісін бір-ақ түсіріп алатын-ды; оның алдындағы шарайнадан бөлменің іші түгел көрінетін, сондықтан да, қыбыр етпестен отыратын онсыз да сал болып қалған қарияның қимылдауы мұң-тұғын, үйге кім кіріп, кім шыққанын, айналада не болып, не қойғанын бақылап отыруына оңтайлы еді. Қимылсыз қалған тірі өлік шал ресми шаруамен келген адамдарға ұқсап оқыс кіріп, салтанатты түрде сәлемдескен келіні мен баласына жанары жыли, елжірей қарады.

Тас мүсінге айналған, төрінен көрі жуық мешел шалдың құлағы естіп, көзі көргені болмаса, одан басқа жылт еткен тіршілік нышаны жоқ-тұғын; оның өзінде де осынау мелшиіп қатып қалған тірі аруақтың кеудесінде әлі тіршілік белгісі барынан хабар беретін тек маңдайдағы қос жанары ғана: жан иесі екенін білдіретін көзқарасы қу-меднен шөлде адасып жүрген дәруішке осынау шексіз-шетсіз тылсым түнек әлемде өзге де пенде баласы бар екенін сездіріп, жер түбінен мен мұндалап, жол нұсқап тұрған шалғайдағы жарық сәуле іспетті.

Ал, оның есесіне аппақ құдай шашы иығына түскен қарттың түксиген қалың қара қасы көзге ұрып, қара көздері жайнап тұр, өзге дене мүшелерінің есебінен күш алып, қызмет еткен сау мүшеге тән қасиет осы көздерде бар — бір кезде тәні мен рухына жан бітірген күллі жігер — бойдағы бар ерік, барша қуат, толайым ақыл-ес қазір осында тоқайласқан. Әлбетте, қолмен ишара жасау, дауыстап тіл қату, тән қимылы жетіспейтіні рас, бірақ осынау өктем көзқараста осының бәрі бар. Шал көзбен әмір етеді, көзбен алғысын білдіреді; тек көзінде ғана тіршілік белгісі бар тірі өлік бұл; тек жоғары жағында ғана бірде ашу оты жарқ ететін, болмаса қуаныш нұры жайлайтын осынау тас мәрмәр бетті көрген адамның аза бойы қаза тұрарлық. Бұл мешел қарияның тілсіз тілін тек үш адам ғана түсінеді, олар Вильфор, Валентина және біз жоғарыда еске алған малай шал. Сөйтсе де, Вильфор әкесін ілуде бір көретіндіктен, онда да, көрмеске лажы қалмаған жағдайда ғана дидарласатын болғандықтан, оның үстіне, тіпті, қарияның жай-жапсарын жақсы біле-түсіне тұра, көнілін аулауға құлқы болмауы себепті, мүскін шалдың бары да, бақыты да немере қызы-тұғын. Задында жанкешті де мейірбан, төзімді Валентина Нуартье қарияның көкейінде сайраған ойын көзінен оқуға әбден машықтанып алған. Басқа ешқандай пенде ұғып болмайтын бимағлұм тілсіз пендеге қыз бар жанын салып, күллі дауыс ырғағымен, бет пішін құбылысымен жауап қататын да, сөйтіп, бойжеткен қыз бен тірі аруақ құр сүлдер, дегенмен әлі де илікпей сал болып қалған дене пішініне үйлесімді, рухына орай ғаламат қайсарлығы бар, асқан білімдар, аса зерек осынау адам кәдімгідей шүйіркелесе әңгіме-дүкен құратұғын.

Сөйтіп бұл қиындықты жеңіп шыққан Валентина атасының ойын айны-қатесіз ұғып, оған өз айтпақ сөзін түсіндіре алатын болды; осының арқасында осынау тірі жанның көкейіндегісін емеуріннен дәл тани алмай, өлмеші шалдың мұқтажын өтей алмай қалған кезі жоқ.

Ал, енді Барруаға келсек, қожайынына аттай жиырма бес жыл қызмет еткенін айтқанбыз, оны әбден қасы мен қабағынан танып үйренгендіктен, Нуартье бұған тіпті ештеңені түсіндіріп әуре болмайтын да еді.

Әкесіне айтпақ болып келген баяғы бір тосын әңгімесін бастау үшін Вильфор ешкімнің көмегін қажетсінген жоқ. Шалдың күллі сөздік қорын өзінің бес саусағындай бек жақсы білетінін бұрын да айтқан едік, ал әкесімен өте сирек сұқбаттасуын Вильфордың тек немқұрайдылығынан деп ұғу керек. Сондықтан да, Валентинаның баққа сейілдеуіне кеңшілік еткен ол, Барруаны шығарып жіберді де, өзі әкесінің оң жағын ала кеп отырды, ал бұл кезде Вильфор ханым сол жағына келіп жайғасқан.

— Валентинаның бізбен бірге келмегеніне және Барруаны шығарып жібергеніме таңырқамаңыз, сударь, — деді ол, — қызымыз бен малайымыздың көзінше айтатын әңгіме емес бұл. Вильфор ханым екеуміздің сізге айтпақ уәжіміз бар.

Осы әңгіменің кезінде Нуартье жүзі міз қақпаған қалпы отыра берді, ал Вильфор болса шалдың көкейіндегісіне көз жүгіртпек сыңай танытқандай-тұғын.

— Біз, яғни Вильфор ханым екеуміз, — деп король прокуроры өзінің үйреншікті ызғарлы үнімен, мына қалпында тірі пендені бетіне келтірер түрі жоқтай, сөзін әрі қарай сабақтады, — бұған сіз де іш тартып, жанашырлықпен қарар деп сенеміз.

Шалдың жанарынан бұған ықылас білдірген нышан әсте байқалған жоқ; әліптің артын бағып отырғаны хақ.

— Біз Валентинаны күйеуге бермекпіз, — деп Вильфор сабақтады сөзін.

Мұны естігенде шал тас мүсіннен бетер бедірейіп қатты да қалды.

— Той үш айдан кейін болмақшы, — деді Вильфор тағы да.

Шалдың көзінен бұрынғысынша тіршілік белгісі сезілмейді.

Енді әңгімеге Вильфор ханым да араласты:

— Біздің топшылауымызша, — деп іле сөз қыстырды ол, — бұл хабарға бейтарап қалмасаңыз керек еді; оның үстіне, тегінде Валентинаны әрдайым жақсы көресіз, сондықтан, бізге тек болашақ күйеу балаңыздың есімін сізге естірту ғана қалып отыр. Валентинаның өзіме осы тең-ау дейтін жақсы жердің бірі бұл; оған біз лайықты көріп отырған адамымыз, оның аты сізге де таныс болса керек, өзі бекзаттар нәсілінен, әрі дәулетті, ал ондай адамның салт-санасы, тәлім-тәрбиесімен қызымыздың бағы ашылары кәміл. Біздің әңгіме етіп отырғанымыз — Франц де Кенель, барон д'Эпине.

Зайыбы осы бір мөлтекше әңгімесін тәмамдағанша Вильфор шалдың бетіне бұрынғыдан бетер қадалып, тесіле қарап отырды. Де Вильфор ханымның Франц есімін атауы-ақ мұң екен, Нуартьенің ұлына бек жақсы таныс жанары дір ете қалғандай болды да, әлдене айтқысы келген адамның ерніндей ашыла берген кірпіктерінің арасынан жай отының жарқ ете қалғаны.

Өз әкесі мен Францтің әкесінің бағзы бір заманда ашық жауыққанын жақсы білетін король прокуроры шалдың жанарынан жасын атып, оқыс өрекпіген себебін айтпай-ақ ұқты; сөйтсе де түк сезбегенсіп, сыр білдірмей, жұбайының бастаған әңгімесін іліп әкетті:

— Сударь, он тоғызға келіп қалған Валентинаны әйтеуір құтты жеріне қондырудың қаншалықты маңызды екенін өзіңіз де бек жаксы түсінесіз ғой. Оның үстіне, осының бәрін ақылға салып, кеңескенде сізді де естеп шығармай, мәгәрки, Валентинаның күйеуі мақұл көргендей болып, бізден бөлек тұра қалған жағдайда, — әлбетте, жас жұбайлар бізден қысылып-қымтырылуы ықтимал ғой, — бәрібір сіздің жастармен бірге тұрғаныңыз жөн шығар деген мәмілеге келгеніміз бар; оған себеп: Валентина сізді жанындай жақсы көреді және байқауымызша, сіз де оған шаң жуытпайсыз. Сөйтіп, бір қалыпты, үйреншікті өмір-тіршілігіңіз өзгеріссіз қалмақ, тек бар айырмасы өзіңізді бұрынғыша бір емес, енді екі бірдей балаңыз бағып-қағатын болады.

Нуартьенің ақшиған көзіне қан толып кетті.

Тегінде шалдың жан дүниесінде сұмдық әлем-тапырақ болып жатса керек; сірә, сыртқа шығара алмаған күйік пен ашудан болар, іштей булығып, өңі қаракүреңденіп, еріндері көкпеңбек болып кетті.

Вильфор жайымен барып терезені ашты да:

— Бөлменің іші қапырық екен, Нуартье мырзаға тыныс алу ауыр соғып тұр, — деді.

Сонсоң орнына қайтып келді де, отырмастан түрегеп тұрып қалды.

— Бұл некені, — деп үстеді Вильфор ханым, — д’Эпине мырза да, оның ағайын туыстары да мақұлдап отыр; туыс дегенде де бар-жоғы бір ағасы мен бір апайы ғана. Шешесі бала туысымен дүние салған, ал әкесі болса, небәрі екіге толған кезде, мың сегіз жүз он бесінші жылы қаза тапқан; қысқасы, оның оң қолынан басқа ортағы жоқ.

— Кімдер өлтіргені белгісіз, құпия сыры ашылмаған өлім бұл, — деді Вильфор, — талайлар күдікті деп танылды, сонда да ешкім жаза тартқан жоқ.

Нуартье зордан-молдан ернін қисайтқан болды — түр-әлпеті жымиғанға келеді.

— Солай десек те, — деп сөзін соза түсті Вильфор, — бұған шын кінәлі адамдар өздерінің қылмысын бек жақсы біледі, оларды көзі тірісінде адамзат баласының әділ сотының құрығы құтқармаса керек. Ал о дүниеде жаратқанның бір жазалауы кәдік; әлбетте, олар күдіктен алда-жалда құлан-таза арылу үшін біздің орнымызда болып, Франц д’Эпинеге қызын берерлік мүмкіндік тапса, қандай қуанар еді.

Бұған төзіп-шыдауға құр сүлдері отырған мешел шалдың дәрмені қалай жеткені белгісіз.

— Жарайды, сөзіңізді ұқтым, — деп жауап қатты ол көзімен; оның сонысынан сұмдық жиреніп, ашумен тұлан тұтып отырғаны байқалды.

Шалдың айтпағын жанарынан жаза баспай ұққан Вильфор мән бермегенсіп, әшейін иығын қозғай салды.

Сонсоң жұбайына кетелік деген ишарат білдірді.

— Енді, — деді де Вильфор ханым, — бізге кетуге рұқсат етіңіз. Эдуард кіріп, сізге сәлемдесіп шықса, қалай қарайсыз?

Қашанғы өзара келісім бойынша, шалдың көзін жұмғаны — мақұлдағаны, көзін жыпылықтатса — келіспегені, ал әлдеқандай талап-тілегі болса — көкке қарайтын.

Егер Валентинаны көргісі келсе, тек оң көзін жұматын.

Ал сол көзін жұмғаны — Барруаны шақыр дегені.

Де Вильфор ханымның әлгі ұсынысын естігенде шалдың көзі үсті-үстіне жыпылықтап кетті.

Атасының бет бақтырмай тұрғанын көргенде, Вильфор ханым ернін тістеді.

— Олай болса, сізге Валентинаны жіберейін, — деді келіні.

— Иә, — деп жауап берді шал дереу көзін жұмып.

Ерлі-зайыпты екеуі тағзым етіп шығып кетті де, күндіз атаңа қолғабыс етуге керек болып қаларсың деп алдын ала құлақ қағыс қылып қойған Валентинаны шақыруға жарлық етті.

Толқудың әсерімен қысылып-қымтырылған Валентина қып-қызыл боп атасының бөлмесіне енді. Қандай азапқа түсіп, күйіп-пісіп жатқанын, қайтсе де тезірек өзімен сұқбат құрғысы келгенін, қыз бір қарағанда-ақ айтпай ұқты.

— Ата, — деді ол дауыстап, — не боп қалды? Немене, ашуыңа тиді ме, енді соған ренжіп отырсың ба, қалай?

— Иә, — деді ол көзін жұмып.

— Кімге ашуланып отырсың? Менің әкеме ме? Жоқ, де Вильфор ханымға ма? Оған да емес, әлде маған ба?

Қария мақұлдап ишарат білдірді.

— Маған ба? — деп қайталай сұрады аң-таң болған Валентина.

Қария әлгі ишаратын тағы да қайталады.

— Мен не бүлдіріппін сондай-ақ, ата? — деп шырылдады Валентина.

Жауап қайтпаған соң, қыз сөзін соза түсті:

— Бүгін күн ұзағына сені көрген жоқпын ғой; демек, әлдебіреулер мен туралы бірдеңе деген шығар?

— Иә, — деп жауап қатты іле шал көзін жұмып.

— Қазір ендеше анықтап байқап көрейін. Құдайым-ау, имандай шыным, ататай... Е, сол екен ғой!.. Де Вильфор ханым мен әкей әлгінде ғана осы бөлмеден шықты емес пе, солай ма?

— Иә.

— Ендеше сенің қытығыңа тиетін бірдеңе айтқан солар болды ғой? Ол не нәрсе болды екен, ә? Қаласаң, осы қазір барып өзіңнен не үшін кешірім сұрауым керек екенін анықтап сұрап қайтайын?

— Жоқ, жоқ, — деп жауап қайырды шал көзімен.

— Шошынайын дедім ғой! Сондай-ақ не айта қойды екен олар.

Соны айтып қыз ойға шомды.

— Ойлап тапқан секілдімін, — деді Валентина, даусын бәсеңдетіп, атасына таяй түсіп. — Бәлки, мені күйеуге беретіндері жайлы сөз қозғаған шығар олар?

— Иә, — деді шалдың ашулы көзқарасы.

— Енді түсінікті болды, мен үндемей қалды деп ренжіп отыр екенсің ғой. Бірақ олар тісіңнен шығарып, атаңа бұл жайлы айтушы болма деп қатаң тыйым салған; тіпті маған да ләм-мим деп тіс жармаған-тұғын, бұл сырды мен өзім де кездейсоқ біліп қалдым; өзіңмен ашық сырласа алмаған себебім де содан. Ғафу ет, ата.

Тағы да селт етпестен сұлқ қалған шалдың көзқарасы: «Мен тек сенің үнсіз қалғаныңа ғана күйініп отырғаным жоқ», — дегендей еді.

— Сонда қалай болғаны? — деді Валентина. — Болмаса, тұрмысқа шыққан соң, сенен алыс кетіп, мүлде ұмытатын шығар деп ойладың ба, ата?

— Жоқ, — деді қария.

— Ендеше, олар д'Эпине мырза бәріміздің бірге тұруымызға келісім берді деді ме, әлде?

— Иә.

— Ал, онда неменеге ренжіп отырсың?

Қарияның көзіне қарап, оның соншалық тебірене елжіреп отырғанын байқауға болатын еді.

— Иә, енді түсінікті, — деді Валентина, — өйткені сен мені жақсы көресің ғой, ә?

Шал мақұлдағанын ыммен білдірді.

— Тегі, мені бағы ашылмайды-ау деп қорқасың ғой?

— Иә.

— Францты жақтырмайсың ба?

— Жоқ-жоқ-жоқ.

— Өзің сұмдық күйзеліп отырсың ғой, ата?

— Иә.

— Ендеше, тыңда, — деді Валентина, Нуартьенің жанына кеп тізе бүгіп, атасының мойнынан құшақтап, — мен де қатты қапа болып жүрмін, себебі Франц д’ Эпинені менің де суқаным сүймейді.

Атасының жанарында қуаныш нұры ойнады.

— Мен монастырьға кетпек болғанда, тас-талқан боп ашуланғаның есіңде ме?

Шалдың тандыр боп қалған жанарына жас тұнды.

— Міне, сонда, — деп үстеді Валентина, — монастырьға кетпек болған себебім де басқа шарам қалмаған соң, некеден қашқан амалым еді.

Қарияның тынысы тарылып, ентіге дем алды.

— Демек, бұл некеге сенің де қабырғаң қайысады екен ғой, ата? Ах, шіркін-ай, маған қол ұшын беруге шамаң келсе ғой, сөйтіп екеулеп олардың жоспарын іске асырмай тастасақ қандай тамаша болар еді! Бірақ көңілің сара, өзің бірбеткей болғанмен оларға қарсы тұрар қауқар сенде жоқ; арпалысуға келгенде сен де мен сияқты дәрменсізсің, тіпті, менен де әлжуазсың. Денің сау, қауқарың бар кезіңде, әлбетте маған қорған болар ең, ал ендігі қолыңнан келері тек менімен бірге қуанып, бірге мұңдасу ғана да. Бұл да болса маған жаратқан жаббардың берген бағы-дағы.

Мұны естігенде Нуартьенің көзінде айла-шарғысын тереңге бүккен әккі адамның жымиғаны тәрізді бір сәуле лып ете қалды да, ол:

— Қателесесің, қарағым, мен саған әлі талай жақсылық ете аламын, — деп тұрғандай көрінді Валентинаға.

— Әлде маған жәрдем етуге шамаң келе ме, ата? — деп қарияның ойын өз сөзімен жеткізді Валентина.

— Иә.

Нуартье төбеге қарады. Екеуінің өзара келісімі бойынша, бұл — атасының әлдеқандай айтпақ тілегім бар дегенді білдіретін нышаны-тұғын.

— Не айтпақ едің, ата? Ұғуға тырысып көрейін.

Валентина есіне түскен көкейіндегі осы қалай деген ойларын бірінен соң бірін тізіп айтып көріп еді, бірақ соның бәріне де атасы «жоқ» деуден бір танбады.

— Жарайды, — деді Валентина, — мұншалық иіс алмас екенмін, ендеше, төтенше шараға көшелік!

Сонсоң, әліппенің әріптерін А-дап бастап Н-ге дейін дауыстап оқи бастады да, өзі күлімсіреген қалпы мүскін қарияның көзінен көзін алмады; Валентина Н әрпіне жеткенде, Нуартье тоқта дегендей белгі берді.

— Хош! — деді Валентина. — Демек, бұл сенің айтайын деген ойың Н әрпінен басталады деген сөз; сөйтіп, мәселе Н әрпіне тірелді ғой? Ал кәнекей, бізге оның, осынау Н әрпінің қандай қажеті болды екен? На, не, ни, но...

— Иә, но, иә, — деді жөпелдемде қария.

— Демек, но ғой керегі?

— Иә.

Валентина барып сөздікті алып келді де, Нуартьенің алдына пюпитрге әкеп жайып салды; атасының шұқшия қараған бетіне келгенде, әр бағананы жоғарыдан төмен қарап тездетіп саусағымен нұсқап көрсете бастады.

Бұдан алты жыл бұрын Нуарьте осындай ауыр жағдайға душар кеп, кәріп болып қалғалы бері Валентина оның ойындағысын лезде ұғып-білуге дағдыланып әбден әккіленгені соншалық, атасы өзіне қажетті сөзді сөздіктен өзі іздесе де мұншалық тез таппас.

Нотариус деген сөзге жеткен тоқта деп белгі берді Нуартье.

— Нотариус, — деді немересі, — сонда нотариусты көргің келе ме, ата?

Нуартье шынында да нотариусты көргісі келетіндей нышан білдірді.

— Ендеше, нотариусқа кісі жіберу керек екен ғой? — деп сұрады Валентина.

— Иә, — деп ишарат етті шал.

— Бұл жайлы әкейдің білгені жөн бе?

— Иә.

— Немене, нотариус саған тығыз керек пе?

— Иә.

— Қазір кісі жібереміз. Бар айтпағың осы ма еді?

— Иә.

Валентина жүгіріп барып қоңырауды басып, малайды шақырып алды да атама Вильфор мырзаны, яки болмаса де Вильфор ханымды шақыр деді.

— Разымысың енді? — деді Валентина. — Солай де... Риза болмағанда ше! Түсіне қою оңайға соқпады-ау!

Соны айтып, немересі жас сәбиге қарағандай атасына мейірлене жымиды.

Вильфорды ертіп бөлмеге Барруа енді.

— Сізге не қажет боп қалды, сударь? — деді Вильфор мешел шалға.

— Әкей, — деді Валентина, — атам нотариусты көргім келеді дейді.

Осы бір таңсық сөзді, ең бастысы ойламаған жерден қойылған талапты естігенде, Вильфор мүскін шалға көзімен ішіп-жей қарады.

— Иә, — деп белгі берді шал міз бақпастан, Валентина мен өзінің айтпақ тілегін айқын ұққан кәрі малайын арқаланған ол енді шайқасқа біржола бел буғандай.

— Сіздің нотариусты көргіңіз келе ме? — деп қайта пысықтады Вильфор.

— Иә.

— Неліктен?

Нуарьте ләм-мим демеді.

— Ау, сонда неменеге қажет ол нотариус? — деді Вильфор.

Қарияның жанарында жылт жоқ, қимылсыз қатты да қалды; мұнысы «айтқаным — айтқан» деген ұғымды білдіретін.

— Қалайда бізге бір қырсық тигізу үшін бе? — деді Вильфор. — Оның қажеті қанша?

— Бірақ сонда да, — деді Барруа, өз дегенін орындап тынатын қарт малайларға тән бірбеткейлікпен, — әгәрки, менің мырзам нотариусты көргісі келеді екен, демек оған бір қажеті болғаны да. Нотариуске өзім барайын.

Барруа Нуартьеден басқа қожайыным бар екен деп білген жан емес және оның дегенін екі етуге әсте жол бермейтін.

— Иә, нотариусты көргім келеді, — деп қария ишарат етіп, көпе-көрнеу ерегісе көзін жұмғанда: «Көрерміз, дегенімді істемей байқасын» дегендей әсер етті.

— Егер, айтқаныңыздан қайтпасаңыз, әлбетте нотариусты шақырып келеміз ғой, бірақ одан өзім үшін де, сіз үшін де кешірім өтінуіме тура келер, өйткені, елге күлкі боларымыз хақ.

— Мейлі, — деді Барруа, — мен оған барып келейін. Соны айтып қарт малай көңілі марқайған күйі шығып кетті.

II ӨСИЕТ

Барруа бөлмеден шығып бара жатқанда, Нуартье немересіне қулана бір қарап қойды. Шалдың бұл қарасын Валентина іштей ұғып тұр: мұның мәнісін Вильфор да бірден түсіне қойған еді: жүзі түнеріп, лезде қабағы түсіп кетті.

Ол орындық алып, ғарып шалдың алдына барып жайғасты да, не де болса істің ақырын күтпек болды.

Ал Нуартье болса оған мүлде самарқау қарап отыр, сонда да Валентинаға ешқандай қам жеме және қасымнан кетпе дегенді көз қиығымен сездіріп қойды.

Қырық бес минуттың мұғдарында Барруа нотариусты ертіп келді.

— Сударь, — деді Вильфор нотариуспен амандасып жатып, — сізді шақыртқан мына отырған Нуартье де Вильфор мырза; тұла бойы сіресе сал болып, тілден айырылған, тек біз ғана, онда да зордан-молдан іліп-шалып, қайсыбір айтпақ ойын ұға аламыз.

Нуартье салқын да салмақты көзқараспен Валентинаға қарап еді, немересі дереу сөзге араласты.

— Сударь, атамның тілін мен жақсы түсінемін.

— Ол рас, — деп үстеді Барруа — мұның бәрін нотариус мырзаға жолшыбай айтқан болатынмын.

— Мырзалар, рұқсат етіңіздер, айта кетейін, — деді нотариус Вильфор мен Валентинаға қарап сөйлеп, — дәл осындай жағдайда ресми адамның жаңсақ басып жаңылыс кетуіне әсте хақы жоқ, олай болса өзіне ауыр жауапкершілік жүктеп, пәлеге қалды дей бер. Акт заңды болу үшін ең әуелі нотариус өсиет жаздырушының айтпақ ойын, талап-тілегін тұпа-тура сол күйінде қағаз жүзіне түсіргеніне көзі ап-айқын жетуі шарт. Сөйлей алмайтын мылқау клиенттің не құптап отырғанын, не құптамай отырғанына қалайша сенімім кәміл болмақ; өз ойын жеткізіп айтар тілі болмаған соң, оның нені қалап, нені қаламай отырғаны мен үшін танық болып қалғандықтан, бұл жағдайда менің қатысып отырғанымнан пайда жоқ, бұл заңға сыймайды.

Нотариус кетуге ыңғайланды. Іштей масайрап отырған король прокурорының миығынан ұры күлкі жылт ете қалды.

Нуартьенің өзіне күйзеле қарағанын көрген Валентина жандәрмен нотариустың жолына көлденең тұруға мәжбүр болды.

— Сударь, — деді ол, — атам екеуміздің өзара ұғысып сөйлесіп жүрген тіліміз сондайлық оңай, қарапайым тіл, оны осы қазір, бірер минут ішінде, өзім қандай түсінсем, сізге де сондай тамаша түсінетіндей етіп үйретіп шығара алам. Арыңыз судан таза, сүттен ақ болуы үшін сізге не қажет екенін айтыңызшы маған?

— Біздің актілеріміздің заңды болуы үшін, — деп түсіндірді нотариус, — өсиетшінің не нәрсеге де келісім беретін-бермейтініне сенімді болуымыз қажет. Өсиетшінің тәні ауру болса да ақыл-санасының орнықты болғаны керек.

— Ендеше, сударь, қазір ол кісі екі-ақ белгі бергеннің өзінде атамның ой-санасының дәл қазіргідей ешқашан түзу болмағанына көзіңіз айқын жетері хақ. Үннен, тілден айырылып, қимылсыз қалған Нуартье мырза «иә» дегенде көзін жұмып белгі береді де, «жоқ» дегенде бірнеше мәрте кірпігін жыпылықтатып ишара жасайды. Енді бұдан кейін сіз онымен өзіңіз де сөйлесе аласыз; байқап көріңізші.

Шалдың Валентинаға дән разы боп, соншалық мейірі түсіп, сүйсіне қарағанын, тіпті, нотариус та ұға қойды.

— Немереңіздің айтқанының бәрін де естіп, түгел ұғып отырдыңыз ба, сударь? — деп сұрады нотариус.

Нуартье көзін баяу жұмды да, бір секундтан кейін қайтадан ашты.

— Сөйтіп, сіз оның айтқандарына түгел қосыласыз ба, яғни айтқанда, немереңіз әлгінде атаған ишарат-белгілерді сіз өз ойыңызды басқа адамға жеткізу үшін пайдаланатыныңыз рас па?

— Иә, — деп белгі берді қария.

— Мені шақырған сіз бе?

— Иә.

— Өсиет жаздыру үшін бе?

— Иә.

— Өсиет қағазын толтырмай тұрып кеткенімді қаламайсыз ғой?

— Ғаріп шалдың көзі жыпылықтап кетті.

— Міне, көрдіңіз ғой, сударь, енді оның айтпағын түсінетін шығарсыз? — деп сұрады Валентина. — Енді көңіліңізде күдік қалмаған шығар?

Қапелімде нотариус жауап қатқанша, Вильфор оны оңашалап алып шықты да:

— Сударь, — деді, — сал болып қалған осынау тірі өлік Нуартье де Вильфор мырзаның ақыл-ссі шынымен бүтін деп ойлайсыз ба?

— Менің қиналып тұрғаным бұл емес, — деп жауап қатты нотариус, — мен оның берген жауабын қалай байыбына барып түсінер екенбіз деп дағдарып тұрмын.

— Өзіңіз де көріп тұрсыз, мүлде мүмкін емес нәрсе ғой бұл, — деді Вильфор.

Валентина мен атасы бұл әңгімені естіп отырды. Нуартье енді Валентинаға тесіле, тіксіне қарады; шалдың көзқарасы немересіне қайткенде де көнбе деп отыр.

— Бұған алаң болмай-ақ қойыңыз, сударь, — деді қыз. — Атамның айтпағын ұғу қаншалық қиын болса да немесе нақтырақ айтсақ, қаншалық сізге қиын көрінсе де, мен бәрін де түгел жеткізіп беремін, көңіліңізде зәредей шүбә қалмайды әлі. Нуартье мырзаның қасынан шықпағаныма, міне, аттай алты жыл боп қалды, қаласа, өзі-ақ айтып берсін сізге, осы алты жыл ішінде мен түсінбегендіктен көңілінде күпті болып қалған жайы бар ма екен, сірә?

— Жоқ, — деп белгі берді қария.

— Жарайды, байқап көрелік, — деді нотариус, — мадемуазель де Вильфордың сіздің тілмашыңыз болуына ешқандай қарсылығыңыз жоқ па?

Жарымжан шал мақұлдап ишарат білдірді.

— Бәрекелде! Сонымен, сударь, маған қандай өтініш етпек едіңіз, қандай актіні хаттау қажет еді?

Валентина әліппедегі әріптерді рет-ретімен бірінен соң бірін дауыстап оқи бастады. Кезек Ө әрпіне келгенде, Нуартье көзімен тоқта деген белгі берді немересіне.

— Нуартье мырзаға Ө әрпі қажет боп шықты, — деді нотариус, — бұл айдан анық.

— Тоқтай тұрыңыз, — деп Валентина атасына қарай бұрылды, — өс...

Шал оны бірден тоқтатты.

Енді Валентина қолына сөздікті алып, осының бәрін жіті қадағалап отырған нотариустың көзінше беттерін біртіндеп аударыстыра бастады.

— Өсиет, — деген сөзді нұсқап тұрды Валентина саусағымен, Нуартье тоқта деп мегзеген тұсқа келгенде.

— Өсиет! — деп дауыстады нотариус. — Дау жоқ. Нуартье мырза өсиет жаздыруға ниет қылып отыр екен.

— Иә, — деп Нуартье ишарат етті бірнеше мәрте.

— Иә, бұл шынында ғажап екен, сударь, бұған сіз де қарсы болмайтын шығарсыз, — деді нотариус таң-тамаша болған Вильфорға.

— Шынында да ғажап, — деп қарсылық білдірді Вильфор, — ал одан да ғажабы, өсиеттің өзі болмақшы, өйткені, қалай десе де, ебін тауып оның әр тармағын сөзбе-сөз, өз аузымен айтып қағазға менің қызым жаздырмаса, бұдан жөнсулы бірдеңе шығады дегенге шүбәм бар. Ал Валентинаға келсек, Нуартье де Вильфор мырзаның тірі пенде түсіне алмайтын көкейдегі ойын жеткізуге осынша жан салуына қарағанда, бұл өсиеттің жазылуына айрықша құштар болса керек.

— Жоқ, жоқ, жоқ! — деп мегзеді мылқау шал.

— Қалайша! — деді Вильфор. — Сіздің өсиет қалдыруыңызға Валентина құштар емес демексіз бе?

— Жоқ, — деп ишарат білдірді Нуартье.

— Сударь, — деді нотариус, бүгінгі жүргізген тәжірибесіне көңілі тасып, осынау таңғажайып көріністі жалғанға жариялауға тағаты қалмай, тықыршыған қалпы, — сударь, осы әлгінде ғана мүмкін емес деген нәрсе мен үшін қазір тіпті оңайдың оңайы тәрізді; бұл өсиет заңға қайшы келмейтін және заңның өзі рұқсат еткен кәдуілгі құпия өсиет болады да шығады, ол үшін бұған жеті адам куә болуы шарт, солардың көзінше өсиет жаздырған адам өз келісімін білдірген соң, нотариус оны желімдеп, хаттауы керек. Бұған да сол жай өсиет дайындағандағыдан артық көп уақыт кетпейтін болар және де мұның әлімсақтан бері өзгермей келе жатқан заңдастырылған формасы бар, ал қалған ұсақ-түйегіне келсек, ол ең алдымен өсиет жаздырушының жай-жағдаятына байланысты нәрсе, оның үстіне мұның жай-жапсары сізге айқын секілді, өйткені бұрыннан өзіңізге әріптес шаруа ғой. Ол ол ма, бұл актыға тірі пенде зәредей күмән келтірмеу үшін біз бәрін де осы бастан айқындан алуға тиіспіз; ол үшін әріптестерімнің біреуі маған көмекші болуы керек және бұрын-соңды мұндай нәрсе әдетімізде болмаса да, өсиет жазылар кезде қатысып отырулары керек. Сіз бұған қанағаттанасыз ба, сударь? — деп сөзін соза түсті нотариус шалға қарап.

— Иә, — деген нышан білдірді, бұлардың өз ойын ұққанына қуанған Нуартье.

«Не ойлағаны бар екен?» — деп Вильфор іштей дал болып отыр, биік мансабы амалсыздан сыр бермей, сабыр сақтауға мәжбүр еткен, оның үстіне әкесінің қандай шешімге келгенін тұспалдай алмай айран-асыр.

Мына нотариус әлгінде ғана аты-жөнін айтқан екінші нотариусқа жіберейін деп Вильфор жалт қарап еді, сөйтсе бәрін естіп-біліп тұрған Барруа, қожайынының көкейіндегісін көзінен ұққан соң өзі де тартып отырған екен.

Король прокуроры енді зайыбын осында шақыруға жарлық етті.

Арада ширек сағат өткенде бәрі де мешел шалдың бөлмесіне түгел жиналып болды, екінші нотариус та жетіп үлгерді.

Екі нотариус өзара келісімге тез келді. Нуартье мырзаға өсиеттің жазбаша қалыпты тексін оқып берісті, сонан соң осы қарияның ақыл-есі бүтін бе, байқап көрелік дегендей бірінші нотариус оған қарап былай деді:

— Сударь, өсиет жаздырғанда әлдеқандай бір адамның пайдасына бола жаздырады.

— Иә, — деп емеурін білдірді Нуартье.

— Дәулетіңіздің шамасы қаншалық екенінен хабардарсыз ба?

— Иә.

— Мен сізге бірнеше санды дауыстап айтып, бірте-бірте өсіре берем, сіз өзіңіз дұрыс деп тапқан санға келгенде, тоқта деп белгі берерсіз.

— Иә.

Осынау сұқбаттың өзінде бір әлдеқандай сән-салтанат бардай; оның үстіне адам санасының тұл тәнмен дәл бұлай ашық арпалысуы бұрын-соңды кездеспеуі де кәдік — сол себепті де бұл көріністе шандоздық бар-ау деген байлам тіліміздің ұшында тұрғаны да рас, бірақ қалай дегенде де, әйтеуір, зер салуға тұрарлық көрініс еді бұл.

Бәрі де Нуартьені қаумалап алған; екінші нотариус үстел басына жайғасып, жазуға дайындалды; бірінші нотариус жарымжан шалдың алдында тұрған қалпы оған сауал бере бастады.

— Сіздің дәулетіңіздің үш жүз мың франктен артық екені ақиқат қой, солай ма? — деп сұрады ол.

Нуартье мақұлдаған қалып көрсетті.

— Төрт жүз мың франк мұғдарында ма? — деп үстеді нотариус.

Нуартье селт еткен жоқ.

— Әлде бес жүз мың франк па?

Шал міз бақпады.

— Алты жүз мың? Жеті жүз мың? Сегіз жүз мың? Тоғыз жүз мың?

Нуартье мақұлдаған нышан білдірді.

— Сіздің тоғыз жүз мың франкыңыз бар ма?

— Иә.

— Үй-жай күйінде ме? — деп нақтылай сұрады нотариус.

Нуартье жоқ деп белгі берді.

— Қазынаның проценттік қағазы күйінде ме?

Нуартье мақұлдап ишарат етті.

— Ол қағаздар қазір өз қолыңызда ма?

Нуартьенің Барруаға қарап көз тастауы мұң екен, малай шал дереу шығып кетті де, бір минуттен соң құйттай қобдишаны алып қайта оралды.

— Мына қобдишаны ашуға рұқсат етесіз бе?

Нуартье иә деген белгі берді.

Қобдишаны ашқанда, ішінен қаржы мекемесінің тоғыз жүз мың франктік билеттері шықты.

Бірінші нотариус билеттерді бірінен соң бірін өз әріптесіне беріп отырды; бәрін санап шыққанда Нуартье айтқан санға дөп келді.

— Бәрі де дұп-дұрыс, — деді ол, — қарияның ақыл-есі бүтін екені айдан анық.

Сонсоң ғаріп шалға бұрылып былай деді:

— Сонымен, сіздің тоғыз жүз мың франк капиталыңыз бар екен, өзіңіз жайғастырған мына қағаздардың арқасында бұл капитал сізге жыл сайын қырық мың шамасында пайда келтіріп отырады екен, солай ма?

— Иә, — деп ымдады Нуартье.

— Енді бұл дәулетіңізді кімге мирас қып қалдырмақсыз?

— Бұл жерде ешқандай да шәк келтірмеуіңізге болады, — деді де Вильфор ханым. — Нуартье мырза тек өзінің немересін, мадемуазель Валентина де Вильфорды ғана жанындай жақсы көреді; атасын алты жылдан бері бағып келе жатқан сол; дәйімі қас-қабағына қараумен атасының көңілінен шықты өзі, тіпті, мен айтар едім, алғысына бөленді деп; сол себепті де осыншалық ынты-шынтымен еткен еңбегінің қиуазы қайтар болса, әне, әділдік деген осы.

Бәрін өзінше топшылап, болмағанды болдыға жорып, жәркештене сөйлесе де де Вильфор ханымның сөзі шындық дегендей Нуартьенің көзі жалт ете қалды.

— Сөйтіп, сіз осы тоғыз жүз мың франкыңызды мадемуазель Валентина де Вильфорға мұра ғып қалдырасыз ба? — деп сұрады нотариус, іштей өзі енді тек бұл тармақты осылай сөзбе-сөз қағазға түсіру ғана қалды деп санаса да Нуартьенің келісім бергенін көзбен көрелік және осы бір ғажайып жағдайды куәлардың баршасы да өз көздерімен көріп, көңілдері сеніп кетсін деген оймен.

Валентина сәл оқшау барып, басын төмен салып жылап тұрды; шал оған ет-бауыры елжірей қарады, сосын нотариусқа қарап, кірпігін қоймастан жыпылықтатты.

— Жоқ дейсіз бе? — деді нотариус. — Сонда қалай, мадемуазель Валентина де Вильфорды жалғыз мұрагерім деп санамайсыз ба?

Нуартье жоқ деп белгі тастады.

— Қателесіп отырған жоқсыз ба? — дегенде таңырқанған нотариустың даусы қатты шығып кетті. — Сіз шынымен жоқ деп отырсыз ба?

— Жоқ! — деп Нуартье тағы қайталады. — Жоқ!

Валентина басын көтеріп алды; қыз мұрадан мақұрым қалады екенмін деп емес, атама не жазып қалдым екен деп абдырап тұр.

Бірақ Нуартьенің өзіне соншалықты тебіріне қарағанын көргенде қыз да толқи сөйледі:

— Бәрін де түсініп тұрмын, ата, мұрагер деп санамасаңыз да мені жек көрмейсіз ғой, әйтеуір?

— Иә, әлбетте, — дегенді айқын ұқтырып, ғаріп шал көзін айрықша бір нәшпен жұмғанда, Валентинаның сенбесіне лажы қалған жоқ.

— Рақмет, рақмет, — деп сыбырлады қыз.

Шалдың әлгі сөзінен кейін аяқасты дәмеленіп қалған де Вильфор ханым енді атасының жанына келді.

— Қымбатты Нуартье мырза, ендеше дәулетіңізді өзіңіздің немереңіз Эдуард де Вильфорға мирас қып қалдырмақ екенсіз ғой? — деп қиылды ол.

Осы сәтте шалдың көзінің жыпылық қаққанын көргенде адам шошырлық еді; түріне қарағанда, тіпті, өшпенділік бардай.

— Жоқ, — деп бажайлай түсіндірді нотариус. — Ендеше, мына отырған ұлыңызды мұрагер деп санайтын шығарсыз?

— Жоқ, — деп шал құптамай қойды.

Екі нотариус бір-біріне аңырая қарасты; ерлі-зайыпты Вильфорлар бірі ұялып, бірі ашудан түтігіп қып-қызыл боп кетті.

— Ата-ау, сізге не жазып қалдық? — деді Валентина. — Бізді жек көресіз бе, шынымен?

Шалдың көзі әуелі ұлын, сонсоң келінін қыдыра шолып өтті, Валентинаға кеп тоқтағанда, жанары жылып, елжіреп қоя берді.

— Ата деймін, — деді Валентина, — егер мені жақсы көретінің рас болса мұны қалай ұғуға болады. Сен ғой мені жақсы білесің, сені ақшаңа бола жақсы көріп жүрмегенім өзіңе тағы да айқын. Оның үстіне туған апамнан маған мол, тіпті мол мұра қалған десіп жүр. Енді өзің түсіндірші, не боп қалды сондай-ақ?

Нуартьенің көзі ұшқындап Валентинаның қолына қадалды да қалды.

— Менің қолым ба? — деді қыз.

— Иә, — деп ишаралады Нуартье.

— Валентинаның қолы! — десіп жамырай қайталады бәрі.

— Ах, мырзалар, — деді Вильфор, — көріп отырсыздар ғой, босқа арамтер болғанымызды, менің сорлы әкемнің ақылы ауыс.

— Енді ұқтым! — дегенде Валентинаның даусы саңқ ете қалды. — Менің күйеуге шығуымды айтып отырсың ғой, солай ма, ата?

— Иә, иә, иә, — ашулы жанарын жарқ-жұрқ еткізіп мүгедек шал көзін үш қайыра жұмып ашты.

— Бізге соған бола ренжіп отырсың ғой, солай ма?

— Иә.

— Бірақ мұның қисыны жоқ! — деді Вильфор.

— Ғафу етерсіз, сударь, — деді нотариус, — керісінше, мұның қисыны әбден келіп тұр және де, меніңше, бір-бірімен сабақтасып жатыр.

— Әлде, Франц д’Эпинеге тұрмысқа шығуыма сен риза емессің бе?

— Жоқ, наразымын, — деп көзімен мегзеді шал.

— Сіз жақтырмаған адамға тұрмысқа шығады деп немереңізді мұрагер етпей отырсыз ба сонда? — деп дауыстай сөйледі нотариус.

— Иә, — деп жауап қатты Нуартье.

— Егер бұл неке болмаса немереңізді мұрагер етер ме едіңіз?

— Иә.

Шалдың маңындағылар үннен қалды.

Нотариустар өзара кеңесуге кірісті; Валентина атасына қарап мейірлене жымиды; Вильфор қаймыжықтай ернін тістелей берді; ал зайыбының қуанышы бетіне теуіп, көзге ұрып тұр.

— Қалай дегенмен де, — деді ақырында Вильфор тыныштықты бірінші болып бұзып, — бұл неке бізге лайық па, жоқ па оған тек мен ғана баға беруге тиісті сияқтымын. Қызымды кімге берем десем де өз құқым өзімде, сондықтан да, менің қалауым бойынша ол Франц д’Эпине мырзаға тұрмысқа шығып, соған жар болады.

Валентина ағыл-тегіл егіле жылап, креслоға отыра кетті.

— Сударь, — деді нотариус шалға қарап сөйлеп, — егер де мадемуазель Валентина д’Эпине мырзаға тұрмысқа шыға қалған жағдайда дәулетіңізді қандай мақсатқа жұмсамақ ниеттесіз?

Қария қимылсыз қатып қалды.

— Енді әйтеуір бір мақсатқа жұмсайтып шығарсыз?

— Иә, — деп ишаралады Нуартье.

— Өз семьяңыздағы біреуге мұра ғып қалдырмақсыз ба?

— Жоқ.

— Онда ғаріп-ғасірлерге мұра қыласыз ба?

— Иә.

— Бірақ — деді нотариус, — заң бойынша өз ұлыңызды мұрадан ақыр-тақыр мақұрым қалдыруға тиіс емес екеніңізді сіз білесіз бе?

— Иә.

— Ендеше, заң бойынша, дәулетіңіздің өзіңізге тиесілі бөлігін ғана қалауынша жұмсайсыз ғой?

Нуартье тас мүсін болып мелшие қалды.

— Сіз қайткен күнде де дәулетіңізді тұтас күйінде мұра қылуға бел буып отырсыз ба?

— Иә.

— Олай болған жағдайда сіздің өсиетнамаңыз өзіңіз көз жұмғаннан кейін таласқа қайта түседі.

— Жоқ.

— Әкем, мені біледі ғой, сударь, — деді Вильфор, — оның айтқан әр сөзін қастер тұтатыным оған аян; бұл жағдайымда менің ғаріп-ғасірлермен соттасып жүре алмайтынымды ол өзі де біліп отыр.

Нуартьенің көзқарасынан насаттанған нышан байқалды.

— Қандай шешімге келдіңіз, сударь? — деп сауал қойды нотариус Вильфорға.

— Ешқандай да. Әкем мұндай шешімге келген екен, демек, оны өзгертпейтіні маған аян. Маған тек мойынсұнбақ керек. Бұл тоғыз жүз мың франк біздің семьядан шығын боп шығады да, панасыздарды бір жырғап тастайды; сонда да бәрібір арымнан аттай алман, қияңқы шалдың қысастығына көне алмаспын.

Әкесіне не қылсаң да өз еркің деген сыңай танытып, әйелін ерткен Вильфор бөлмеден шығып кетті.

Өсиет жазу рәсімі сол күні бітті; куәлер де түгел жиналды, дауыстап оқыған өсиетнаманы шал құптаған соң бәрінің көзінше желімдеп хаттап, Вильфорлар семьясының нотариусы Дешан мырзаға сақтап қоюға табыс етілді.

III ТЕЛЕГРАФ

Ерлі-зайыпты Вильфорлар үйге келген соң, граф Монте-Кристоның арнайы келіп, өздерін қонақжайда күтіп отырғанын білді; әлі де сабасына түсіп үлгермеген де Вильфор ханым графпен бірден бетпе-бет жүздесуге дәті шыдамай жатын бөлмеге өтіп кетті; өз-өзіне сенімдірек король прокуроры бірден қонақжайға тартты. Бірақ қанша сыр бермей, түсін билегенмен де тұнжыр қалпынан айыға алмады да жайраңдай күліп қарсылаған граф оның әлденеге түңіліп, тоңторыс тұнжыр келген күйіне әп дегеннен елеңдей қалды.

— Де Вильфор мырза, сізге не болған? — деді ол аман-саулық сұрасқаннан кейін. — Әлде бір сұрапыл айыптау актісін жазып жатқан кезіңізде келіп қалдым ба жазатайым?

Вильфор ықтиярсыз жымиған болды.

— Жоқ, граф, — деді ол, — осы жолғы құрбандық — менің өзім. Жеңіліс тапқан менмін, ал айыптау актісін жазғандар оқыс жағдай, сыңарезулік және есалаңдық болды.

— Бұл не дегеніңіз? — деді Монте-Кристо, жанашырлық білдірген адамның кейпіне еніп. — Сондай-ақ не боп қалды?

— Айтып жатуға да арзымайтын нәрсе, граф, — деді әбден налыған Вильфор, байыппен — түкке тұрмайды, әншейін қаржылай шыққан шығасы да.

— Солай солай, — деп тіл қатты Монте-Кристо, — сіздей шалқар дәулеті бар адамға, сіздей философияға жүйрік, озық ойшыл жанға қаржылай шыққан шығасы деген не тәйірі!

— Сондықтан да, — деп түсіндірді Вильфор, — тіпті қалай дегенмен де тоғыз жүз мың франк дегеніңіз қынжылуға немесе опық жеуге тұрарлық сан болса да, ақша үшін қабырғам қайысып тұрған мен жоқ бәрібір. Бәрінен бұрын мені қапа қылған тағдырдың тәлкегі дейін бе, әлде оқыс жағдай ма, әйтпесе жазмыш па, тіпті қалай айтарға да білмей отырмын, ақылынан алжасқан шалдың қырсығынан қолдағы дәулеттен айырып, мені есеңгіретіп кеткен ауыр соққы, қызымның болашағына да кесірі тиюі ықтимал мұның.

— Не деп отырсыз! Қалайша? — деді граф елпілдеп. — Тоғыз жүз мың франк дейсіз бе? Оныңыз рас, мұндай ақша үшін, тіпті, философтың өзі де күйіп-пісуі мүмкін; апыр-ау, кім сонда сізді ренжітіп жүрген?

— Өз әкем, ол кісі жөнінде сізге айтқан болатынмын.

— Нуартье мырза ма? Шын айтасыз ба? Бірақ та, ұмытпасам, ол кісіні сал боп қалған дәрменсіз ғаріп деген сияқты едіңіз ғой?

— Иә, ешқандай қимылдауға қауқары жоқ. Мешел екені рас, тіл-жағы байланып қалған, сөйтсе де, көрмейсіз бе, соған қарамастан ойлай алады, қам-қарекетке мығым-ақ. Оның бөлмесінен бес минут болды шыққаныма; қазір шал екі нотариуске өсиетнамасын жаздырып жатыр.

— Ендеше, сөйлей алатын болғаны ғой?

— Жоға, бірақ өзін түсінуге мәжбүр етті жұртты.

— Қалайша?

— Көзқарасымен шал көзімен ғана тірлік етеді, көріп отырсыз, кісі өлтіре алады мұқым.

— Достым, — деді, бөлмеге осы кезде кеп енген де Вильфор ханым, — меніңше, сіз тым асыра айтып тұрған сияқтысыз.

— Сударыня... — граф ханыммен тағзым етіп сәлемдесті.

Де Вильфор ханым оған жайраңдай қарап жымиып қойды.

— Япыр-ай, де Вильфор мырзадан естігенім не әңгіме? — деп сауал қойды оған Монте-Кристо. — Ақылға сыймайтын қатігездік қой бұл?..

— Ақылға сыймайтын деп дәл айттыңыз! — деді король прокуроры. — Кәріліктің қырсығы!

— Сонда оның бұл шешімін өзгерттіретін амал болмағаны ма?

— Неге болмасын, бар, — деді де Вильфор ханым, — өсиетнаманы Валентина зиян шекпейтіндей етіп, ол ол ма, керісінше оның пайдасына қайта жаздыру тек менің күйеуіме ғана байланысты.

Ерлі-зайыптылардың астарлап сөйлей бастағанын аңғарған граф самарқау түр көрсетіп, енді құс табақшаға сия құйып жатқан Эдуардқа көпе көрнеу қолпаштай, зер сала қарады.

— Қымбаттым менің, — деп қарсылық білдірді Вильфор зайыбына, — өз үйімде патриарх болуға құштар емес екендігім өзіңізге аян ғой, ешқашанда дүние тағдыры маған қарап қалады екен деп білген емен. Сөйтсе де, менің семьям менің шешімдеріммен санасуға тиісті, есалаң шал мен қияңқы бала менің бұрыннан ойластырып қойған жоспарымды бұзуға құқы жоқ. Барон д' Эпине менің досым болатын, мұны өзіңіз де білесіз, ал біздің қызымыз үшін оның ұлынан артық күйеу табылмайды.

— Демек, сіздің ойыңызша, — деді де Вильфор ханым, — Валентина онымен сөз байласып қойған екен ғой?.. Ал шынтуайтқа келгенде... қызымыз бұл некеге бұрыннан қарсы болатын, сондықтан да, жаңа ғана біз естіп-білген, көрген жағдай егер де алдын ала ойластырылған жоспардың жүзеге асқан сәті ғана болып шықса өз басым бұған әсте таңырқамас едім.

— Сөзіме бағыңыз, — деді Вильфор, — қараптан-қарап тоғыз жүз франк капиталдан кім бас тарта қояды.

— Ақша тұрмақ, бұ дүниеден безіп кетуге әзір ол қыз, тіпті, осыдан бір жыл бұрын монастырьға кетпек боп қиғылық салды емес пе.

— Бәрібір, — деп қасарысты Вильфор, — айттым ғой сізге, айтқаным — айтқан!

— Әкеңіздің сөзін далаға тастамақсыз ба? — деді де Вильфор ханым, енді қулыққа көшіп. — Бұл оңайға түсе қоймас!

Монте-Кристо бұл әңгімеге мүлде құлақ аспағансып отыра берді, сөйтсе де бір сөзді қағыс жіберген жоқ-тұғын.

— Сударыня, — деп беріспеді Вильфор, — мен әрқашанда әкемді қастер тұтқан адам екенімді қаперіңізге салуға тиіспін, өйткені оның өзімнен рухани үстемдігіне бала кезімнен мойынсұнып өскенмін; түптің түбінде, әкеміз бізге өмір сыйлаған адам, әрі қожайынымыз, әне, сондықтан да ол ең киелі адам біз үшін; солай бола тұрса да, бір кезде әкесімен араз едім деп баласымен өштесер әкейдің мұнысын қайтып қана жөн демекпін? Шалық ұрған шалдың жетегінде кетсем, жұрт мұныма күлмей ме. Алдағы уақытта Нуартье мырзаны қастер тұтып қадірлейтінім кәміл, мені мұрасынан мақұрым қалдырғанына да қыңқ етіп, қабақ шытып, бірақ алған шешімімнен бас тартатын кісіңіз мен емеспін, кімнің дұрыс, кімнің бұрыс екенін ертең ел-жұрт өзі айта жатар. Сөйтіп, қызымызды барон Франц д’Эпинеге қосамын, себебі өз басым мұны, сәті түскен, құрметті неке деп білемін, басқаны былай қойғанда, өзіме ұнаған кісіге қызымды күйеуге беруге құқым бар ғой.

— Солай деңіз, — деді граф, король прокуроры қолпаштау күтіп өзіне қайта-қайта жалтақтай берген соң, — солай деңіз! Сіздің сөз саптауыңызға қарағанда, мадемуазель Валентина барон Франц д' Эпинеге тұрмысқа шығатын болғандықтан, Нуартье мырза оған мұра қалдырмай отыр екен ғой?

— Бәленің бәрі сонда боп тұр ғой, — деді Вильфор иығын қомдап қойып.

— Қалай дегенмен де мәселе онда емес, — деп сөз қыстырды де Вильфор ханым.

— Мәселе тек осында, судариня. Маған сеніңіз, енді, өз әкемнің мінезін білем ғой.

— Төрелігін өзіңіз-ақ айтыңызшы? — деп қиылды келіншек. — Тәңірі жарылқасын, өзіңіз айтыңызшы, д’Эпине мырзаның өзге жұрттан несі кем?

— Шынында да, — деді граф, — Франц д' Эпине мырзаны көргенім бар: айтпақшы, ол өзі әлгі генерал де Кенельдің ұлы ғой: барон д’Эпине атағын кейін алды емес пе?

— Үстінен түстіңіз, — деді Вильфор.

— Ол өзі маған жайсаң бозбала сияқты көрініп еді.

— Әне, сондықтан да, менің сенімім кәміл, бұл әшейін құр желеу ғана, — деді де Вильфор ханым. — Тегінде қария адамдар жақсы көрген кісілеріне келгенде қатігез боп кетеді. Нуартье мырза немересінің тұрмысқа шыққанын жалпы құптамайды, болған-біткені сол ғана.

— Дегенмен де, жек көруінің әлдеқандай бір себебі бар шығар, бәлки? — деп сұрады Монте-Кристо.

— Құдайым-ау, оны кім білген?

— Мүмкін, мұнда бір саяси астар жатқан болар?

— Шынында да, біздің әкей мен д’Эпине мырзаның әкесі аласапыран заманда өмір кешкен адамдар ғой; менің көріп қалғаным тек соңғы күндері ғана, — деді Вильфор.

— Сіздің әкеңіз бонапартист болған тәрізді еді ғой? — деді Монте-Кристо. Әлі есімде, маған солай деген сияқты едіңіз.

— Менің әкем нағыз якобиншіл болатын, — деп, Вильфор, сақтана сөйлеп отырғаны тарс есінен шығып, төтесінен кетті енді, — ал оның иығына Наполеон жапқан тоға оның сырт пішінін өзгерткенімен, ішін өзгерте алған жоқ. Тіпті, астыртын әрекеттерге талай мәрте қатысқанда да әкей императорға емешесі құрып бара жатқаннан емес, тек Бурбондарға өштескеннен қатысқан; бұл кісінің адам шошынар мінезі сол — ол ешқашан қол жетпейтін қиял дүниесі үшін арпалысып әуре болған емес, қашанда мүмкін нәрсе үшін ғана шайқасады; оның үстіне ұстанған мақсатына жету жолында өлгеніне қарамай айқасатын монтаньярлардың сұмпайы теориясын ту ғып ұстап өтті емес пе.

— Әне, көрдіңіз ғой, — деді Монте-Кристо, — бар гәп осында жатыр. Нуартье мен д' Эпине саясат жолында бір-біріне қарсы келген. Генерал д'Эпине Наполеон әскерлерінің сапында қызмет еткенімен, жүрегі роялистер жағында болған, солай ғой? Бір күні түнде түбі бауырлас боп кетерміз деп ертіп барып, бонопартшылар клубынан шыға бергенде өлтіріп кеткендері сол кісі емес пе еді?

Вильфор графқа шошына қарады.

— Қате айтып отырмын ба? — деді Монте-Кристо.

— Қателескеніңіз не, — деді Вильфор ханым, — өзі де солай; әкелері бір-бірімен дұшпандасып өткен екі жасты қосуға күйеуімнің қара тер болып жүргендегі мақсаты да сол жаулықтың ізін жасырып, жабу ғана.

— Табылған ақыл! — деді Монте-Кристо. — Шапағатшыл көңілден туған ой; зиялы қауым бұған қуана қол соқса керек. Шынында да, мадемуазель Нуартье де Вильфор Франц д' Эпине ханым атанса тамаша емес пе.

Вильфор селт етіп, осы сөзді бұл неге айтты, ар жағында не ойлағаны бар екен деген кісіше, мұның ішкі пікірін біліп алғысы келгендей Монте-Кристоға тіксіне қарады.

Бірақ граф жайдары қалпы, өзінің дағдылы әдетінше миығынан күліп отырған болатын; сөйтіп, бұл жолы да король прокуроры қанша көреген болғанымен, сыртқы пердеден басқа ештеңені анықтап байқай алған жоқ.

— Сондықтан да, — деп сөзін жалғап кетті Вильфор, — атасының мұрасынан айырылу Валентина үшін соншалық үлкен бақытсыздық болса да, оның некеге кесірі тиеді деген ойдан аулақпын бәрібір. Валентина осынау шалдың ақшасынан қағылды екен деп, меніңше, д’ Эпине мырза абыржи қоймас; бұл ақшадан гөрі өзіне менің қымбат та қадірлі екенімді оның өзі-ақ байқайтын болар, өйткені сөзімде тұру үшін бұл ақшадан мен өз еркіммен бас тартып отырмын ғой; мұнсыз да ол анасынан қалған шалқар дәулеттің иесі екенін есебінен шығармасы кәміл. Валентинаға тиесілі бұл мұраны нағашы атасы мен нағашы әжесі маркиз және маркиза де Сен-Мерандар шып-шырғасын шығармай сақтап отыр һәм екеуінің бұл қыз дегенде шығарда жаны басқа.

— Және олар да Валентина Нуартье мырзаны қалай ардақтап күтсе, солай әлпештеп, алақанға салуға тұратын адамдар, — деді де Вильфор ханым. — Айтпақшы, бір айдан қалмай олар Парижге келмекші; ғұмыр бойы бағып-қаққаны да жетер, енді мына қорлықтан кейін Валентина Нуартьенің жанында қала алмайтын шығар.

Мал ашуы — жан ашуымен талағы тарс айырылып тұлданғандардың берекесіз әңгімесін граф бейіл қойып тыңдап отыр.

— Бұл айтпағым үшін алдын ала ғафу өтінбекпін сіздерден, — деп бір қойды Монте-Кристо аз-кем мүдірістен кейін, — мейлі, әкесін жек көретіндіктен д’ Эпине мырзаға тұрмысқа шығасың деп Нуартье мырза мадемуазель де Вильфорға мұрасын қалдырмай-ақ қойсын дейік, бірақ та біздің сүйікті Эдуардқа ондай кінәрат таға алмайды ғой.

— Шынында да солай емес пе, граф? — деп сұңқылдады жанып түскен де Вильфор ханым. — Шынында да, әділетсіздік емес пе, масқара әділетсіздік емес пе бұл? Валентина сияқты бейшара Эдуард та Нуартье мырзаның немересі емес пе, ал турасын айтқанда, Франц д' Эпинеге күйеуге шықпаса, Нуартье күллі мұрасын ғой Валентинаға қалдырар еді. Басқасын былай қойғанда, Эдуард — осы әулетті жалғастырушы ғой, соның өзінде де, тіпті, атасынан мұра қалмаған күнде де Валентина Эдуардтан үш есе бай боп шыға келеді.

Монте-Кристо тіс жарып, тіл қатпастан, ден қойып тыңдап отыр.

— Енді, граф, — деді Вильфор, — біздің семьядағы шатақ жайлы әңгімені осымен тамамдалық. Иә, менің дәулетімнің сонымен жарлы-жақыбайлардың қалтасына түсетіні рас, ал біздің заманымыздағы нағыз байлар, әне, солар. Иә, заңды түрде үміт еткен дәулеттен әкем мені құр алақан қалдырып отыр және қылдай қнянатым болса бір сәрі ғой; сонда да мен салауатты, мейірбан адам қалпымнан тана алман. Д' Эпине мырзаға осы капиталдан түсім аласың деп уағда еткенмін — тіпті, іргеге қарап қалсам да оны алатын етем.

— Ал, сөйтсе-дағы, — деп қарсылық білдірді де Вильфор ханым көкейтесті ойына қайта оралып соғып, — бәлки, біз осы шатақтың бәрін соның өзіне айтып берерміз де ол әлгі келісімнен өзі-ақ бас тартатын болар?

— Нағыз бақытсыздық дегеніңіз әне осы болмақ! — деп күйзелді Вильфор.

— Нағыз бақытсыздық дейсіз бе? — деп қайталай сұрады Монте-Кристо.

— Әрине, — деді біраз сабасына түскен Вильфор, — ақшаның дау-дамайымен бұзылған некенің өзі де қалыңдықтың бетіне шіркеу болмақ; оның үстіне мен біржола басып тастамақ болған ит жылғы бықсық әңгіме қайта қоздайды. Жо-жоқ, бұлай болмауға тиіс. Егерде шын адал адам болса д' Эпине мырза Валентинаның мұрадан мақұрым қалғанын білгеннен кейін бұрынғыдан бетер жақын тартып, өзін борышкер деп білуі шарт, әйтпесе, мұның көкейін тескен тек пайда екен демей ме; жоқ, бұлай болуы мүмкін емес.

— Meн де солай ойлаймын, — деді Монте-Кристо да Вильфор ханымнан көзін айырмаған қалпы, — егерде ақыл-кеңес беруге хақылы досы болған болсам, мен де Вильфор мырзаға былай дер едім: Франц д' Эпине өзі де жуырда қайтып оралатын сияқты, сондықтан да, бұл мәселені некеге нұсқан келмейтіндей ғып шешу керек; қысқасы, бұған бел шешіп, күреске түссем, тек де Вильфор мырзаның мерейі үстем болатындай етер ем.

Көңілі насаттанып кетсе керек, Вильфор орнынан тұрып кетті; әйелінің жүзі сәл-пәл қуқыл тартты.

— Бек жақсы, — деді Вильфор, — өзімнің де сізден күткенім осы еді, ақыл-кеңесіңізді құп алдым, — деп үстеді ол Монте-Кристоға қолын ұсынып жатып, — Сонымен, баршаңыздан да өтінерім, бүгінгі осы үйде болған әңгімеге пәлендей мән бермей-ақ қойсаңыздар екен: біздің жоспарымыз күшінде қала береді.

— Сударь, — деді граф, — менің осы сөзіме зейін қойыңыз, қаншама қиянатшыл болған күннің өзінде де зиялы қауым сіздің осынау өткірлігіңізді бағаласа керек; достарыңыз сізді мақтан тұтады әлі; ал д' Эпине мырзаға келсек, мадемуазель де Вильфорды, тіпті, қалыңсыз алған жағдайда да, әрине, шын мәнісінде олай емес қой, өз сөзінде тұрып қалу үшін, өз борышын атқару жолында осыншалық құрбандыққа дейін баратын салиқалы семьяның бір адамы болуды өзіне бақыт санары кәміл.

Осыны айтып граф орнынан көтеріліп, кетуге ыңғайланды.

— Сіз кетіп бара жатырсыз ба, граф? — деді де Вильфор ханым.

— Өйтпеске лажым жоқ, сударыня, мен тек сенбі күні келеміз деген уәделеріңізді естеріңізге сала кетейін деп соғып ем.

— Қалай ғана бізді ұмытады деп ойлайсыз?

— Неткен мейірбан жансыз, сударыня, әйтпесе, де Вильфор мырзаның аса маңызды да қауырт шаруалары бастан асып жатады-ақ...

— Менің ерім сізге уағда етті ғой, граф, — деді де Вильфор ханым, — тіпті, қып-қызыл шығынға қалған күннің өзінде де оның өз дегенінен танбайтынына бүгін сіздің де көзіңіз жеткен шығар, ал мына жағдайда оған пайдадан басқа зияи жоқ.

— Түстік Елисей Далаңындағы үйіңізде беріле ме? — деп сұрады Вильфор.

— Жоқ, — деп жауап қатты Монте-Кристо, — сіздің қайсарлығыңыздың бағасы арта түспекші: қала сыртында.

— Қала сыртында?

— Иә.

— Сонда қай жерде? Париж маңында ма?

— Дарбазаның тап қасында, заставадан жарты сағаттық жер: Отейльде.

— Отейльде! — деп дауыстап жіберді Вильфор. — Иә, дұрыс айтасыз, айтпақшы, сізді Отейльде тұрады деп әйелім айтқан екен ғой, сіздің сол үйіңізде еді ғой оған жәрдем көрсетілгені. Сонда Отейльдің қай жерінде?

— Фонтен көшесінде?

— Фонтен көшесінде? — деп сабақтады сөзін, даусы бәсеңсіп қалған Вильфор, — қай нөмір!

— Жиырма сегіз.

— Ендеше, маркиз де Сен-Меранның үйін сізге сатқан екен ғой? — деп елпілдеді Вильфор.

— Маркиз де Сен-Меранның дейсіз бе? — деп қайталай сұрады Монте-Кристо. — Бұл үй маркиз де Сен-Меранның үйі ме еді?

— Иә, — деп жауап берді де Вильфор ханым, — және көрдіңіз бе, граф, қолайсыздау боп шыққанын...

— Қолайсызы қалай?

— Келісетін шығарсыз, әп-әсем-ақ үй ғой, солай емес пе?

— Керемет.

— Ал мына кісінің сол үйде тұруға еш көнбей қойғаны ғой.

— Расын айтқанда, сударь, — деді Монте-Кристо, — дәл мұндай қате түсінік ақылыма сыймайды-ақ.

— Отейльді тегі жаратпаймын.

— Бірақ — деді мазасыздана бастаған Монте-Кристо, — жаратпайды екенмін деп түстікте дастарқан басынан сізді көру бақытынан мақрұм қалдырмассыз деп сенемін.

— Жоқ, граф, олай болмас... сөзіме бағыңыз, қалайда тырысып бағармын, — деп күмілжіді Вильфор.

— Жоқ, ешқандай дәлелді қабылдамаймын, — деп болмады Монте-Кристо.

— Сенбі күні сағат алтыда күтемін сіздерді, ал келмей қалатын болсаңыздар, онда... жиырма жылдан бері иесіз тұрған бұл үйге байланысты не сұмдық бар екенін ойлап күдіктенуім мүмкін.

— Мен келемін, граф, келемін, — деді Вильфор асығып-үсігіп.

— Рақмет сізге, — деді Монте-Кристо. — Ал енді қайыр-хош айтуға рұқсат етіңіздер.

— Шынында да, граф, әлгінде өзіңіз бізбен еріксіз қоштасқалы тұрмын деп, тіпті, оның себебін де айтпақ болып келе жатыр едіңіз, — деді де Вильфор ханым, — бірақ сол мезетте басқа бір әңгімеге ауысып кеттіңіз ғой.

— Оныңыз рас, сударыня, — деді Монте-Кристо, — сізден шығып қайда баратынымды айтуға жүрексініп тұрмын.

— Уақасы жоқ, айта беріңіз.

— Аңқау басым қазір барып бір нәрсені көрмек ойым бар, өзін бұрын да талай мәрте ойша армандап жүретін едім.

— О немене болды екен?

— Телеграф.

— Телеграф? — деп қайталады де Вильфор ханым.

— Иә, телеграф. Бұрын, оқта-текте, шуақ күндері жол жанында тұрған немесе төбешіктің үстіндегі құдды ғаламат дәу қоңыздың аяқтары тәрізді көкке созылған бунақ-бунақ қап-қара қолдарды көріп жүретінмін және сіздер сенсеңіздер, ылғи көрген сайын толқимын. Сонда мен, ауаны тіліп өтіп, үш жүз лье жер қашықтықта стол басында отырған адамның ойындағы беймағлұм сырын осы жүйенің екінші басында, стол жанында отырған екінші адамға жеткізетін осынау оғаш белгілер сұр бұлттардың қанатында кереметтің құдірет күшімен, қалауымен ғана болатын шығар деп ойлайтынмын; сонда рухтар, сильфалар, гномдар туралы, қысқасы, небір сиқыр күштер туралы қиялға шомып, өз-өзімнен күлетінмін. Алайда, осынау қап-қара сіңір қолдары бар, ақ қаптал ғаламат дәу жәндіктерді жақын келіп көруге ешқашан көңілім соққан емес, өйткені әлгі жәндіктердің тас қанаттарының астынан тым маңғазсыған, тым сыпа, кабалистиканың немесе сиқырдың тылсым сырына жетік, әбден ғылым өтіп кеткен тәштек бір адам шыға келе ме деп қорқатынмын. Содан бір күні, иісі телеграф атаулыны жылына мың екі жүз франк жалақы алатын көрінген қызметкер басқаратыны мағлұм болсын маған, сөйтсе әлгі шіркін таңның атысынан күннің батысына дейін астрономға ұқсап аспан әлемін қадағаламайды екен, балықшыға ұқсап су аңдымайды екен, серуен құрған сандалбайға ұқсап табиғатты тамашаламайды екен, оның бар баққаны осы тәріздес қап-қара қолдары бар, ақ қаптал жәндіктей өзінен төрт не бес лье қашықтықта отырған корреспонденті боп шықты. Енді осы жанды қуыршаққа жақын барып, оның әр жібін кезек-кезек тартқылап, көршілес қуыршақпен қалай ойнайтынын өз көзіммен көруге құмарттым.

— Сөйтіп, сонда бара жатырсыз ба?

— Сонда барам.

— Қай телеграфқа? Ішкі істер министрлігінікіне ме, әлде Обсерваториянікіне ме?

— Ол жаққа аттап баспан; өзім білгім келмейтін нәрселерді түсіндірмекке құлшынып, өздері де бейхабар құпия сырды маған зорлап ұғындырмақ боп босқа қара терге түсетіндерге тап келерім кәміл онда. Сайтан алғырды, ең болмаса, жан-жәндіктер жайлы бала күнгі пәк қиялымды сол күйінде сақтап қалмақ ем; пенде баласынан опық жегенім де жетер. Сол себепті, ішкі істер министрлігінің телеграфына да, Обсерваторияның телеграфына да бармаймын. Кішкене мұнарасында тас боп қатқан бейшараны табиғи күйінде көруім үшін маған әуе кеңістігіндегі телеграф қажет.

— Қаншама атақты ақсүйек болсаңыз да өзіңіз бір түрлі қызық адамсыз, — деді Вильфор.

— Маған қай жүйені қарауға кеңес берер едіңіз?

— Ең қауырт жұмыс жүріп жатқанын көріңіз.

— Бәрекелде. Демек, испандық жүйе ғой?

— Әлбетте. Министрден қағаз керек пе, түсіндірсін сізге дұрыстап...

— Жоқ, жоқ, — деді Монте-Кристо, — қайта өзім әлгінде айттым ғой, ештеңесін де ұққым келмейді деп. Сәл бірдеңесін ұқсам болды, менің ұғымымдағы телеграф ғайып болып, мен үшін тек Дюшатель мырза, яки де Манталиве мырза жолдаған, сонсоң гректің τήλέ, γράφω деген екі сөзі түрінде Байонн префектісіне жеткізілген құр әшейін белгі ғана қалмақ.

— Ендеше жүріп кетіңіз, әйтпесе, екі сағаттан кейін қас қараяды да ештеңе көріп үлгермейсіз.

— Зәремді алдыңыз ғой! Ең таяуы қайсысы еді?

— Байоннға барар жолда ма?

— Иә, мейлі, Байонн жолындағысы-ақ болсын.

— Шатильондікі.

— Шатильоннан кейінгісі ше?

— Монлери мұнарасындағы ғой деймін.

— Рақмет сізге, сау болыңыздар! Көрген-баққанымды сенбі күні баяндармын.

Граф есік көзінде осы қазір ғана Валентинаны мұрадан қағып, акт жасағандарына көңілдері марқайып қайтып бара жатқан нотариустарға қарсы жолығып қалды.

IV ШАБДАЛЫ ЖЕГІСІНЕН БАҒБАНДЫ ҚҰТҚАРУДЫҢ АМАЛЫ

Өзі айтқан күннің кешінде емес, ертесіне таңертең граф Монте-Кристо Анфер заставасынан өтті де, Орлеан жолымен жүріп отырып, Лина қыстағынан әрі асты, сонсоң тұсынан өтіп бара жатқанда серейген ұзын қолдары қимылдап, жұмыс істеп тұрған телеграфқа да бұрылып соқпастан, Монлери алқабының биік қабағындағы, жұрттың бәріне белгілі Монлери мұнарасына жетіп ат басын бір-ақ тартты.

Қабақтың қапталына жеткен соң граф күймеден түсті де, ені небәрі бір жарым фут келетін, жіп-жіңішке сақина соқпақпен жоғары өрмелеп кетті; дөң басына шыққанда алдынан қаша кез болды, қашаның ішінде бір кезде алқызыл, ақшаңқан гүл атқан ағаштардың толысып қалған көкпеңбек жемісі көзге ұрып тұр.

Көп ұзамай-ақ, Монте-Кристо қашаның есігін іздеп тауып алды. Тал топсаларымен іліндіріп қойған торкөз ағаш есік болатын бұл, өзін шегеге жіппен бекітіп, қапсырып жауып қояды екен. Есікті ашу графқа қиынға түскен жоқ.

Ұзын тұрқы жиырма қадам да, ені он екі қадам келетін шағын баққа кеп енді граф; бақтың бір жақ қабырғасын әлгідей әдіспен ашылып-жабылатын есігі бар қоршау алып жатыр да, екінші жағы — іргесі қаптаған шырмауық, сарғыш левкой мен қалампыр гүлдерінен көрінбейтін ескі мұнараға барып тіреледі екен.

Құшағы гүлге толған қалпы, құттықтай келген немерелерін қарсылап тұрған, бет-жүзі әжімнен көрінбейтін әжейден айнымай қалған осынау мұнара, егерде көне мақалада көп айтылатын сақ құлақ қабырғаларына кенет тіл бітер болса, небір сұмдық оқиғаларды жырдай қылып айтар еді-ау деген ой тірі пенденің қаперіне де кірмес еді.

Шағын бақтың ішінде табанына қызыл құм төсеп, екі шетін көпжылдық жуан букс ағашымен көмкерген сыңараяқ жол бар, жолдың ажары заманымыздың Рубенсі — Делакруаның өзіне көз қуаныш болардай. Сегіздікке ұқсатып салған жол қайырылып қайта оралып соғып өзін-өзі кесіп өте береді де, жиырма қадамдық кеңістікте алпыс қадамдық серуен құруға болады екен. Латын бағбандарының жайдарман жас тәңірі Флораға, дәл осы құйттай бақты күткен адамдай асқан ұқыптылықпен, бар жанын салып, ешкімде ынты-шынтымен қызмет етпеген болар.

Шынында да, гүлзардың жиырма түп раушанында шіркейдің қонған ізі қалған бір тал жапырақ жоқ, ылғалды жерге өскен өсімдікті жеп қоймайтын обыр жасыл түсті шөп биті ту-талақайын шығарған бірде-бір талшық көзге түспейді. Ал бақтың іші әжептәуір сыз: күйе түстес жердің реңі де, ағаштардың қалың жапырағы да осының айғағы. Тіпті, жердің өз ылғалы жетпесе бақтың бұрышында жерге көмулі тұрған кеспектегі тоспа судың өзі де осы шағын бақты ылғалдандыруға жетіп жатыр, судағы жап-жасыл балық отын сағалап айнала анталаған құрбақа мен көлбақалар, тегі, өзара шәлкем-шалыс келіп қалған болса керек, кеспектің екі шетінде бір-біріне теріс қарап тоң-торыс отырды.

Бір ғажабы, жол үстінде көлденең жатқан көк шөп көрінбейді, клумбаларда да арам шөп дегенің атымен жоқ, мұнтаздай, тіпті бірде бір сәнқой бибі де өзінің кәрлен жардиньеркасына өсірген қазоты, кактус, рододендрондарын осынау шағын бақтың бейтаныс бағбанындай мәпелеп, бағып-қақпас.

Қақпаны жауып, жіпті шегеге іле салды да, Монте-Кристо сәл аялдап, көзімен бақтың ішін түгел бір шолып өтті.

— Шамасы, — деді ол, — телеграфшы бағбан жалдайтын адам болды немесе өзі асқан бағбан.

Сөйткенше болмай ол жапырақ толы тәшкенің артындағы бірдеңеге сүріне жаздады: іле-шала әлгі бірдеңе дегені орнынан таңырқай дауыстап түрегелді де, Монте-Кристо елулер шамасындағы жұдырықтай біреуге бетпе-бет келіп қалды; сөйтсе, қойбүлдірген теріп, жүзім жапырағын жайып жүрген адам болып шықты.

Өзінде жүзімнің он екі жапырағы және қой бүлдіргеннің соншама жемісі бар екен.

Орнынан тұра берем дегенде шал байғұс жапырағын, жемісін тәрелкесімен қолынан түсіріп ала жаздады.

— Жеміс жинап жатырсыз ба? — деді жымиып Монте-Кристо.

— Кешірерсіз, сударь, — деп тіл қатты құйттай шал, қолын күнқағарына апара беріп, — мен, рас, қазір жоғарыда емеспін, бірақ түскенім жаңа ғана.

— Маған бола абыржымаңыз, достым, — деді граф, — егер әлі бітпеген болсаңыз жемісіңізді жинай беріңіз.

— Әлі он талы бар, — деді шал, — міне, он бір талы, ал небәрі жиырма бір, былтырғыға қарағанда бесеуі артық. Бұлай болуының жөні бар, биыл көктем жылы ғой, ал сударь, қойбүлдіргенге керегінің өзі де күн. Міне, былтырғы он алтының орнына енді, өзіңіз де көріп тұрсыз, он бірін жұлып қойдым, сонда он екі, он үш, он төрт, он бес, он алты, он жеті, он сегіз... Тәңірім-ау, екеуі жоқ қой! Кеше ғана бар еді, сударь, міне, тура осы жерде, оған сенімім кәміл, өзім санап қойғанмын. Бұл, тегі, Симон апайдың ұлынан келген болды; бүгін таңертең осы маңда тайраңдап жүргенін көріп қалып едім. Жүгірмектің баққа түсуін! Байқаймын, тегі мұның аяғы насырға шабарын ол білмесе керек!

— Иә, мұндай әзіл болмайды, — деді Монте-Кристо. — Дегенмен де, қылмыскердің жастығын және оның құмарлығын ескерген жөн.

— Әлбетте, — деп жауап қатты бағбан, — бірақ та, бұдан келер пайда шамалы. Алайда, сударь, тағы да ғафу өтінемін сізден, мүмкін мен бастықты күттіріп қойған шығармын?

Шал графқа, оның үстіндегі көк фрагына жасқаншақтай қарады.

— Абыржымаңыз, достым, — деді, кейде сұмдық зәрлі, кейде мейірлене күлетін граф жымия сөйлеп; ал бұл жолғы күлкісі жайма-шуақтұғын, — мен ешқандай да бастық емеспін, сізді тексерейін деген ойым жоқ, жай ғана саяхатшымын: әуестік жеңіп бұрыла салып едім, енді келгеніме, тіпті, өкініп те тұрған жайым бар, себебі, сіздің уақытыңызды алдым ғой.

— Менің уақытым пәлендей қымбат емес, — деді шал, мұңая жымиып. — Рас, қазір қызмет уақыты, оны бос өткізуге де құқым жоқ; сөйтсе де маған бір сағат дамылдауға кеңшілік етті дегенді айтты ғой, — шал күн сағатына көз жүгіртті (өйткені, осы Монлери мұнарасы жанындағы шағын бақта құстың сүтінен басқаның бәрі, тіпті, керек десе, күн сағаты да бар еді), — көрдіңіз бе, әлі он минут уақытым бар екен; ал қойбүлдіргенімнің пісуінде қапы жоқ, енді бір күн тұрса... Айтпақшы, сударь, егер сенсеңіз, қойбүлдіргенді балпақтар жеп қоймайды.

— Бұл менің үш ұйықтасам түсіме кірмес еді, — деді Монте-Кристо байсалды түрде, — римдіктер құсап балға қосып жемейтін болғандықтан балпақтармен қоңсы қону біз үшін не жақсылық дейсіз.

— Қойыңызшы? Бұларды римдіктер жеген бе? — деп тәптіштеді бағбан. — Балпақ жеген бе сонда?

— Бұл жайлы Петронийден* оқығам, — деді граф.

— Япырай, ә? Қанша «балпақтай быттиған» десе де, еті тәтті дегенге сенбеймін, бәрібір. Әрине, олардың семіз болатын да жөні бар, құдайдың құтты күні ертеден қара кешке дейін ұйқыны соғады да, түні бойы кемірумен жүргені. Сіз білсеңіз ғой, былтыр төрт өрік ағашым бар еді, біреуін құртқан солар. Жұмсақ шабдалым пісіп еді, рас, өзі біреу-ақ, — өзі де сирек нәрсе ғой, — әне, соның дуалға қараған бүйірін кеміріп бітті; шабдалы болғанда қандай, дәмі балдай! Ғұмыры мұндай шабдалды жеп көрген смсспін.

— Сіз оны жеп қойдыңыз ба? — деді Монте-Кристо.

— Яғни, қалған жартысын, әрине, жедім. Керемет енді. Иә, бұл төрелерім тамақтың тәттісін біледі. Құдды, Симон апайдың баласы сияқты; ол, әрине, жемістің жаманын жұлушы ма еді! Ал биылғы жылы, — деп сөзін сабақтады бағбан, — былқ етпеңіз, олай болмайды, жеміс піскен кезде түн баласы кірпік ілмей күзетіп шықсам да, мейлі.

Монте-Кристоның әңгімеге құлаққұрышы қанды. Әр жемістің өз құрты болатындығы сияқты, әркімнің өзіндік әуестігі болады. Ал телеграфшының есіл-дерті бағбаншылық-тұғын.

Күн сәулесін көлегейлеп түсірмей тұрған жүзім жапырақтарын жұла бастағанын көрген бағбан Монте-Кристоға елпілдеп жаны қалмады.

— Телеграфты көргелі келіп пе едіңіз, сударь? — деп сұрады ол.

— Иә, егерде оны көруге сіздерде тыйым салынбаған болса...

— Ешқандай тыйым салыибаған, — деді бағбан, — өйткені, одан келер қауіп-қатер жоқ: біздің не беріп жатқанымызды ешкім білмейді де, біле де алмайды.

— Шынында да, — деді граф, — сіздер өздеріңіз түсінбейтін сигналды қайталайды деген болатын.

— Сөз бар ма, сударь, өз басым осыған дән ризамын, — деді телеграфшы күліп.

— Неге?

— Өйткені соның арқасында мен мойныма ешқандай жауапкершілік алмаймын. Meн де бір, машина да бір, жұмыс істеп тұрсам болды, менен басқа ештеңе қажет етпейді.

«Сайтан алсын, — деп ойлады Монте-Кристо, — ешқандай арман-тілегі жоқ адамға тап келіп жүрмейін? Олай болса — жолымның оңғарылмағаны».

— Сударь, — деді бағбан, өзінің күн сағатына көз тастап қойып, — әлгі он минут бітуге тақау, енді өз орныма баруым керек. Менімен бірге жоғары көтерілуге қалай қарайсыз?

— Соңыңыздан ерейін.

Монте-Кристо үш қатарлы мұнараға келіп кірді; төменгі қабатында темір күрек, тырнауыш, сусебер сияқты қайсыбір жер өңдейтін құрал-саймандар жарға сүйеулі тұр, мұндағы бар мүлік осылар ғана болса керек.

Екінші қабаты қызметшінің кәдуілгі түнеп шығатын баспанасы болып шықты; мұнда жұпыны ғана үйдің керек-жарақтары: кереует, стол, екі орындық тас қолжуғыш, кептіріп төбеге іліп қойған бірер буда шөп көзге ілікті; хош иісті тас бұршақ пен испан бұршағын графтың көзі шалып қалды; шал олардың дәнін қабығынан аршымай сақтап және ықтият ботаник ғалым сияқты бәрінің де тұсына бір-бір жапырақ қағазға аты-жөнін жазып қойыпты.

— Сіз маған мынаны түсіндіріңізші, сударь, осы телографтың сырын білуге көп уақыт керек пе? — деп сұрады Монте-Кристо.

— Оқып білу емес, штаттан тыс қызмет ету көп уақыт алмақ.

— Ал өзіңіз қанша жалақы аласыз?

— Мың франк, сударь.

— Аздау екен.

— Азы аз, бірақ көріп тұрсыз, пәтер береді.

Монте-Кристо бөлме ішіне көз жүгіртіп шықты.

— Бұлдайтын пәтерді тапқан-ақ екен, — деп күбірледі ол өз-өзіне.

Сонсоң бұлар үшінші қабатқа көтерілді, телеграф осында орналасқан екен. Шенеунік машинаны іске қосатын екі темір тұтқаның екеуін де Монте-Кристо ұқыптап қарап шықты.

— Бұл бір өте-мөте қызық нәрсе екен, — деді Монте-Кристо, — сөйтсе де, бәрібір мұндай тірліктен адам зерігіп кететін болар?

— Бастапқы кезде қарай-қарай мойның талады; бірақ арада бірер жыл өткен соң етің өліп кетеді; оның үстіне біздің демалыс сағаттарымыз болады, бос күндеріміз және бар.

— Бос күндеріміз дейсіз бе?

— Иә.

— Қандай бос күндер?

— Тұманды күндері.

— Иә, оныңыз рас.

— Ондай күндер мен үшін бір мереке; аяңдап баққа барып көшет отырғызамын, ағаштарды қырқамын, бұтарлаймын, құртынан арылтамын; қысқасы, уақыттың қалай өткенін білмей де қаламын.

— Мұнда көптеп бері істейсіз бе?

— Он жыл және штаттан тыс бес жыл, небәрі он бес жыл.

— Ал жасыңыз қаншаға...

— Елу бес.

— Пенсия алу үшін әлі қанша жыл жұмыс жасауыңыз керек?

— Ах, сударь, әлі жиырма бес жыл бар.

— Ал пенсияның шамасы қанша?

— Жүз экю.

— Бейшара жазған-ай! — деп күбірледі Монте-Кристо.

— Бірдеңе дедіңіз бе, сударь? — деді шенеунік.

— Бұл бір өте-мөте қызықты нәрсе екен деймін.

— Нені айтасыз?

— Маған көрсеткендеріңізді айтам... Демек, берген сигналдарыңыздың немене екенін мүлде ұқпайсыз ба?

— Ештеңесін де ұқпаймын.

— Ұқсам деп талаптанып та көрмедіңіз бе?

— Көрген емеспін; оның маған қажеті не?

— Бірақ тек сізге ғана қатысы бар сигналдар да болады емес пе?

— Әлбетте.

— Ондайларын түсінесіз бе?

— Олар ылғи біртектес болып келеді.

— Сонда қалай?

— «Ешқандай жаңалық жоқ...», «Сіздің демалатын сағатыңыз...» болмаса: «Ертеңге шейін сау-сәлемет болыңыз...»

— Иә, бұл залалсыз сигналдар екен, — деді граф. — Дегенмен де, қараңызшы. Корреспондентіңіз жұмыс істей бастады ғой?

— Оныңыз рас; рақмет сізге, сударь.

— Не деп жатыр? Бірдеңе ұқтыңыз ба?

— Әзірмісің дейді.

— Сіз оған жауап қайырасыз ғой?..

— Оң жақтағы корреспондентіме сигнал беріп, әзір екенімді білдіремін, бұл сөйтіп, бір мезгілде сол жақтағы корреспондентіме әзірлен деген ескерту болып шығады.

— Табылған ақыл, — деді граф.

— Қазір өзіңіз де көресіз, — деді шал мақтанышпен сөзін сабақтап, — бес минуттен кейін сөйлей бастайды.

— Демек, менің әлі аттай бес минут уақытым бар деген сөз бұл, — деп түйді Монте-Кристо, — мұның өзі жетіп артылып жатыр. Қымбаттым, — деді ол, — сізге бір сауал қоюыма болар ма екен?

— Мархабат.

— Бағбаншылықты ұнатасыз ба?

— Жанымдай жақсы көремін.

— Жиырма футтың орнына бағыңыз бен көлемі екі десятина жеріңіз болса қайтер едіңіз?

— Сударь, мен оны жұмаққа айналдырып жіберер едім.

— Бір мың франкқа күн көру қиын шығар?

— Әрине, ауыр, дегенмен қалт-құлт етіп жүріп жатырмын.

— Жөн екен, әйтсе де бағыңыз тым жұпыны-ақ.

— Оныңыз ақиқат, шағыны шағын енді.

— Оның үстіне балпақтар да дым қоймайды ғой.

— Иә, нағыз пәле сол боп тұр мен үшін.

— Егер оң жақтағы корреспондентіңіз жұмыс істеп тұрғанда, сіз қара басып көре алмай қалсаңыз не болмақ?

— Онда оның берген сигналдарын көрмей қалған болар едім.

— Онда не болмақ?

— Оларды қайталай алмаған болар едім.

— Сонда қайтеді?

— Онда ма, онда — жұмысыма салақсып, сигналдарды кезінде қайталамағаным үшін маған айып тартқызар еді.

— Қанша?

— Жүз франк.

— Жылдық жалақының оннан бірі ғой бұл; жетістіреді екен!

— Амал қайсы! — деді шенеунік.

— Ондай жағдай болды ма бұрын-соңды?

— Бір рет болғаны рас, сударь, мен ол кезде сарғылт роза түбін ұластырып жатқан болатынмын.

— Ал, мәгәрки, сіз сигналдарды өзгертіп, басқаша ғып бергіңіз келсе ше?

— Онда әңгіме қысқа; мені жұмыстан қуып шығады да пенсиясыз қалам.

— Үш жүз франк па?

— Иә, сударь, жүз экю; сондықтан да мұндайға аттап баспайтынымды өзіңіз де түсініп тұрған шығарсыз.

— Тіпті, он бес жылдық жалақыңыздың мөлшеріндей ақша берсе де оған бармас па едіңіз? Мұндайды қалай табатыныңызды ойлану керек шығар.

— Он бес мың франк үшін бе?

— Иә.

— Сударь, мен шошынайын дедім.

— Ал, керек болса!

— Немене, сударь, сіз мені ақшамен қызықтырмақсыз ба?

— Дәп солай. Түсініп тұрсыз ба, он бес мың франк!

— Сударь, онан да оң жақтағы корреспондентімді қадағалауға мұрсатана беріңіз.

— Оны қайтесіз, онан да маған қараңыз.

— О не?

— Қалайша? Мұндай қағаздарды танымаушы ма едіңіз?

— Кредиттік билеттер ғой!

— Нағыз өзі және тура он бестен бір кем емес.

— Бұлар кімдікі өзі?

— Қаласаңыз сіздікі болады.

— Менікі! — дегенде шенеунік алқынып, есі шықты.

— Әлбетте, сіздікі, басы бүтін өзіңіздікі.

— Сударь, менің оң жақтағы корреспондентім шақырып жатыр.

— Мейлі, шақыра берсін.

— Сударь, сіз мені алаңдаттыңыз, енді айып тартқызатын болды.

— Тартар айыбыңыз жүз франк қой; көріп тұрсыз ба, онан да мына он бес мың франкты алу пайдалы шығар сізге.

— Сударь, оң жақтағы корреспондетімнің тағаты таусылайын деді, қайта-қайта сигнал беріп жатыр.

— Оған көңіл бөлмей-ақ қойыңыз, онан да мына ақшаны алыңыз.

Граф бір бума ақшаны шенеуніктің қолына ұстатты.

— Болған-біткені бұл емес, — деді ол. — Он бес мың франкқа бәрібір күнелте алмайсыз.

— Жұмыс орным бар ғой.

— Жоқ, сіз онымен біржола қоштасасыз; өйткені сіз қазір корреспондентіңіз берген сигналды емес, мүлде басқа сигнал беретін боласыз.

— О, сударь, сонда не істе дейсіз маған?

— Баланың ермегі әшейін.

— Сударь, маған зорлап істеткізбесе...

— Қазір ықтиярсыз істеткелі тұрмын.

Соны айтып, Монте-Кристо қалтасынан тағы бір бума ақша суырды.

— Мынада тағы да он мың франк бар, — деді ол, — қалтаңыздағы жаңағы он бес мың франкпен қосқанда жиырма бес мың. Осының бес мыңына екі десятина жерімен қоса әжептәуір үй сатып аласыз; ал қалған жиырма мыңынан жылына бір мың франк түсім түсіп тұрады сізге.

— Екі десятина бақ дейсіз бе!

— Және бір мың франк жылдық түсім!

— О, жаратқан, жаратқан!

— Алсаңызшы енді!

Монте-Кристо шенеуніктің қолына он мың франкты зорлап ұстатты.

— Сонда не істеуім керек менің?

— Пәлендей ештеңе жоқ.

— Сөйтсе де.

— Мына сигналдарды қайталайсыз.

Монте-Кристо үш сигнал жазылып және олардың қандай тәртіппен берілетіні нөмірленіп қойылған қағазды қалтасынан алып шенеунікке берді.

— Көріп тұрсыз, көп уақыт алмайды.

— Ол рас, бірақ...

— Енді сіздің жұмсақ шабдалыңыз да, қажет етсеңіз басқасы да болады.

Монте-Кристо нысанаға дөп тиді: тәуекелге бел бұған шал қара терге түсіп қып-қызыл боп, граф берген үш сигналды бірінен соң бірін бере бастады; не боп, не қойғанын ұқпай, мына шабдалы құмар шалды шалық ұрған шығар деп дағдарған оң жақтағы корреспонденттің жанталаса шақырғаны да қаперіне кіріп-шыққан жоқ.

Ал сол жақтағы корреспондент болса шал берген сигналдарды қаннен қаперсіз қайталап шықты да, ақыры бәрін де ішкі істер министрлігі қабылдап алды.

— Енді сіз байып кеттіңіз, — деді Монте-Кристо.

— Иә, — деді шенеунік, — бірақ тым қымбатқа түсті ғой.

— Бері қараңыз, достым, — деді Монте-Кристо, — сіз құдды бір қылмыс жасағандай тым күйзеле бермеңіз: ант етейін, адал сөзім, сіз тірі пендеге залал келтірген жоқсыз, бар болғаны тек тәңірі ісіне себепші болдыңыз.

Шенеунік кредит билеттеріне шұқшия қарап, сипалап көрді, қайтадан санап шықты; өңі бір қуарды, бір қызарды; ақыры бөлмесіне барып бір стақан су ішпек болып жүгіріп еді, қолжуғышқа жете бере, кепкен бұршағының жанында есінен танып қалды.

Телеграф хабары ішкі істер министрлігіне келіп жеткен соң арада бес минут өтпей жатып, Дэбрэ дереу күймесіне аттарын жеккізді де Данглардың үйіне тартып кетті.

— Күйеуіңізде испан займының облигациясы бар ма? — деп сұрады ол баронессадан.

— Болмай ше! Бір алты миллиондай бар.

— Дереу өткен бағасына сатып, көзін құртсын!

— Не боп қалды?

— Себебі, Дон Карлос Буржадан қашып шығып, Испанияға қайта оралды.

— Оны қайдан білдіңіз?

— Ана жақтан, — деді Дэбрэ, иығын қомдап, — бар жаңалықты бұрын қайдан білуші ем.

Баронесса екі сөзге келген жоқ, дереу күйеуіне тұра жүгірді; күйеуі лезде делдалын тауып алып, облигацияларды қандай бағаға болсын сатып, көзін құртып кел деп бұйырды.

Данглардың аяқ астынан сата бастағанын көрген соң, испан облигациясының құны күрт төмендеп сала берді. Данглар соның қырсығынан бес жүз мың франк жоғалтты, бірақ әйтеуір, күллі облигацияларынан құтылып үлгерді.

Сол күні кешкісін «Хабаршыда» мынадай құлақтандыру басылды: «Телеграф хабары. Бақылаудағы король Дон Карлос қанша қадағаланса да Буржадан қашып шығып, каталон шекарасы арқылы Испанияға қайтып келді. Барселона түгел көтеріліп, соның жағына шықты».

Кеш бойына өз облигацияларын сатып үлгерген Данглардың көрегендігі жайлы, мұндай сұмдықтың кезінде небәрі бес жүз мың-ақ франк шығынмен құтылып, олжаға кенелгені туралы гу-гу әңгіме болды.

Ал өз облигацияларын сақтап қалғандар мен Данглардың қағаздарын сатып алғандар тақыршаққа отырдым деп опық жеп, түн баласы тынши алмады.

Ертесіне «Ресми газетте» мынадай хабар басылды:

«Дон Карлостың қашып кеткені және Барселонадағы көтеріліс туралы «Хабаршының» кешегі хабары ешқандай шындыққа жатпайды.

Король Дон Карлос Буржадан ешқайда кеткен жоқ, түбекте толық тыныштық.

Бұл қателік — күннің тұман болуы салдарынан жаңсақ ұғылған телеграф сигналынан кеткен».

Енді облигациялардың нарқы бұрынғы төмен түскен деңгейінен екі есе жоғары шырқап шыға келді. Шеккен залалы мен түсуі ықтимал пайдасын қосып есептегенде Данглардың жалпы жоғалтқан сомасы тұп-тура миллион франк боп шықты.

— Қалай десе де! — деді Монте-Кристо, Дангларға зиян шеккізген, биржадағы осы бір оқыс өзгеріс туралы хабар келіп жеткенде қасында отырған Моррельге, — менің жиырма бес мың франктың көмегімен ашқан жаңалығыма ойланбастан жүз мың франк берген болар еді!

— Сонда сіздің ашқаныңыз не жаңалық? — деді Максимилиан түсінбей.

— Шабдалысын жеп тыныштық бермеген балпақтардан бір бағбанды құтқарудың тәсілін ойлап тауып едім.

V ЕЛЕСТЕР

Сырт көрінісіне қарағанда дарқан граф Монте-Кристо тұруға лайық дейтіндей, Отейльдегі үйдің көзге ұрып тұрған ешқандай сән-салтанаты жоқ-тұғын. Бірақ бұл үйдің осынау қораштығы қожайынның ықтиярына байланысты еді: сырт көрінісін әсте өзгертпей сол қалпы қалдыруға тәртіп берген соның өзі болатұғын; бұның анық-танығын білу үшін үйдің ішіне көз жүгіртсе жетіп жатыр. Тек табалдырықтан аттап өтсеңіз болғаны, бәрі өзгеріп сала береді.

Бөлмелерді жасандыруға келгенде және осының бәрін соншалық тез тындыруға Бертуччо асқан шебер екенін танытты. Бағы кезде XIV Людовиктің көзі сүрінетін болған соң, бір түн ішінде күллі алманы тұтас шауып тастауға әмір еткен герцог Антенсий сияқты, Бертуччо да үш күн ішінде жалаңаш аулаға ағаш отырғызып үлгерген-тұғын; алапат тамырымен қоса жұлып әкеліп отырғызылған әсем теректер мен үйеңкілер енді үйдің фасадына сән беріп тұр; үй іргесіндегі шөп басқан жұмыр тастардың орнына шым төсеп, көгалдандырған бүгін таңертең ғана қиюластырып қалаған қабат-қабат шым құдды бір кең кілем тәрізді боп көрінеді; оны суарып тастаған екен — мөлдір тамшы әлі жылт-жылт етеді.

Шынтуайтқа келсек, осының бәріне жарлық етіп жүрген графтың өзі; қанша ағаш қажет, қалай орналастырып отырғызу керек және тастардан тазартылған жерде көсіліп жататын көгалдың көлемі мен келбеті қандай болғаны мақұл, міне, осының бәрі нақты көрсетілген жобаны да Бертуччоға графтың өзі берген.

Сөйтіп мына түрінде үй адам танығысыз болып өзгерген-ді, осынау жасыл желек аясында бұл үйді өзім де танымай қалдым дейтін Бертуччо.

Іс басқарушы бақтың ішін де реттеп, өзгеріс жасамақ болып еді, бірақ бәрі де бәз қалпында қалсын деп граф қатты ескертті. Оның есесіне Бертуччо кіре берісті, баспалдақтарды, каминдерді гүлге бөлеп тастады.

Шынында да іс басқарушының берген жарлықты орындауға айрықша қабілеті бар еді де, қожасының айтқанын орындатуға келгенде бір ғажабы алдына жан салмайтын. Уақыт оза көгіс иісі шығып жиырма жыл бойы иесіз қаңырап тұрған осынау тоң-торыс тұнжыр үйдің бір күнде-ақ жаны кіріп жайнап сала берді, үй іші қожайын ұнататын хош иіске бөленіп, бөлмелердегі жарық қажет деп тапқан мөлшерде берілді; табалдырықтан аттап өтісімен-ақ граф дереу тауып алатындай ғып, кітаптары мен қару-жарақтарын кіре беріске әзірлеп қойды; бірден көзге шалынатындай ғып, маңдайшаға ең жақсы көрінетін картиналар ілінді, ал сенекте қожайынның өзі қолға үйреткен тазылары мен әнін өзі сүйіп тыңдайтын әнші құстары қарсы алмақ; құдды ұйқыдағы арудың сәулетті сарайындай ұзақ ұйқыдан оянған осынау үлкен ғимарат жан бітіп, қайтадан құлпырып, әндетіп тұрғандай; алыстан дәм жазып айрылысқан күннің өзінде де жүрегіңнің бір бөлшегін қалдырғандай қимайтын алтын бесік, құтты мекенің іспетті еді бұл үй.

Аула ішінде жүрген жайдары жүзді жалшы-малайлар қарбалас үстінде: қайсыбірі асүйді шаруалап жүр, әлгінде ғана жөнделген баспалдақпен түсіп-шыққан түрлеріне қарағанда ежелден осы үйде тұрып жатқан адамдар тәрізді; қайсыбірі сарай маңында; мұндағы нөмірлеп рет ретімен қаз-қатар қойған күймелер де осы жерде аз дегенде елу жыл тұрған сияқты; қайсыбірі ат қораны бақылап жүр; мұндағы аттар да сұлыдан бас алмаған қалпы атшыларға қарап мекірене оқыранып қояды, бақташылар да қожайындарымен сөйлескен қайсыбір жалшылардан гөрі ілтифаттырақ аттарымен жылыұшырай тілдеседі.

Үйдің екі қабырғасының өн бойына созылған кітапхана екі шкафты алып тұр, мұнда екі мың қаралы том бар; кітапхананың тұтас бір бөліміне ең жаңа романдар тізілген. Ал жуырда ғана жарық көрген алтынмен апталған күрең мұқабалы том бірден көз тартып тұр.

Үйдің екінші жағында, кітапханаға қарама-қарсы бетте, оранжерея орналасқан, жапонның қондырғылары сирек кездесетін өсімдіктерге толы; көркіне көзің тұнып, хош иісіне мейірің қанғандай осынау оранжереяның орта шенінде бильярд тұр; ойыншылар құдды бір сағат бұрын тарқасып кеткендей, шаралары жасыл мауыт үстінде шашылған күйі жатыр.

Сиқыршы Бертуччо тек бір бөлмеге ғана тиіспеген екен. Бұл екінші қабаттың сол жақ бұрышындағы бөлме; оған үлкен сатымен көтеріліп барып, жасырын басқышпен басқа жақтан шығып кетуге болатын; оның тұсынан өтерде қызметшілер әуестене қараса, ал Бертуччоның аза бойы қаза тұратын.

Тура сағат бесті соққанда Отейльдегі үйдің жанына графтың күймесі кеп тоқтады, қасында Әли бар. Бертуччо оның келуін тықыршып күтіп, жаны жай таппаған-ды; іштей мақтау тілесе де қожасының қабағы қалай болар екен деп қауіптеніп те тұр.

Монте-Кристо күймеден түскен жоқ, үйін аралап көрді де, бақты бір айналып шықты, тіс жарып тіл қатқан жоқ, пәлен деп мақтамады да, даттамады да.

Тек жабық бөлмеге қарсы түпкірдегі жатын бөлмесіне енгенде барып осында алғаш келгенде-ақ назары ayғaн қызыл ағаштан жасалған шағын шкафты қолымен нұсқады.

— Тек биялай үшін ғана жарап қалар, — дегенді айтты ол.

— Өте дұрыс айттыңыз, мархабатты мырзам, — деп жауап қатты қайран қалған Бертуччо, — ашып көріңіз: ішінде биялайлар бар.

Өзге шағын шкафтарда да тек графтың ойлаған нәрселері болып шықты: әтір шишалар, сигарлар, асыл бұйымдар.

— Бәрекелде! — деді ол ақырында.

Оның өз ортасына еткен ықпал-әсерінің құдірет күші соншалық, тек осы сөзді естігенде барып жүрегі орнына түсіп, бақытқа бөленген Бертуччо өз жайына кетті.

Сағат тура алтыда қақпа жақтан ат тұяғының дүбірі құлаққа шалынды. Бұл Медеасына салт мініп келген біздің спаги капитанымыз болатын.

Монте-Кристо жайма-шуақ жымиып, оны есік көзінде өзі қарсы алды.

— Сөз жоқ, бірінші келген мен шығармын, — деп дауыстады Моррель, — басқа меймандар жиналып үлгергенше өзіңізбен бір минут болса да оңаша бола тұрайын деп әдейі ертерек келдім. Жюли мен Эмманюель сізге дұғай-дұғай сәлем деп жатыр. Ғажап қой, мынау мекен-жайыңыз сіздің! Айтпақшы, граф, сіздің кісілер менің атымды дұрыстап күте алар ма екен?

— Қам жемей-ақ қойыңыз, қымбатты Максимилиан, олар өз шаруасын біледі.

— Әуелі үстін жақсылап тұрып сүрту керек. Шіркін, сіз өз көзіңізбен көрсеңіз етті, оның қалай заулағанын! Тура құйын ғой!

— Өзі бес мың франк тұрса, зауламай не көрініпті! — деді Монте-Кристо, ұлымен сөйлескен әкедей қамқор үнмен.

— Әлде сол бес мыңды қимай тұрсыз ба? — деді Моррель ақ жарқын қалпымен жымия күліп.

— Meн бе? Құдайым сақтасын! — деп жауап берді граф. — Жоға. Мен тек соған атымыз арзымаса ғана өкінген болар ем.

— Арзығанда қандай, қымбатты граф, Франциядағы маңдай алды ат сыншысы Шато-Рено мен министрліктің бірөңкей араби аттарын ғана мінетін Дебрэ екеуі осы қазір мені соңымнан қуып келе жатыр және көріп тұрсыз ғой менен қалып қойғандарын, ал олардан кейін, артық-кемі жоқ, сағатына алты лье ғана алатын баронесса Данглардың сәйгүліктері өкшелеп келеді.

— Демек, олар да қазір осында болады екен ғой? — деп сұрады Монте-Кристо.

— Әлбетте. Miнe, олар да жетті.

Айтса айтқандай, қақпа алдында ақ көбікке малынған қос ат пен алқынған екі салт ат көрінді осы кезде. Салт мінген екі жігітті ерткен күйме айналып кеп есік көзіне бір-ақ тоқтады.

Дэбре лезде аттан қарғып түсіп, күйменің есігін ашты. Ол қолын соза бергенде, күймеден шығып келе жатқан баронессаның қолының әнтек жеңіл қимылын Монте-Кристодан басқа ешкім аңғармай да қалды. Бірақ графтың назарынан ештеңе де тыс қалған жоқ; ишара білдіргендей жан баласына сездірмей, дағдылы әдетімен лып еткізгенде тілдей хат Данглар ханымның қолынан министр секретарының қолына сүңгіп, заматта ғайып болды.

Зайыбынан кейін, күймеден емес, көрден шыққандай боп өң жоқ, түс жоқ банкир шықты.

Данглар ханымның ауланың ішін, кіре берісті, үйдің маңдай алдын көзді ашып-жұмғанша сынай шолып шыққанын тек Монте-Кристо ғана аңдап қалды; егер қуқыл тартар өңі болса, сөз жоқ, жүрек толқыны жүзінен білінер еді. Бірақ сәл-пәл толқығанын сол заматында басып, сыр берместен, сатымен көтеріліп бара жатып баронесса:

— Сударь, егер менің досым болсаңыз, мына атыңызды сатпас па екенсіз деген сауал қояр едім сізге, — деп тіл қатты.

Моррель шарасыздан жымиып күлген болды да, мына пәледен құтқар дегендей Монте-Кристоға жалбарына қарап қалды.

Граф оны ұға қойды.

— Аһ, сударыня, — деді ол, — бұл сауалды неге маған қоймадыңыз?

— Граф, сізбен әріптес бола қалған жағдайда, — деп жауап қайырды оған баронесса, — тіпті, ешқандай қолқа салып, тілек білдіруге құқың жоқтай сезінесің, өйткені, сұрағаныңды ақыры алып тынарың ықтимал. Менің Моррель мырзаға қолқа салғаным да сондықтан еді.

— Өкінішке орай, — деді граф, — Моррель мырзаның бұл атын сата алмайтын бір себебі барын айтайын сізге: атынан айрылса намысына дақ түсер жағдайы болып тұр оның.

— Сонда қалай болғаны?

— Медеаны жарты жыл мініп, бастықтырамын деп бәс тігіскені бар. Түсінсеңіз, баронесса, егер ол бәс мерзімі өткенше атынан айырылса бәстен ұтылғаны былай тұрсын, оның үстіне мұны қорқақ деп мазақтайтын болады. Ал спаги капитаны, тіпті әйбат әйелдің көңілін табу керек болған жағдайда да, — әлбетте, меніңше, бұл — біздің өміріміздегі ең қастер тұтар ұлы қасиет дей тұрсақ та, — оның өзі жайлы мұндай қауесет тарағанын мақұл көрмесі анық.

— Өзіңіз де көріп отырсыз ғой, баронесса, — деді Моррель графқа көңілі марқая жымиып.

— Оның үстіне, менің байқауымша, — дегенде Данглар қанша зорлана жымиғанымен, үнінде ызғар барын сездіріп алды, сіздің аттарыңыз жетіп артылады ғой.

Ғұмырында мұндай сөзді басынан асырып ғадет етпеген Данглар ханымның бұл жолы ештеңе естімеген болып, ләм-мим деп тіл қатпағанына жігіттер таң-тамаша.

Оқыс орнаған тыныштықты пайдаланып, граф Монте-Кристо аяқ астынан момақанси қалған баронессаға жымия қарап, қытайы екі дәу кәрлен вазаны мегзеді, ондағы теңіз балдырлары түр-түсі де, үлкендігі жағынан да тек табиғи қалпында кездесетіндей-ақ мың бұралып, ұйысқан күйінде көз тартып, шын шебердің қолынан шыққаны көрініп тұр еді.

Мұны көріп баронесса қайран қалды.

— Япыр-ай, бұларға Тюильриден әкеліп каштан ағашын отырғызса да болғандай екен! — деді ол. — Мұншалық нән құмыраларды қандай шебер екен жасаған?

— Сударыня, — деді Монте-Кристо, — шағын мүсінше мен шыңылтыр шыны жасайтұғын мына біздер бұған қайдан жауап тауып айта қоюшы ек. Бұл басқа ғасырлардан қалған дүние, жер мен теңіз даналығының құдіреті десе де болғандай.

— Солай ма? Сонда мұны қай дәуірге жатқызуға болады?

— О жағын білмедім; тек естуімше, бағзы бір қытай императорлары қышты ерекше күйдіретін қасиеті бар пеш салуға жарлық етсе керек: сол пеште бірінен кейін бірін толассыз күйдіріп, осындай он екі ваза дайындайды. Оның екеуі от ішінде жарылып кетіпті де, қалған онын теңіз түбіне, үш жүз сажын тереңдікке тастапты. Өз міндетін ұғынған теңіз жарықтық бұл вазаларды балдырларымен шырмап, маржан тастармен нақыштап, қабыршықтарын орнатып әшекейлеп бақса керек: сөйтіп көз жетпес құрдымда сол жатқаннан мол жатқан вазаларды теңіз екі ғасыр бойы нақыштайды, өйткені, кейін революция болып, бұл тәжірибені жүргізген императорды тақтан түсіреді де, оның артында тек осындай вазалар күйдіріліп, теңіз түбіне тасталды деген хат қана қалады. Арада екі жүз жыл өткенде әлгі хатты тауып алып, вазаларды құрдымнан алмақ болады. Айрықша сауыт-сайман киген сүңгуірлер вазалар тасталған шығанаққа іздеу жүргізе бастайды; бірақ он вазаның небәрі үшеуін ғана табады; қалғанын ағын алып кетсе керек, болмаса толқынмен быт-шыты шықса керек. Өзім бұл вазаларды жақсы көремін: кейде қиялға шомған кездерімде бұлардың түбін көрсе тек сүңгуірлер ғана көре алатын, көрген адамның зәре-иманы ұшатын, түр-сүдінсіз, небір тылсым құбыжықтар томсырайған қалпы мөлиіп таңырқай қарады-ау деп болжам жасаймын, жаны қысылып жауынан қашқан қисапсыз балық осы қондырғыларға кеп тығылған шығар деп топшылаймын.

Мұндай сирек кездесетін заттарға мүлде әуестігі жоқ Данглар осы кезде ащы апельсин ағашының әсем гүлдерін бір-бірлеп жұла бастағанын өзі де аңғарған жоқ; онын гүлін түгел жұлып біткен соң кактусқа тиісіп еді, түрпідей кактустың тікені қолына кірш ете қалды.

Тек сонда барып ол селк етіп, ұйқыдан оқыс оянған адамдай көзін уқалады.

— Барон, — деді оған Монте-Кристо жымиып, — сіздей живопись сүйгіш адамға және керемет картиналардың иесіне өз картиналарымды мадақтауға мына менің аузым барар емес. Әйтсе де, міне, мынау Гоббеманың екі,² Пауль Поттердің³, Миристің⁴, Герард Доудың⁵ екі, Рафаэльдің, Ван-Дейктің⁶, Сурбаранның⁷ және Мурильоның⁸ екі-үш дүниесі сізге көрсетуге лайықты.

— Тұра қалыңыз! — деді Дебрэ. — Гоббеманың мына бір дүниесін мен танып тұрмын.

— Шын айтасыз ба?

— Әрине, оны музейге сатып алуға ұсыныс болған.

— Ұмытпасам, онда Гоббема ныспы жоқ-ау деймін? — деп сөз қыстырды Монте-Кристо.

— Жоғы жоқ және соған қарамастан Музей оны сатып алған жоқ.

— О несі? — деп сұрады Шато-Рено.

— Сіздің аңғалдығыңызға адам сүйсінерлік; алмаған себебі, үкіметтің бұған қаржысы жоқ.

— Ғафу етерсіз! — деді Шато-Рено. — Дәп осы сөзді сегіз жыл бойы күн сайын естіп келемін, тіпті, сонда да осыған етім үйренбей-ақ қойды.

— Келе-келе үйреніп кетесіз әлі, — деді Дебрэ.

— Әй, қайдам, — деп жауап қатты Шато-Рено.

— Майор Бартоломео Кавальканти, виконт Андреа Кавальканти келіп тұр! — деп мәлімдеді Батистен.

Мойнында дүкеннен жаңа сатып алынған, тік тұратын қара атлас галстук, өзі мұнтаздай боп қырынған, мұрты аппақ, түрі байсалды, үстінде үш жұлдыз, бес крес қадалған майор мундирі, өзі қарт солдаттарша сықиып қатып тұр, — міне, бізге бұрыннан таныс мейірбан әке майор Бартоломео Кавалькантидің қазіргі келіп кіргендегі тұр-тұрпаты осындай болатын.

Қасында — үстіне ине-жіптен жаңа шыққан су жаңа киім киген, жайдары жымия кірген виконт Андреа Кавальканти бар; бұл да бізге бұрын бек жақсы таныс, инабатты жан.

Моррель, Дебрэ, Шато-Рено үшеуі біресе әкесіне, біресе баласына, әсіресе, баласына бастан-аяқ сұқтана қарасып, өзара әңгіме-дүкен құрып отырған.

— Кавальканти! — деп күңк етті Дебрэ.

— Құлаққа жағымды естілетін есім екен, сайтан алғыр! — деді Моррель.

— Иә, — деді Шато-Рено, — ол рас. Итальяндар өздеріне жақсы ат қоя білгенмен, бәрібір, нашар киінеді.

— Бекер айтасыз, Шато-Рено, — деп қарсылық білдірді Дебрэ, — костюмі жақсы тігілген әрі су жаңа ғой.

— Дәп сол арасы маған ұнамайды. Мына мырзаның түрі, қарап тұрсаң, өмірінде бірінші рет киінген адамнан аумайды.

— Бұл мырзалар кім болды сонда? — деп сұрады Данглар Монте-Кристодан.

— Әлгінде өзіңіз естідіңіз ғой: Кавальканти.

— Ол тек есім ғой, одан ештеңе ұғып тұрған мен жоқ.

— Иә, айтпақшы, біздің итальян зиялыларын сіз білмейді екенсіз ғой; «Кавальканти» деген сөз, демек, ақсүйек дегендегісі.

— Дәулеті мол ма? — деп сауал қойды банкир.

— Қисапсыз.

— Кәсібі не өздерінің?

— Сол қисапсыз дәулетін шашып тауыса алмай арамтер болып жүрген жандар. Айтпақшы, бұлар сіздің банкіңізге аккредитивтенген, осыдан үш күн бұрын келгенде маған өздері айтқан. Тіпті, бұларды сізге бола шақырдым қонаққа. Өздерін қазір таныстырамын.

— Өздері французша өте таза сөйлейтін сияқты ғой, — деді Данглар.

— Ұлы оңтүстік Франциядағы бір колледжде тәрбиеленген, Марсельде ме екен, соның маңында, әйтеуір. Қазір өзінде ес жоқ.

— Неменеге?

— Француз бойжеткендерінен есі шығып жүр. Қайткен күнде де Париж қыздарының біріне үйленбек ниетте.

— Айтары жоқ, табылған ақыл екен! — деп Данглар иығын қиқаң еткізді.

Данглар ханым ерін оқты көзімен ата қарады, мұнан кейін бұрын дауыл тұратын еді, бірақ бұл жолы тырс етіп сыр берген жоқ.

— Барон бүгін бір түрлі тым тұнжыраңқы ма, қалай, — деді Монте-Кристо Данглар ханымға, — өзін министр ғып тағайындағалы жатқаннан сау ма?

— Әзірше ондай сөз жоқ, мен білсем. Онан да биржада ойнап, ұтылып қалған-ау деген ойдамын, енді ұрынарға қара таппай отыр.

— Вильфор мырза мен Вильфор ханым келді! — деп дауыстады Батистен.

Зайыбын ертіп, король прокуроры енді бөлмеге.

Қанша сабырлы адам болғанымен Вильфордың әлденеге қатты абыржығаны байқалды. Қол алысып амандасқанда, Монте-Кристо оның қолы дірілдеп тұрғанын аңғарды.

«Тек әйелдер ғана түсін билеп, сыр бермейді екен-ау», — деді іштей өзіне-өзі Монте-Кристо, король прокурорына жымиып, оның зайыбымен сүйісіп жатқан Данглар ханымға қарап тұрып.

Осы уақытқа дейін дәмханада әбігер болып жүрген Бертуччоның өздері отырған бөлмеден қума шағын қонақ бөлмеден бір-ақ шыққанын граф меймандармен аман-саулық сұрасып болған соң барып байқады.

Граф оның қасына келді.

— Не қажет боп қалды сізге, Бертуччо? — деді ол.

— Марқабатты мырзам, қанша мейман болатынын айтпадыңыз ғой маған.

— Иә, ол рас.

— Тағамды қанша адамға дайындайық?

— Өзіңіз санап көріңіз.

— Бәрі келіп болды ма, марқабатты мырзам?

— Иә.

Бертуччо жартылай ашық есіктен ішке көз жүгіртті.

Монте-Кристо оған қадала қарап қалды.

— О тәңірім! — деп қалды Бертуччо.

— Не боп қалды? — деді граф.

— Мына әйел!.. Мына әйел!..

— Қайсысы.

— Анау, ақ көйлек киген, інжу-маржан таққан ақ құба!..

— Данглар ханым ба?

— Аты кім екенін білмеймін. Бірақ сударь, сол, анық сол!

— «Солың» не?

— Бақта жүрген әйел! Екіқабат болған сол! Бақта серуендеп жүріп сол ғой күткен...

Аузы аңқиып, өң жоқ, түс жоқ, Бертуччоның тілі байланып қалды; бейшараның төбе шашы тік тұрғандай.

— Кімді күткен?

Макбеттің құдды Банконы⁹ көрсеткеніндей ишарат білдіріп Бертуччо үн-түнсіз, саусағымен Вильфорды нұсқады.

— О тәңірі, — деді ол сыбырлап, әлден уақыттан соң. — Көріп тұрсыз ба?

— О не? Кімді?

— Соны!

— Соны? Король прокуроры де Вильфор мырзаны ма? Әлбетте, көріп тұрмын.

— Ендеше, демек, мен оны өлтірмеген екенмін де!

— Сабыр етіңізші, мейірбан Бертуччо, сіз ақылыңыздан алжасқан боларсыз, тегі, — деді граф.

— Ендеше, ол өлмеген боп шықты!

— Әлбетте, тірі! Өлген жоқ, оны өзіңіз де көріп отырсыз ғой; сіздің отандастарыңыздың салты бойынша қанжарды сол жақ бүйірден алтыншы қабырға мен жетінші қабырғаның арасынан дәлдеп ұрудың орнына сіз мүлт кетіп, не сәл төмен, не аз-маз жоғары тұстан сілтегенсіз ғой; ал бұл сот дегендеріңіз итжанды келеді шетінен. Иә болмаса, маған айтқан хикаяларыңыздың ішінде зәредей шындық жоқ — бәрі де әшейін тәтті қиял, құр елес қана. Қалай кек алуды ойша пісірмей жатып ұйқыға кеткен болуыңыз керек те, сол асқазаныңызға ауыр соғып жаман түстер көргенсіз ғой, болған-біткені осы-ақ. Кәне, енді есіңізді жиыңыз да есептеп көріңіз: Вильфор мырза зайыбымен — екеу; Данглар мырза зайыбымен — төртеу; оған Шато-Рено, Дебрэ, Моррельді қоссаңыз жетеу болады; майор Бартоломео Кавалькантимен сегіз.

— Сегіз, — деп іле қайталады Бертуччо.

— Ay, тоқтай тұрыңызшы! Тоқтаңызшы! Сайтан алғырды, сонша неменеге асығасыз! Сіз осындағы тағы бір қонақты ұмытып барасыз. Сәл сол жаққа таман қараңызшы... әне, көрдіңіз бе... Андреа Кавальканти мырза, қара фрак киген жас жігіт ше, мадонна Мурильоны қарап тұрған; әнекей, өзі де бері қарады.

Дәп осы кезде Бертуччо айғайлап жіберуге аз-ақ қалды, Монте-Кристоның көзіне көзі түсіп кетіп заматында жым болды.

— Бенедетто! —деп сыбырлады ол естілер-естілмес қып. — Міне, жазмыш деген осы!

— Сағат алты жарымды соғып жатыр, Бертуччо мырза, — деді граф қатал түрде, — тамақты дәл алты жарымда беруге жарлық еткенмін. Өзіңіз білесіз, тосқанды ұнатпайтынымды.

Соны айтып, Монте-Кристо қонақжайға қайтып оралды, ал абдырап сасқан Бертуччо бұл кезде қабырғаны қармалап асханаға қарай беттеген-тұғын. Арада бес минут өткенде қонақжайдың екі есігі де шалқасынан ашылды. Есік көзінде көрінген Бертуччо Шантильидегі Вательдей¹⁰ өлдім-талдым дегенде жан дәрмен:

— Тамақ әзір болды, марқабатты мырзам, — деп хабарлады.

Монте-Кристо де Вильфор ханымға қолын созды.

— Де Вильфор мырза, — деді ол, — сізден өтінерім — баронесса Данглардың кавалері болыңызшы.

Вильфор оған қарсы болған жоқ, сөйтіп, меймандар асханаға беттеді.

VI ТҮСТІК

Асханаға бет алғанда меймандардың бәрі де бір түрлі сезімде болғаны айдан анық-тұғын. Баршасын да осы үйде бас қосуға мәжбүр еткен қандай бимағлұм күш екенін ұқпай бәрі де дал күйде, ал сөйте тұра, қайсыбіреулері таңырқаса да, тіпті, осында келгеніне көңілі әлдеқалай күпті болса да, бұл үйге келгеніне ешқайсысы да опық жеген жоқ.

Графпен жуырда ғана танысқандықтан да, әрі оның өзгеге оғаш көрінетін тіршілігі мен жалғызбастылығын ескеріп, оның үстіне ешкім сырын білмейтін шалқар байлық иесі болғандықтан да, ерлер жағы одан амалсыздан бой тартып, өздерін қарсы алып, құрмет көрсететін бибісі жоқ үйге келуіне әйелдеріне де кеңшілік жасамағандары жөн еді. Бірақ сақтық жасау еркектердің қаперіне де кіріп-шыққан жоқ, ал әйелдер болса — әдеп-әркен дегенді ұмытты: оларды әуестік жеңіп, алды-артына қаратпады.

Тіпті, екі Кавальканти да: кәкірлеу әкесі де, доғал ұл да, мінездері әрқилы бола тұра, — қандай мақсатты көздегені белгісіз адамның үйінде өмірінде бірінші рет көрген осынау бейтаныстармен қалайша дастарқандас болғандарын ғана ойлап отырғандай.

Монте-Кристоның өтінішін орындап, Вильфордың өзіне қол созғанын көргенде, Данглар ханым еріксіз селк ете қалды, ал баронессаның өзіне сүйенгенін сезгенде Вильфордың жанары қарауытып сала берді.

Бұлардың оқыс қымсынғанын граф қалт жібермей қадағалаумен болды; бұл адамдардың бір-біріне жолап кеткенінің өзі сырт көз үшін аса оң көрінетін.

Вильфордың оң жағында Данглар ханым, ал сол жағына келіп Моррель жайғасты.

Графтың өзі де Вильфор ханым мен Данглар мырзаның ортасында отыр.

Қалған орындарда — әкелі-балалы Кавалькантилердің арасына кең жайғасқан Дебрэ және Вильфор ханым мен Моррельдің арасына кеп отырған Шато-Рено бар.

Түстік ғажап болды; Монте-Кристо Париждің күллі әдетін түбегейлі өзгертіп, меймандардың тәбетін ашу емес, әуестігін басуды мұрат тұтқан ба дерсің. Дәп араб ертегілерінде кездесетін шығыс ғұрпымен жайылған ұланасыр той дастарқаны еді бұл. Европаға жеткізуге болатын жеміс-жидектің сан алуан түрі әлемнің төрт бұрышынан дәмі бұзылмай, бәз қалпында осында әкелінген екен, олар қытай вазалары мен жапон тостағандарында үйме табақ болып үюлі тұр. Егер Клеопатраға ұқсап інжу-маржан жұтпасаң, не болмаса Лоренцо Медичидей балқытып алтын ішпесең, он адамға арналып жайылған дастарқанның шығыны мың луидордан аспайтын шығар-ақ дейтін париждік қасқа мен жайсаңдардың көз алдынан, құдды Апициул жомарттың шалқар тойындағыдай, күміс табақтарда көсіліп жатқан, қанаттары жарқ-жұрқ еткен сирек кездесетін небір құстар дейсің бе, небір ғаламат дәу балықтар керек пе, небір таңғажайын сәнді де қымбат құтыларға құйылғандықтан бұрынғыдан да хош иісті боп көрінген Шоқаралдың, Кіші Азияның және Күнгей Африканың асыл шараптарының түр-түрі ме-ау, бірінен соң бірі өтіп жатқаны.

Қонактарының қайран қалғанын көрген Монте-Кристо күліп жіберді де, енді өзін-өзі қағытып әзілге қонақ берді.

— Мырзалар, — деді ол, — шалқар дәулеттің барында шалқып қалу да заңды нәрсе екеніне сіздер келісетін шығарсыздар және дәп сол секілді, енді бұған әйелдер де, әлбетте, қарсы болмас, жан толқыған шадыман шағыңда тек қиял ғана айқын да ақиқат боп көрінбек, солай емес пе? Енді осы ойды өрбіте түселік. Керемет дегеніміз не нәрсе? Біз ұқпайтынның бәрі де керемет. Біз неменеге құмармыз? Қол жетпеске құмармыз. Сөйтіп, мен қиял жетпесті көзбен көруге, қол жетпеске қол жеткізуге өмірімді арнаған адаммын. Оны жүзеге асыру үшін қолданатын екі амалым бар: бірі — ақша да, екіншісі — жігер-күшім. Бұл мақсатқа жету үшін мен, мәселен, теміржол салдырған Данглар мырза, мына сіз сияқты, адамды өлім жазасына кесуге құлшынатын де Вильфор мырза, мына сіз тәрізді, қандай да болмасын бір мемлекетке тыныштық орнататын Дебрэ мырза, мына сізге ұқсап, қалайда әйел затына ұнауға тырысатын Шато-Рено мырза, мына сіз сияқты және ешкім тақым арта алмайтын шу асауға бас білгізетін, Моррель, сіз секілді табандылық көрсетіп бағамын. Мәселенки, міне, екі балыққа назар аударып көріңіздерші: мұның біреуі Санкт-Петербургтен елу лье қашықтықта туған, ал екіншісі — Неапольден бес лье жерде дүниеге келген; енді осы екеуін бір дастарқанға әкеп қоюдың өзі бір қызық емес пе?

— Бұлар өзі қандай балық? — деп сұрады Данглар.

— Оның біреуі қалай аталатынын Россияда тұрып көрген Шато-Рено айтып береді сізге, — деп жауап берді Монте-Кристо, — ал майор Кавальканти итальян ғой, екіншісін сол айтар.

— Бұл, — деді Шато-Рено, — меніңше, сүйрік.

— Дұп-дұрыс.

— Ал, мынасы, — деді Кавальканти, — егер жаңылмасам, жыланбалық.

— Әп-бәрекелде. Ал енді барон, бұл балықтардың қайда ауланатынын сұрап көріңіз.

— Сүйрік балықты тек Еділден аулайды, — деп жауап қатты Шато-Рено.

— Ал мен Фузаро көлінен басқа жерде, — деді Кавальканти, — мұндай дәу жылан балық болады дегенді естіген емеспін.

— Өзі де солай; бірі — Еділден, ал екіншісі Фузаро көлінен алдырылған.

— Мүмкін емес! — деді меймандар жарыса сөйлеп.

— Miнe, осының өзі мен үшін бір рақат, — деді Монте-Кристо. — Мен, Нерон тәріздімін — cupitor impossilium¹ қалай дегенмен, бұл сіздер үшін де бір ғанибет емес пе, бәлки, бұл балықтар, шын мәнісінде, алабұға, болмаса, арқанбалықтан нашар да шығар. Бірақ қазір сіздерге тамаша боп көрінуі ықтимал, — оның себебі, бұларды қолға түсіру сіздер үшін мүмкін емес боп көрінуінде; ал сөйте тұра екеуі де осы үйден табылып отыр.

— Дегенмен де, бұл балықтарды Парижге алдырудың амалын қалай таптыңыз?

— Одан оңай нәрсе жоқ. Бұларды дәу кеспектерге салып әкелді, біреуінің түбіне өзен өсімдіктері мен қамыс төселген де, екіншісіне көлде өсетін балдыр мен құрақ төселген; сосын арнайы жабдықталған фургондарға орнықты етіп жайғастырылған; сүйрік балықтар кеспек ішінде он екі күн жол жүріп келді, ал жыланбалықтар сегіз күнде жеткізілді; менің аспазымның қолына тигенде бәрі де тірі болатын, ол біреуін сүтке, екіншісін шарапқа тұншықтырды. Данглар, сіз сенбей отырсыз-ау деймін?

— Дейтұрғанмен де, сеніңкіремей отырғаным, — деді Данглар зілдене жымиған болып.

— Батистен, — деді Монте-Кристо, — екінші сүйрік балық пен екінші жыланбалықты осында әкелсін деңізші, өзіңіз білесіз, екінші кеспекпен келгені әлі тірі болатын.

Данглардың көзі бақырайып кетті; жұрттың бәрі дереу қол шапалақтап жіберді.

Төрт қызметші әупірімдеп екі кеспекті көтеріп кіргізді, су ішіндегі қалың балдырдың арасында қонақтардың алдындағы жатқан балықтардан аумайтын екі балықтың тыпыршып жатқаны байқалды.

— Ал, әр түрінен екі балықтан алдырудың не қажеті болды? — деп сұрады Данглар.

— Өйткені, біреуі болмаса біреуі өліп қалуы ықтимал ғой, — дей салды Монте-Кристо.

— Сіз, шынында да, ғажап адам екенсіз! — деді Данглар. — Философтар не десе о десін, бай болғанға не жетсін!

— Ең бастысы, ойлап таппайтыны жоқ! — деп үстеді Данглар ханым.

— Мұны ойлап тапқан мен емеспін, баронесса; бағзы Римляндар осы әдісті жиі қолданған. Плинийдің айтуынша, Остиядан жіберген mulus тектес балықтарды құлдар кезек-кезек бастарына көтеріп Римге жеткізетін болған; оның суреттеуіне қарағанда бұл дорада болса керек. Оны тірілей алдыру сән-салтанат белгісі боп саналған, өйткені, бұл балықтың өлер сәті аса қызықты екен; өлер алдында түсі бірнеше мәрте өзгеріп, кемпірқосақ тәрізді алуан түске боялғанын әбден қызықтаған соң барып оны ас үйге жөнелтеді екен. Сөйтіп, бұл балықтың өлер алдындағы жанталасы оның айрықша қасиеті боп есептеліпті. Оны тірілей көрмесе, өлі күйінде пәлендей қадірі болмайды екен.

— Хош, — деді Дебрэ, — бірақ Остиядан Римге дейін сегіз льеден аспаса керек.

— Ол рас, — деп жауап қатты Монте-Кристо, — бірақ егерде одан асып түспесең, Лукуллдан бір мың сегіз жүз жыл кейін туғаныңнан не пайда?

Әкелі-балалы Кавалькантилер оған аңырып қарай қалысты, әйтсе де, бір абзалы тіс жарып, тіл қатқан жоқ.

— Мұның бәрі де, әрине, қызық, — деді Шато-Рено, — бірақ менің қайран қалатыным, сіздің берген жарлығыңыздың соншалық тез орындалатыны. Шын айтса, сіз, граф, осы үйді небәрі бес-алты күн бұрын ғана сатып алған жоқсыз ба?

— Иә, шамасы сол, — деді Монте-Кристо.

— Әне, осы бір аптаның ішінде бұл үйдің мүлде өзгеріп сала бергеніне менің сенімім кәміл; егерде мен қателеспесем, бұл үйдің қақпасы да басқа жақта болатын, жалаңаш ауласы да қаңырап бос тұрған-тұғын, ал қазір көрсең айналаң керемет көгал, жағалай ағаш отырғызылған, түріне қарасаң, осы жерде жүз жылдан бері өсіп тұрғандай, тегі.

— Амал не, жасыл желек пен салқын саяны жаным сүйеді, — деді Монте-Кристо.

— Шынында да, — деді де Вильфор ханым, — бұл үйдің қақпасы бұрын жол жаққа қарайтын, ғайыптан-тайып мен ажалдан аман қалған күні, әлі есімде, сіз мені үйге бірден көше беттен әкеп енгізген болатынсыз.

— Оныңыз рас, сударыня, — деді Монте-Кристо, — бірақ та, кейінірек шарбақтан Булон тоғайы көрініп тұратын қақпам болғанын мақұл көрдім.

— Небәрі төрт-ақ күннің ішінде, — деді Моррель. — Miнe, керемет!

— Шынында да, — деді Шато-Рено, — ескі үйді тұп-тура жап-жаңа үй ғып өзгертіп жіберу дегеніңіз ғажап екені рас. Бұл өзі бір өте көне үй болатын, түрі де тым жабырқаңқы-тұғын. Осыдан екі-үш жыл бұрын, маркиз де Сен-Меран сатпақ болғанда, шешемнің көріп кел деп мені жұмсағаны әлі есімде.

— Маркиз де Сен-Меран дейсіз бе? — деді де Вильфор ханым. — Сөйтіп, бұл үй бұрын маркиз де Сен-Мерандікі болған екен ғой?

— Солай болса керек, — деп жауап қатты Монте-Кристо.

— Солай болса керегі қалай? Өзіңіз кімнің үйін сатып алғаныңызды білмейсіз бе?

— Шынымды айтсам, білмейтінім рас, мұнымен егжей-тегжейлі шұғылданған менің іс басқарушым.

— Иә, бұл үй аттай он жыл бойы иесіз бос тұрды, — деді Шато-Рено. — Жабық тұрған терезелері мен тарс бекітілген есіктерін, шөп басып кеткен ауласын көргенде көңліңе қаяу түсетін. Расын айтсам, бұл үй егер король ирокурорының атасынікі болмаса бір кезде сұмдық қылмыс жасалып, қарғыс атқан шаңырақ екен деп қалуың да кәдік.

Бұған дейін алдындағы тамаша шарап толы бокалдардың ешқайсысына ернін тигізбеген Вильфор осы сәтте қолына түскен біреуін ала салып ақырына дейін қағып салды.

Монте-Кристо бір минуттей үн қатқан жоқ; сонан соң барып Шато-Рено сөзінен кейін орнаған ауыр үнсіздікті бұзып, былай деді:

— Бір қызығы, барон, осы үйдің табалдырығынан алғаш аттағанда осындай ой менің де басыма келіп еді: бұл үй маған бір түрлі құтсыз мекен сияқты көрініп кетті, егер іс басқарушым алып қоймағанда мен бұған өлсем де жоламаған болар едім. Тегі, бұл соққан нотариустан ептеп пара алса керек.

— Әбден мүмкін, — деп күбірледі Вильфор зорлана күлімсіреп, — бірақ сөзіме иланыңыз, бұл пәлеге менің қатысым жоқ. Енді үш-торт жыл осылай иесіз қаңырап тұрса мүлде іске алғысыз боп қаусап қалатын болғандықтан маркиз де Сен-Меран жиен немересіне беретін мұрасының бір бөлегі есебінде бұл үйді сатып ақша қылғанды жөн көріп еді.

Енді Моррель құп-қу болып кетті.

— Әсіресе, бір бөлмесі, — деп сөзін соза берді Монте-Кристо, — қабырғасы қызыл матамен қапталғаны болмаса, былай қарағанда, басқа ешқандай ерекшелігі жоқ жай ғана бөлме өзі, неге екенін білмеймін, қасірет тұнып тұрғандай көрінді маған.

— Неге бұлай дедіңіз? — деп сауал берді Дебрэ. — Неғып сізге қасірет боп көрінді сонша?

— Өз еркіңнен тысқары түйсікті сезімді пәлен деп түсіндіріп бола ма? — деді Монте-Кристо. — Бағзы бір кезде, бір жерге барғанда, ылғи өз-өзіңнен қараптан-қарап жабырқайтыныңыз қалай? Не себептен? Оны өзің де білмейсің; жадымызда сақталып қалған сан алуан өмір көріністерінің толассыз тізбегі мен ой ауаны ала қашып, бізді осы сәттегі қоныс-мекеніміз бен қазіргі уақытқа ешқандай қатысы жоқ өткен күндер мен бір кезде өзіміз жүрген жерлерге еріксіз жетелеп кететіндіктен солай болатын шығар, бәлки... ал осы бөлмені көргенде өз басым құдды маркиза де Ганждың¹² немесе Дездемонаның бөлмесін көргендей әсерде болғаным. Енді, түстік ішіп боп қалдық, егер қаласаңыздар, сол бөлмені көрсетейін сіздерге, баққа шығып, кофені содан кейін ішерміз: түстіктен кейін тамаша болар еді.

Монте-Кристо қайтеміз дегендей меймандарына қарады; әуелі де Вильфор ханым орнынан көтеріліп еді, Монте-Кристо да іле-шала түрегелді, бұлардан кейін басқалары да өpe түрегелісті.

Вильфор мен Данглар ханым бір минуттей қыбыр етпестен орындарында отырып қалды; аза бойлары қаза тұрып, бір-біріне үнсіз қарасты.

— Сіз естідіңіз бе? — деді Данглар ханым.

— Жұрттан қалмау керек, — деп тіл қатқан Вильфор орнынан түрегеліп оған қолын ұсынды.

Тек бір бөлмені көрумен ғана шектелмеспіз деген үмітпен, Монте-Кристо сәулетті сарайға айналдырып жіберген осынау көне жұрттың басқа бөлмелерін де көруге дәмелі меймандар жамырай көтеріліп, үй ішінде жапа-тармағай өріп кеткен-тұғын. Шалқасынан ашық жатқан есіктерге асығыс бет алған бәрі. Монте-Кристо кейінірек қалған екі қонағын тосты, бұл екеуі асханадан шығысымен өзі жұрттың соңын ала күлімсіреп келе жатты; егер меймандар бұл күлкінің шын мәнісін ұғар болса өздері құбыжық санап, көрмек болып келе жатқан бөлмеден емес, дән осы күлкіден зәре-имандары ұшар еді.

Расында, әуелі үй ішіп аралап көрісті: кереуеттің орнына дивандар мен жастықтар қойылған, трубкалар мен қару-жарақтардан басқа жиһазы жоқ, шығыс салтымен жасандырылған тұрғын жайларды тамашалады; қабырғаларына көне шеберлердің таңдаулы картиналары ілулі тұрған қонақжайларды көрді; таңғажайып суреттермен өрнектелген, реңкі бөлек қытайы асыл маталар тұтылған будуарларды аралап шығып, ақырында, әлгі бөлмеге де жетті қонақтар.

Бөлме ішінде пәлендей көз тартарлық ештеңе жоқ екен, ымырт үйіріліп қалса да мұнда әлі шам жағылмапты, басқа бөлмелер сыңғырлап тұрғанда, бұл бөлменің әбден тозығы жетіп біткені байқалды.

— Шынында да, бұл жер адам шошырлық екен! — деді де Вильфор ханым даусын көтере сөйлеп.

Данглар ханым әлдене деп күбірлегендей болып еді, бірақ оны ешкім естіп жарыған жоқ.

Меймандар әрқайсысы әр саққа жүгіртіп, әртүрлі уәж айтқанмен бәрібір осы қызыл бөлменің қорқынышты бірдеңесі бар екен деген мәмілеге келісті.

— Расында да солай емес пе? — деді Монте-Кристо. — Қарай қалыңыз, мына кереуеттің бұлай тұрысында да бір сыр бардай, қабырғаға тұтылған қан қызыл матаның өзі бір сұмдық! Ал пастельмен салынған мына екі портреттің сыз тартып қарауытып кеткенін көрдіңіз бе! Байқайсыздар ма, екеуінің де құп-қу еріндері қыбырлап, үрей толы көздері: «Біз бәрін де көрдік!» деп тұрғандай ғой!

Вильфордың өңі аппақ қудай боп кетті де, Данглар ханым дәрмені құрып камин жанындағы кушеткаға сылқ етті.

— Эрмина, — деді де Вильфор ханым күлімсіреп, — мына кушеткаға отыруға қалай ғана дәтіңіз барды, қайдан білесіз, бәлки, қылмыс дәп осының үстінде жасалған шығар?

Данглар ханым жалма-жан түрегелді.

— Мұнымен тамамдалмайды, — деді Монте-Кристо.

— Тағы не сұмдығы бар еді? — деді, Данглар ханымның абыржып тұрғанын аңдап қалған Дебрэ.

— Иә, тағы несі бар? — деп сұрады Данглар. — Адалын айтсам, адам шошырлық дәнеңесін байқамадым әзірше; ал сіз ше, Кавальканти мырза?

— Енді, — деді Кавальканти, — бізде, Пизада, Уголиноның мұнарасы бар, Феррарада Тассо зынданы бар, ал Риминиде Франческо мен Паоланың бөлмесі бар.

— Оныңыз рас, бірақ сіздерде мынадай саты жоқ, — деді Монте-Кристо тұтылған перденің тасасындағы есікті ашып жіберіп, — жақсылап қарап алыңыз да, бұл туралы не ойлағанызды айтыңызшы.

— Мына бұрандалы басқыштан адам шошығандай екен! — деді күліп ІІІато-Рено.

— Өзі де солай, — деді Дебрэ, — білмеймін, әлде жаңағы хиос шарабын ішкеннен көңілім жабырқап тұр ма, әйтеуір, осы үйді ойласам бір түрлі үргелектене берем.

Ал, Моррельге келсек, әлгінде осы үйді Валентинаға тиесілі дегенді естігелі бәрі өз-өзінен қамығып тұрған күйі ләм-мим деген жоқ.

— Қап-қараңғы дауылды түнде, — деді Монте-Кристо, — көтерген сұмдық бірдеңесі бар, сонысын пенде баласы тұрмақ құдайтағаланың өзінен жасыруға жанталасып, осы сатымен аңдып басып, ақырын түсіп келе жатқан бағзы бір Отеллоны яки болмаса аббат де Ганжды көз алдыңызға елестетіп көріңізші бір сәтке?

Өзі шарасыздан қабырғаға сүйеніп әрең тұрған Вильфордың алдына есінен танып сылқ құлап түсе жаздады Данглар ханым.

— Сізге не болды, баронесса? — деп дабдырлады Дебрэ. — Өңіңіз құп-қу ғой!

— Не болғаны өзінен-өзі түсінікті емес пе, — деді де Вильфор ханым, — тегі бәріміздің жүрегіміз ұшып өлсін десе керек, граф Монте-Кристо жоқ сұмдықты әңгімелеп кетті ғой.

— Ол рас, — деп қалды Вильфор. — Расында да, граф, сіз әйелдерді шошытатын болдыңыз.

— Шынында да сізге не болған? — деп сыбырлай қайталады Дебрэ Данглар ханымға қарап.

— Уақасы жоқ, уақасы жоқ, — деді Данглар ханым әзер дегенде, — тынысым тарылып кеткені, бар болғаны сол-ақ.

— Төмен түсіп баққа бармаймыз ба? — деп сұрады Дебрэ, Данглар ханымға қолып ұсынған қалпы өзі жасырын басқышқа қарай беттеп.

— Жо-жоқ, — деді ханым, — онан да осында қалғаным мақұл.

— Қойыңызшы, сударыня, — деді Монте-Кристо, — расымен-ақ шошынып қалғаныңыз ба?

— Жоға, граф, — деп жауап қатты Данглар ханым, — алайда, сіздің болжалдың өзін шебер суреттейтініңіз соншалық, тіпті қиял да шындық тәрізді көрініп кетеді екен адамға.

— Әрине, — деді Монте-Кристо жымиып, — мұның бәрі де әшейін ойдан шығарылған нәрсе ғой; шынында да, осы бөлме бір кездегі ананың, адал жардың жым-жырт, бейкүнә ұйқыжайы деп неге санамасқа; мына күрең шымылдық тұтқан кереуетті Люцина¹³ тәңірияның шарапаты тиген жар төсегі делік; ал мына құпия сатымен жас босанған ананың тәтті ұйқысын бөлмейін деп не дәрігер, яки болмаса сүтана, немесе ұйқыдағы сәбиін көтеріп әкесінің өзі ақырын басып төмен түсіп бара жатыр екен деп неге ойламасқа?..

Осынау бен-жай көріністі көз алдына елестеткен Данглар ханым жаны жай табу былай тұрсын, қайта бұрынғыдан бетер бебеулеп, ақырында мүлде есінен танып қалды.

— Данглар ханым талықсып қалды, — деді Вильфор қипақтап, — күймеге апарып жатқызсақ қайтеді?

— Қап, құдайым-ай! — деп шыр-пыр болды Монте-Кристо. — Шишамды да алып шықпаған екем!

— Менің өз шишам бар, — деді де Вильфор ханым.

Эдуардтың есін кіргізген графтың қызыл түсті сұйық шипалы даруындай сұйықтық құйылған шишаны де Вильфор ханым Монте-Кристоға ұсынды.

— Міне, қызық!.. — деді Монте-Кристо, шишаны де Вильфор ханымның қолынан алып жатып.

— Иә, — деп сыбырлады ханым, — айтқан ақылыңызды алған едім.

— Сәтті боп шықты ма?

— Сәтті болған сияқты.

Бұл кезде Данглар ханымды іргелес бөлмеге апарып жатқызған болатын.

Монте-Кристо әлгі сұйық қызыл дәрінің бір тамшысын оның ерніне жағып еді, талықсып жатқан ханым есін жиды.

— Неткен жаман түс! — деді баяу ғана.

Бұның түс емес екенін ұғындырмақ болып Вильфор Данглар ханымның қолын қатты қысып қойды.

Енді Дангларды іздей бастады бәрі; сөйтсе, поэтикалық сезімталдықтан ада-күде Данглар бағанадан бері бақ ішінде қаннен-қаперсіз майор Кавалькантимен Ливорно мен Флоренцияның арасында теміржол салудың жобасын талқылап отыр екен.

Монте-Кристо әбден дағдарған адамдай дереу Данглар ханымды қолтығынан демеп баққа алып барып еді, әкелі-балалы Кавалькантилердің ортасында кофе ішіп, әңгіме-дүкен құрып отырған Данглардың үстінен түсті.

— Расында да сізді соншалық қатты қорқытып алдым ба, сударыня? — деді Монте-Кристо.

— Жоқ, граф, сөйтсе де, өзіңізге аян, біз дегенің көңіл хошымызға қарай әсерге тым берілгіш келеміз ғой.

Вильфор күлгенсіді.

— Және де мұндай жағдайда, оны өзіңіз де түсінесіз ғой, — деді ол, — жай ғана болжалдың, бос қиялдың өзі-ақ жетіп жатыр.

— Құй сеніңіз, құй сенбеңіз, — деп оған келіспей қойды Монте-Кристо, — бірақ өз басым, осы үйде бір қылмыс болғанына иманым кәміл.

— Абай болғайсыз, — деді де Вильфор ханым, — мұнда король прокуроры отыр.

— Несі бар, — деп жауап қатты Монте-Кристо, — бәрінің де реті келіп тұрғанда, осы жағдайды пайдаланып, бір мәлімдеме жасайын баршаңызға.

— Мәлімдеме дейсіз бе? — деді Вильфор.

— Иә және куәлардың көзінше.

— Miнe, мұның бәрі де өте-мөте қызғылықты болмақ, — деді Дебрэ, — мәгәрки, әлдеқандай бір қылмыс жасалғаны ақиқат болса, оның ас қорытуымызға да пайдасы тимек.

— Қылмыс жасалғаны ақиқат, — деді Монте-Кристо. — Бері келіңіздер, мырзалар; сіз де марқабат етіңіз, де Вильфор мырза; мәлімдемем заңды болуы үшін өкіметтің өкілі қатысып отыруы шарт.

Монте-Кристо Вильфорды қолтығынан демеп, екінші қолымен Данглар ханымның қолын қысқан қалпы король прокурорын көлеңкесі қою шынарға қарай алып жүрді.

Басқа меймандар да бұлардың соңынан ере жүрді.

— Бері қараңыздар, — деді Монте-Кристо, — міне, дәп мына жерде (соны айтып, аяғымен жерді бір теуіп қойды) кәрі ағаштарға нәр барсын деп, түптерін аршып, орнына қара топырақ төгуге жарлық еткен едім; сөйтсе, менің жұмыскерлерім ағаштың түбін қазып жатып шағын жәшіктің, анығырақ айтсақ, жәшіктің темір бөлшектерін тауып алыпты, — ішінде жаңа туған сәбидің қаңқасы жатыр екен. Енді мұны бос сандырақ, құрғақ қиял дей алмайтын шығарсыздар?

Монте-Кристо осы мезетте Данглар ханымның шынтағы қимылсыз қатып қалғанын, ал Вильфордың қолы дір ете түскенін айны-қатесіз сезді.

— Жаңа туған сәби дейсіз бе? — деп қайталап сұрады Дебрэ. — Сайтан алсын! Меніңше, іс насырға шауып барады.

— Әне, көрдіңіздер ғой! — деді Шато-Рено. — Үйлердің де адамдар сияқты жаны бар, өздеріне тән кескін-келбеті болады, соған қарап ішкі сырын аңғарасыз дегенде мен әсте қателеспеген екем! Бұл үй өзі тым тұнжыраңқы-тұғын, өйткені, ар-ұяты жегідей жеп барады ғой, ал арынан ұялатын себебі өзі қылмысты жасырып келген де.

— Сонда қалайша бұл қылмыс болмақ? — деп қарсылық білдірді Вильфор, осының өзіне дәрмені зорға жетіп.

— Қалайша дейсіз бе? Баққа әкеліп сәбиді тірілей жерге көму, сонда, сіздің ойыңызша, немене, қылмыс емес пе? — деп күйіне сөйледі Монте-Кристо. — Мұны сіз қалай деп атар едіңіз, король прокуроры мырза?

— Оны тірілей көмгенін қайдан білдіңіз?

— Ендеше осы жерге неге көмген? Бұл бақ ешқашан зират болған емес.

— Сіздің Францияңызда бала өлтіргендерге қандай жаза қолданады? — деп сұрады аңғал майор Кавальканти.

— Бар болғаны бастарын шауып тастайды, — деп жауап қатты Данглар.

— Ах, бастарын шауып тастайды деңіз! — деп қайталады Кавальканти.

— Солай ғой деймін. Солай ма, де Вильфор мырза? — деп сауал берді Монте-Кристо.

— Солай, граф, — деді Вильфор, үні жер астынан шыққандай болып.

Монте-Кристо осы көріністі алдын ала дайындап, сынап көрмек болған екі адамның енді бұдан әрі шыдар халі жоғын ұқты, тым тереңдемей тоқтатайын деді ол іштей.

— Е, кофе бар екен-ау, мырзалар! — деді ол. — Тіпті, ұмытып кетіппіз ғой.

Соны айтып граф меймандарын кейін қарай, көгалға қойылған стол басына бастап жүрді.

— Десе де, — деді Данглар ханым, — мұншалық әлсіздік білдіргеніме, граф, қысылып тұрғаным; бірақ сұмдық оқиғалар әбден есімді шығарды; марқабат, отыруға рұқсат етсеңіз.

Соны айтып өзі орындыққа сылқ ете түсті.

Монте-Кристо оған тағзым етті де, де Вильфор ханымның жанына келді.

— Байқауымша, Данглар ханымға тағы да сіздің шишаңыз қажет, — деді ол.

Де Вильфор ханым сырласына көмекке келіп үлгергенше, король прокуроры Данглар ханымның құлағына:

— Сөйлесуіміз қажет, — деп сыбыр ете қалды.

— Қашан?

— Ертең.

— Қайда?

— Менің жұмыс кабинетімде... сот жүріп жатқанда, егер сіз қарсы болмасаңыз; меніңше, ең қауіпсіз жер сол.

— Келем.

Осы кезде де Вильфор ханым да жетті.

— Рақмет сізге, достым, — деді оған Данглар ханым, зорлана жымиып, — айығып қалдым, қазір тәуірмін.

VII ҚАЙЫРШЫ

Қас қарайды, де Вильфор ханым енді Парижге қайту жайын әңгіме қыла бастады, ал Данглар ханым болса, өзінің соншама қалжырағанына қарамастан, бұл жайлы жұмған аузын ашуға дәті барған жоқ.

Ақыры, зайыбының өтініші бойынша, қайтуға бірінші боп Вильфор жиналды. Барғанда жолшыбай әйелім бас-көз болар деп Вильфор Данглар ханымға өзінің ландосынан орын ұсынды. Кавалькантимен шаруа жайлы әңгіменің қызығына әбден түскен Данглардың мұнда не болып, не қойғанымен мүлде ісі жоқ.

Де Вильфор ханымнан дәрі шиша сұрай барған сәтте Вильфордың Данглар ханымға таяп келгенін Монте-Кристоның көзі шалып қалған-тұғын; король прокуроры сөзін қасындағы Данглар ханымның өзіне де естілер-естілмес қып айтқанмен, оның қазіргі жағдайына жетік граф не дейтінін естімесе де іштей топшылап білді.

Аттарына мініп Парижге қайыра аттанып бара жатқан Моррель, Дебрэ, Шато-Реноларға да ол оралғы болған жоқ, екі әйелді де Вильфордың ландосына отырғызып, шығарып салды; ал барған сайын майор Кавалькантимен әңгімесі жарасып, мәз-мереке болған Данглар оны өз күймесіне шақырды.

Енді Андреа Кавальканти болса өзін қақпа аузында тосып тұрған, нән қаракер ат жеккен тильбюриіне қарай аяңдады, ұсқынына қарағанда әуейілеу келген ағылшын атқосшысы аяғының ұшынан басып, аттың шаужайынан ұстап, сақадай сай тұр екен.

Дастарқан басында Андреа көп сөйлеген жоқ; тумысынан есі бар жігіт осынау бір өңкей бай-манаптардың ортасында артық-кем айтып қаламын ба деп ішін тартып, аузын бақты; дәйімі көзі бақырайып, көңіліне қауіп алған король прокурорына жалтақтаумен болды.

Сонсоң оны Данглар үйіріп әкетті, кекірт кәрі майор мен оның бозөкпе баласының мінез айырымын бір қарағанда-ақ қапысыз таныған банкир бұларға деген Монте-Кристоның емен-жарқын қабағын ішпен ұқты да, дәу де болса мұрагеріне зиялы қауымның тәлім-тәрбиесін үйретпек мақсатымен Парижге арнайы сапарлап келген әлдеқандай бір набоб шығар-ау деген түйінге бекінді.

Сол себепті де майордың шынашағында жарқ-жұрқ етіп көздің жауын алған үлкен гауһартасқа ынты-шынтымен қарап, көзімен ішіп-жеумен болды, өйткені, көпті көрген, әмбе сақ майор әлдеқандай күн бар деп ассигнациясын толайым табан астында өткізіп, асыл тас сатып алған-тұғын. Түскі астан кейін өнеркәсіп хақында, майордың сан-санат сапары жайлы сөз қозғаған болып, бұлардың тұрмыс-тіршілігі туралы білмекке тамырын басып көрген банкир; басқада емес, дәп осы Данглардың банкінде біреуіне — бірден қырық сегіз мың франкқа, екіншісіне — жыл сайын елу мың ливрге күнделікті есеп ашылатыны жөнінде алдын ала ескертіліп қойғандықтан әкелі-балалы екеуі де банкирге жайылып жастық, иіліп төсек болды, керек десе, тіпті, ыстық ықыласын жеткізу үшін оның малайларының қолын да құшырлана қысуға даяр еді.

Кавалькантиге Данглардың сын көзімен қарауына, тіпті, артық айтқандық болмас, қастер тұтуына тағы бір жағдай себепші болғаны. Горацийдің «nil admirari»² деген принципінен айнымайтын майор, бұған әлгінде өзіміз де куә болдық, өзінің әр нәрседен хабардар екенін мәлімдеп, әлеуметке жыланбалықтың қай көлде жақсы ауланатынын айтып бергенін көңіліне тоқ санаған. Сол тоқмейіл қалпымен әлгі балықтың өзіне тиген үлесін үнсіз отырып соғып алған-ды. Бұған қарап отырып Данглар мұндай молшылық Кавалькантидің бақ дарыған ұрпағы үшін әшейін үйреншікті әдет болса керек, граф Фузеро көлінен жыланбалықты, Еділден сүйрік балықты қалай алдырса, бұл да сол әдіспен Швейцариядан форельдер алдырып, Бретаньнан теңіз шаяндарын алдырып, өзінің Луккасында соны ғана қорек қылатын шығар деп түйді іштей.

Сондықтан да Кавальканти өзіне қарап:

— Ертең, сударь, сізге шаруа жайымен соғып шықпақ едім, — дегенде, Данглар оған айрықша ілтипат білдіріп:

— Ал, өз басым, сударь — деген — сізді қабылдап хош алуды бақыт санаймын.

Сонан кейін, ұлынан бөлек кеттім деп наразы болмаса, Ханзадалар мейманханасына дейін ұзатып салар едім деп Данглардың Кавалькантиге жата қап жабысқаны.

Бұған Кавальканти ұлым бозбаланың саяқ тіршілігіне көптен бойы үйренген адам, сол себепті де өзі меншікті жегін аттар мен экипаждар ұстайды, тіпті осында келгенде де әрқайсымыз әр жақтан келгенбіз, ендеше одан бөлек кеткеніміздің пәлендей сөкеттігі бола қоймас деген уәж айтты.

Сөйтіп, майор Данглардың күймесіне отырған. Қатар орынға жайғасқан банкир құнттылық, жинақылық жайлы сөз қозғаған Кавалькантидің ақыл-парасатына бұрынғыдан бетер тәнті болды, сөйте тұра, бұл кісі ұлына жыл сайын елу мың франк бөледі екен ылғи, ал бұл үшін жылдық түсімің бес жүз мың, яки алты жүз мыңнан бір де кем болмасқа керек.

Осы кезде Андреа барынша мардымси қалып, көлікті дәп есік көзіне әкелмей, қақпаның алдында тұрып алды да, тильбюрпге жеткенше тұпа-тура отыз қадам жер жүріп, әбден әуреге түстім деп, жұртқа көз қылып, атқосшысын жерден алып, жерге салып жатқан.

Атқосшы мыңқ етпестен үнсіз тыңдап тұр; жер тарпып тынымсыз тықыршып тұрған аттан айырылып қалмас үшін сол қолымен шаужайынан алған ол оң қолымен делбені Андреаға ұсынды; Андреа делбені тұтып, лакталған башмағын жалт еткізіп аяғын тепкішекке енді ғана сала берген болатын...

Дәп осы мезетте иығына әлдекім кеп қолын салғанын аңғарды Андреа. Бірдеңе айтпақ болып, тарс ұмытып кетіп, енді тура аттанар сәтте естеріне түсіп келіп тұрған не Данглар, не Монте-Кристоның біреуі шығар деген оймен жігіт жалт қарады.

Сөйтсе, олардың ешқайсысы да емес, түр-репеті келіспеген біреу тұр жанында: өңі күн қақты, бет-аузын басқан қалың сақалы натурщикке лайық десе болғандай, екі көзі шоқтай жанып тұр; аппақ қаладай отыз екі тісін ақситып күлгенінде зілді кекесін бар, қасқыр не шиебөрі тәрізді арандай аузын ашып обып қоярдай көрінді.

Шашын ақ шалып, шулан тарта бастаған; басына қызыл торлы орамал байлаған; өзі тыриған арық, ұзынтұра, құр сүлдері ғана қалған; үстінде алба-жұлба, сауыс-сауыс жейде, қозғалып кетсе болды сүйектері сықырлап, қаңқасы қаудыр-қаудыр ете қалатын тәрізді. Андреаның алғаш көзі шалғаны оның қолы еді — иығынан басқан қол рабайсыз арбиған дәу көрінді.

Тиюльбюри қол шамының жарығымен әлгінің түр-түсін шырамытып қалды ма, яки болмаса сүдінсіз сүлдерді көріп шошып кетті ме, ол жағы бізге беймағлұм: әйтеуір Андреа бірден селк ете қап, кейін қарай шегіншектеп берді.

— Менен не керек сізге? — деді жігіт.

— Ғафу етерсіз, құрметтім, — деп тіл қатты әлгі адам, қолымен қызыл орамалын ұстап тұрып, — бәлки, сізге бөгет жасаған болармын, бірақ өзіңізге айтатын сөзім бар еді.

— Жеті түнде қайыр тілемес болар, — деді атқосшы, тілемсек қайыршыдан қожайынын құтқармақ болып.

— Мен қайыр сұрап тұрған жоқпын, әсем жігіт, — деді бейтаныс кекете жымиып, жымиысынан адамның үрейі ұшардай екен — атқосшы шегіншектей берді, — бар болғаны осыдан екі апта бұрын маған бір тапсырма берген қожаңа айтар екі ауыз сөзім бар еді.

— Бері қараңыз, — деп сөзге Андреа араласты, жүрексінгенін атқосшыға байқатпайын деп әдейі даусын қаттырақ шығарып, — не керек өзіңізге? Жарқыным, айтсаңызшы тезірек.

— Маған керегі... — деді қызыл орамал тартқан адам естілер-естілмес қылып, — маған керегі, Парижге жаяу сандалып қайтпайын, соған жәрдемдессеңіз екен. Әбден титықтап шаршадым, әрі жөндеп тамақ та ішкен жоқ едім, сендей тоқ емеспін, аяғымды әзер басып тұрмын.

Мұндайды күтпеген Андреа селк ете түсті.

— Сонымен не керек сізге өзі? — деп сұрады ол.

— Мына керемет күймеңмен мені Парижге жеткізіп салсаң болғаны.

Андреа боп-боз боп кетті, бірақ ләм-мим деген жоқ.

— Иә, дәп солай, — деді қызыл орамалды адам, екі қолын қалтасына салып шіреніп, Андреаға тесірейе қарап, — маған керегі сол! Естіп тұрсың ба, менің құйтақандай Бенедеттом?

Бенедетто дегенді естігенде Андреа кәдімгідей жұмсарып қалды; ол атқосшысына кеп:

— Мына кісіге шынында да тапсырма бергенмін, енді маған жауабын айтуға тиіс. Заставаға дейін аяңдап бара салыңыз, тым кешеуілдемес үшін сол жерден кабриолет жалдарсыз, — деді.

Таңырқаған атқосшы жайына кете барды.

— Тұра тұрыңыз, әуелі көлеңкеге барып тұрайын, — деді Андреа.

— Е, оған келгенде жайлы орынды өзім-ақ жайғанмын ғой; міне, көрдің бе, — деді қызыл орамал тартқан адам.

Сосын атты шаужайынан алды да, тильбюриді бір тас қараңғы қалтарысқа әкеп тоқтатты, бұл жерде шынында да оған Андреаның қандай құрмет көрсеткенін тірі пенде көріп білмес еді.

— Сәнді күймемен серуен құрғым келгеннен тоқтатқан жоқпын, — деді әлгі адам. — Жо-жоқ, тегі, шаршадым, әрі өзіңмен шаруа жайын сөйлесіп алайын дедім.

— Жарайды, отырыңыз, — деді Андреа. 

Әттең түн қараңғы болды, әйтпесе, жібек көпшіктердің үстінде шәниіп отырған алба-жұлба кезбе мен оның қасында сәнді киінген жас жігіттің делбе ұстап отыруының өзі бір қайталанбас көрініс еді.

Қыстақтың шетіне шыққанша Андреа жақ ашқан жоқ; қасындағы серігі де үн-түнсіз отыр, тек әдемі күймемен келе жатқанына өзіне-өзі дән риза адамдай күлімсіреп қояды.

Отейльден ұзап шығысымен-ақ, Андреа бұл маңайда бізді естіп, көріп қоятындай ешкім жоқ па дегендей айналасына анықтап қарап алды; сосын аттарды тоқтатты да, екі қолын қусырынып, қызыл орамал тартқан адамға қарап бұрылды.

— Сөзіме құлақ салыңыз, — деді ол, — осы сізге не керек өзі? Неге менің мазамды аласыз?

— Жоқ, сен, балақай, маған неге сенбейтініңді айтшы онан да?

— Неменеге сенбеппін?

— Неменеге дейсің бе? Түк сезбегенсіп сұрайсың-ау, тіпті? Біз екеуміз Гар көпірінде айрылысқанда сен ғой маған Пьемонт пен Тосканаға кеттім дедіңіз; сөйтсе, салып отырып Парижден бір-ақ шығыпсың!

— Оның не қырсығы тиді сізге?

— Ешқандай қырсығы тиген жоқ, қайта пайдасы тие ме деген дәмем бар.

— Солай ма! — деді Андреа. — Демек, сіз, менің атымды саудаға салмақ екенсіз ғой?

— Қой, ондай ауыр сөздің қажеті не!

— Ескертіп қояйын, босқа арамтер боласыз, Кадрусс ағай!

— Жарайды, көңіліңе ауыр алма, балақай; бақытсыздық дегеннің не екенін өзің де білуге тиіссің; ал бақытсыз адам күншіл келеді; мен болсам сені Пьемонт пен Тосканада чичероне не қамбал боп соры қайнап жүр екен деймін бе; туған ұлымнан бетер аяп, арқама аяздай батқанын қайтерсің. Есіңде ме, сені ылғи ұлым деуші едім ғой.

— Жақсы, ал сосын? Сосын не?

— Әй, жаңғалақ неме! Сәл сабыр ет.

— Онсыз да сабырлымын. Болды бітіріңіз.

— Сөйтсем, жанында атқосшы бар, шыттай боп киінген, тильбюриде шәниіп отырған жерінде заставаның жанында ұшырастым емес пе. Сен, немене, алтын өзекке тап келдің бе, әлде делдалдың патентін сатып алдың ба?

— Демек күндеп отырсыз ғой?

— Жоқ, разы болдым, разы болғаным сондай, тіпті, саған құтты болсын айтқым келді; бірақ үстімдегі киімім жөнсулы болмаған соң жұрттың көзінше саған ұят келтірмеу жағын қарастырғаным ғой.

— Қатты-ақ қарастырған екенсіз! — дөді Андреа. — Атқосшының көзінше дүрсе қоя бердіңіз ғой!

— Амал қанша, балақай; ретін тауып кездесудің сәті түскен соң сөйлескенім ғой. Атың болса жүйрік, экипажың болса ұшып тұр; ал өзің болсаң жыланбалыққа ұқсап сусып ұстатпайсың: бүгін айрылып қалғанда, құдай біледі, енді қайтып сені қолға түсіре алмауым кәдік еді.

— Көріп тұр емессіз бе, жұрттан тығылып жүрген мен жоқ.

— Бағың бар ғой; сенің айтқаныңды мен де айтқым келеді-ақ; қайтейін, бірақ бой тасалап жүрмін. Әуелі, тіпті, сен танымай қоя ма деп қорқып едім; әйтеуір таныдың, — деп сабақтады сөзін Кадрусс жәдігөйси күліп, — бұл сенің жөн білгенің.

— Жақсы, жарайды, — деді Андреа, — сізге не керек еді?

— Сен маған «сіз» деп тұрсың; мұның жақсылық емес, Бенедетто, мен сенің ескі жолдасың емеспін бе; байқа, әйтпесе, мен де қырсығатын боламын.

Мына қоқан-лоқыдан Андреаның ашуы басылайын деді; мәмілеге келмесе болмайтынын сезді ол.

Атын тағы да cap желіске түсірді.

— Маған мұнша қитыққаның жарамайды, Кадрусс, — деді ол. — Ескі жолдаспыз ғой деп өзің де айттың ғой жаңа, сен марсельдік, мен...

— Кім екенімді енді білдің бе өзің?

— Жоқ, білмедім, бірақ Корсикада өскенім рас. Сен кәрісің, тікбақайсың, ал мен болсам жаспын, қарыспамын. Егер осылай бір-бірімізге қоқаңдай берсек оңбаймыз, онан да бәрін ақылдасып шешелік. Менің өмірде желім оңымнан тұрып, ал сенің жолың әлі болмай жүрсе оған қандай жазығым бар?

— Сөйтіп расымен жолың болғаны ма? Демек, әлгі атқосшы, мына тильбюри, мынау үстіңдегі киімдерің жалған емес, өзіңдікі ме шынымен? Несі бар, тіпті жақсы! — деді Кадрусс ашкөздене, алақ-жұлақ қарап.

— Менімен тілдескен екенсің, демек, өзің бәрін көріп, айны-қатесіз ұғып тұрсың ғой, — деді Андреа, бұрынғыдан бетер толқып. — Сен құсап, басыма орамал тартып, үстіме кигенім кір-кір блуза, аяғымда жыртық шәркей болса, маған көзіңнің қиығын да салмас ең.

— Көрдің бе, балақай, менен қалай жиіркеніп тұрғаныңды. Мұның әбестік! Енді сені тауып алған соң, неге маған сықиып киінбеске! Сенің мейірбан екенің маған мәлім ғой: екі костюмің болса біреуін маған берерің кәміл; сен ашыққанда өзіме тиесілі сорпам мен бұршағымды аузымнан жырып берген болатынмын.

— Ол рас, — деді Андреа.

— Тамаққа жаудай тиісетінсің! Әлі де тәбетің сондай ма?

— Әрине ғой, — деді Андреа күліп.

— Әлгі князьдің дастарқанынан біразды соққан боларсың!

— Ол князь емес, бар болғаны граф қана.

— Граф дейсің бе? Бай шығар?

— Байы бай, бірақ оған тісің қышымасын; ондай мырзаның шеніне жуып бару қиын.

— Жә, оған бола шаршамай-ақ қой! Графыңыз өзіңе, оған зәру болып жатқан ешкім жоқ. Бірақ әрине, — деп үстегенде Кадрусстың миығында жаңағы жымысқы күлкі тағы жылт етті, — ол үшін саған ептеп шығындануға тура келер.

— Мақұл, қанша керек сонда?

— Айына жүз франк болса...

— Иә?

— Күнелтетін шығармын...

— Жүз франкқа ма?

— Қайбір күнкөріс дейсің, оны өзің де білесің, бірақ..

— Бірақ?

— Жүз елу франк болса қатып кетер еді.

— Miнe, саған екі жүз, — деді Андреа.

Соны айтып, ол Кадрусстың алақанына он луидор салды.

— Жақсы, — деді Кадрусс.

— Әр айдың бірінде швейцарға келіп, осы ақшаңды алып тұратын боласың.

— Міне, көрдің бе, сен мені тағы қорлап тұрсың.

— Қалайша?

— Құл-құтанның қолына қаратып қоймақсың мені. Оның болмайды. Біле-білсең, мен тек өзіңмен ғана істес болсам деймін.

— Жарайды, маған келіп тұр, әйтеуір, менің түсімімді төлесе, әр айдың бірі күні сен де өзіңе тиесілі ақшаңды алып тұратын боласың.

— Әп-бәрекелде, қателеспеппін, кісі таниды екем. Өзің бір өркенің өскір жігіт екенсің, осындай адамдардың өмірде жолы болғаны қандай ғанибет. Ал енді, әңгімеңді айтшы, қалай желің оңыңнан тұрып жүр?

— Оның саған не қажеті бар? — деді Кавальканти.

— Тағы да сенбей қалдың-ау!

— Сенбей қайтейін. Туған әкемді іздеп тауып алдым.

— Шын әкеңді ме?

— Енді... маған ақша беріп тұрған соң...

— Сол себепті сенемін де сыйлаймын дейсің ғой, жөн, жөн. Ал әкеңнің аты-жөні кім?

— Майор Кавальканти.

— Өзі саған разы ма әйтеуір?

— Әзірше разы сияқты.

— Кім оны табуға қол ұшын берген?

— Граф Монте-Кристо.

— Әлгінде қонақта болған кісің бе?

— Иә.

— Сен онан да мені соған ата қылып орналастыршы, бәрібір өзі осындаймен айналысады екен.

— Шынында да, сен туралы ақылдасып көрсем көрейін онымен; ал оған пайдалы не істемекшісің?

— Мен бе?

— Иә, сен.

— Менің қамымды ойлағаныңа сондай ризамын, — деді Кадрусс.

— Шамалауымша, — деп қарсы болды Андреа, — сен менің хал-ахуалымды сұраған екенсің, мен де сенің жай-жапсарыңды білуге құқым бар шығар.

— Сенікі жөн... Өз басым, тәуір деген үйдің бір бөлмесін жалға алып, шыттай киініп, мұнтаздай ғып сақал-мұртымды басып, сосын күн сайын кафеге барып газет оқысам деймін. Кешкісін қандай да болмасын бір клакерлердің компаниясымен театрға барып жүремін. Жалпы, демалысқа шыққан наубайшының түріне енбек ойым бар; қашаннан бергі арманым бұл.

— Несі бар, осының дұрыс. Егер осы ойлағаныңды жүзеге асырып, ақылмен іс қылсаң, бәрі де тамаша болары сөзсіз.

— Боссюз мұннан шықты ғой. Ал енді өзің кім болмақсың? Әлде Францияның пэрі боласың ба?

— Бәрі де мүмкін! — деді Андреа.

— Майор Кавальканти пэр болуы да ықтимал... бірақ әттең, бұл мәселеде мұрагерлік күшін жойды ғой...

— Саясатты қайтесің, Кадрусс! Жарайды, аларыңды алдың ғой, міне, кеп қалдық, түс те табаныңды жалтырат!

— О не дегенің, жан достым!

— Сонда қалай?

— Өзің ақылға салып көр, балақай; басымда қызыл орамал, аяғымда жыртық шәркей, документ дегенің атымен жоқ, — бұрынғы барды есептемегенде қалтамда он луидор бар; қысқасы, тұпа-тура екі жүз франк. Ойбай-ау, мені заставаның жанында дереу тұтқынға алады ғой! Амалсыздан, ақталу үшін, бұл он луидорды берген сен деп көрсетуге мәжбүр боламын; жауап алу, тергеу басталады сосын; ешқандай сұрау-сауалсыз Тулоннан тайып кеткенім анықталмақ; сонсоң мені этаппен сонау Жерорта теңізіне дейін айдамай ма. Сөйтіп, мен жазған қайтадан жүз алтыншы нөмір боп қайқайып шыға келмеймін бе, онда қош-есен бол, демалысқа шыққан наубайшы болсам деген асыл арман! Атай көрме, ұлым, онан да астанада алшаңдап жүргенім артық.

Андреаның қабағы қарс жабылды; майор Кавалькантидың жалған ұлы, өзі айтса айтқандай, нойыс адам болатын. Ол атын тоқтатты да, айналаға дереу көз жүгіртті, төңіректі жіті шолып тұрғанда қолы лып етіп өзінен-өзі қалтада жатқан пистолеттің шүріппесінің үстінен дөп түскені.

Бұл кезде серігінен бір сәт көзін айырмай, қапысыз бағып тұрған Кадрусс та екі қолын артына ұстап, бір қажетке жарап қала ма деп дәйімі жанынан тастамайтын испанның селебе пышағын білдірмей ғана лезде аша қойғаны.

Екі дос та бір-біріне есесін жібере қоймайтын парапар жандар екенін үнсіз ұғысты; Андреа қалтасынан қолын жайлап алып, өзінің жирен мұртын сипалауға көшті.

— Әйтеуір, енді бақытты тұрмыс құратын болдың, достым Кадрусс, — деді ол.

— Ол үшін шамам келгенінше аянып қалмаспын, — деп тіл қатты Гар көпірінің трактиршісі, пышағын қайта жауып жатып.

— Жарайды, кеттік Парижге. Бірақ сезік туғызбай заставадан қалай өте алар екенсің? Үстіңдегі мына киіміңмен күйменің ішінде отыру, жаяу жүргеннен қауіптірек сен үшін.

— Тұра-тұр, — деді Кадрусс, — қазір көре қал.

Ол Андреаның қалпағын алып басына киіп, атқосшының күймеде қалдырып кеткен жалпақ жағалы сулығын үстіне жамылды да қожайыны делбені өз қолына алғанда, мырсындай болып отыратын, дәулетті шаңырақтың мақұл малайындай тымпия қалды.

— Мен немене сонда, осылай жалаңбас отырмақпын ба? — деді Андреа.

— Сол да сөз боп па! — деп пысқырынды Кадрусс. — Бүгін күн желкем, қалпағыңның басыңнан ұшып кетуі де мүмкін ғой.

— Жарайды, — деді Андреа, — осымен доғарайық.

— Кім бөгет бопты саған? — деді Кадрусс. — Дәу де болса, мен емес шығармын.

— Ш-Ш... — деп сыбыр ете қалды Кавальканти.

Бұл заставадан есен-сау өтті.

Алдарынан бірінші кезіккен көлденең кешеге жеткенде, Андреа ат басын ірікті де, Кадрусс жерге секіріп түсті.

— Ау, сулық ше, — деді Андреа, — менің қалпағым ше?

— Маған суық тисін демейтін боларсың, — деп жауап қайырды Кадрусс.

— Ал мен ше?

— Сен жассың ғой, мен болсам қартайып келемін; қош бол, Бенедетто!

Соны айтты да көшені айналып жоқ болды.

— Япыр-ай, — деді Андреа күрсініп, — бұл дүниеде адам толық бақытты бола алмай ма екен?

VIII ОТБАСЫНЫҢ ӘҢГІМЕСІ

XV Людовик алаңына жеткен соң жігіттер қош айтысты: Моррель бульвар жаққа беттеді. Шато-Рено Революция көпіріне бағыт алды, ал Дебрэ болса жағалауды бойлап кетті. Әлгі күнге дейін Палата трибунасынан сұлу сөйлеген сөздерде айтылатындай, сондай-ақ, әдемі жазылған пьесаларды қоятын Ришелье көшесіндегі театр сахнасынан еститініміздей, тегінде, Моррель мен Шато-Рено өздерінің отбасына оралса керек, бірақ Дебрэ өйтпеді. Ол Лувр қақпасына жете беріп, солға бұрылды да, желе жортып Әткеншек алаңын кесіп өтіп, Сен-Рок көшесін бойлай жүрді, сонсоң Мишодьер көшесін айналып, Сент-Оноре түбіндегі үйлеріне жетіп түсіп қалған Вильфорлардың ландосымен келген баронесса енді ғана отбасына тіреген минутта Данглар үйінің тұсынан бір-ақ шықты.

Осы үйдің өз адамындай, Дебрэ аулаға бірінші боп енді, тізгінді малайға лақтырып тастап, күймеге қайта оралып, Данглар ханымның түсуіне жәрдемдесті де, бөлмесіне жеткізіп салмақ болып қолтығынан алды.

Қақпа жабылып, баронесса екеуінің аула ішінде оңаша қалуы-ақ мұң екен. Дебрэ бірден:

— Сізге не болды, Эрмина? — деді. — Граф сол хикаяны, анығырақ айтсақ, ертегіні айтқанда, неғып талып қалдыңыз?

— Өйткені, бүгін өзімді өте-мөте жайсыз сезінгенім, достым, — деп жауап қатты баронесса.

— Қойыңызшы, Эрмина, — деп көнер болмады Дебрэ, — бұған ғұмыры сенбен. Қайта, графтың үйіне келгенде көңіліңіз шат болатын. Рас, Данглар мырза ептеп көңілсіздеу-тұғын; әйтсе де, оның көңіл қошы болмады екен деп пәлендей назар аудара қоймайтыныңызды мен білем ғой енді. Көңіліңізді жабырқатқан біреу болды. Не боп қалғанын айтыңыз, сізді баз біреудің ренжіткенін көтере алмайтыным өзіңізге де аян.

— Шын айтам, Люсьен, сіз жаңылысып отырсыз, — деді Данглар ханым, — әлгінде айттым ғой, бәрі де көңіл хошымның болмағанынан; өзіңіз де байқаған екенсіз, оның үстіне жайсыз сезініп, мазам кеткені, ал мұны сізге айтып жатуды мақұл көрмеп едім.

Айдан анық, Данглар ханым не әйел заты өзін-өзі ұстай алмай қалатын ақкөз ашудың уысынан шыға алмай отыр да, не болмаса, Дебрэнің шамалауынша, іштей әлденеден қатты түршіккен жайы бар және оны ешкімге өлсе мойындар түрі жоқ. Жоқтан өзгеге күйіп-пісу әйел затына тән қасиет деп санайтын Дебрэ енді қолқалай бергенді қол көрмеді де, бұл сауалымды кейін бір көңілі жайланғанда қайтадан қоярмын немесе, өзі-ақ ағынан ақтарылар деп түйді іштей.

Өзінің ұйқыжайына жете бергенде баронесса сыралғы камеристкасы мадемуазель Корнелиге ұшырасты.

— Қызым неғып жатыр? — деп сұрады одан Данглар ханым.

— Кеш бойына музыкамен айналысқан, сонсоң жатып қалды, — деді мадемуазель Корнели.

— Байқауымша, біреу рояльды ойнап жатқан сияқты ғой?

— Ойнап жатқан мадемуазель д'Армильи, ал мадемуазель Эжени төсегінде жатыр.

— Жарайды, — деді Данглар ханым, — енді мені шешіндіріп жіберіңіз.

Олар ұйқыжайға еніп кетті. Дебрэ жалпақ дпванға кеп аяғын созып жата қалды, ал Данглар ханым мадемуазель Корнелиді ертіп өзінің бөлмесіне өтті.

— Тыңдаңызшы, Люсьен, — деді Данглар ханым есіктің ар жағынан дауыстап. — Эжени сөйлеспей қойды деп әлі өкпелеп жүрсіз бе осы?

— Және өкпелеп жүрген жалғыз мен емес, сударыня, — деп тіл қатты. Люсьен, баронессаның қанденімен ойнап жатқан күйі; осы үйдің жанашыр жақыны көріп ит те оған еркелейтін. — Қалыңдығыммен бір ауыз тілге келе алмадым деп Морсер де сізге қынжылып наз айтты дегенді жуырда құлағым шалып қалғаны бар.

— Ол рас, — деді Данглар ханым, — бірақ менің ойымша, жақында мұның бәрі қаз-қалпына келіп, сіздің кабинетіңізге Эженидің өзі іздеп баратын шығар.

— Менің кабинетіме дейсіз бе?

— Министрдің кабинетіне дегенім ғой.

— Heгe?

— Операға ангажамент ұйымдастырып беруді өтінбекші сізден. Алда-жалда, музыкаға мұншалық құштар адамды көрген емен. Жоғары қауымнан шыққан бойжеткен үшін адам күлерлік-ақ!

Дебрэ жымиды.

— Несі бар, келсін, — деді ол, — тек сіз бен барон қарсы болмасаңыздар болғаны. Әлгі ангажаментін өзіне лайықты дәрежеде ұйымдастырып беруге тырысып көрелік; рас, оның талантына татитындай ақы төлеуге біз тым кедей-ақпыз енді.

— Бара беріңіз, Корнели, — деді Данглар ханым, — енді маған қажетіңіз жоқ.

Корнели кеткен соң, арада бір минут өткенде үстіндегі желеңі өзіне құп жарасып Данглар ханым шыға келді. Келіп Люсьеннің қасына жайғасты да, ойлы қалпы болонканы сипай бастады.

Люсьен оған үнсіз қарап қойды.

— Тыңдаңызшы, Эрмина, — деді ол әлден уақыттан соң, — адалын айтыңызшы: бүгін бірдеңеге қапа болғаныңыз рас қой?

— Жоға, — деп баронесса бет бақтырмады.

Сөйтсе де, тынысы тарылып кеткен соң еркін бір демалмақшы болып орнынан тұрды, сонсоң айнаның алдына келді.

— Бүгінгі түрім құбыжықтан аумайды, — деді ол.

Дебрэ күлімсірей қарап, баронессаның қасына барып көңілін аулайын деген оймен отырған орнынан енді көтеріліп еді, дәп осы сәтте кенет есік ашылғаны.

Данглар енді; Дебрэ диванға қайта жайғасты.

Ашылған есік тықырын естіп, артқа бұрылған Данглар ханым еріне таңырқай қарады, керек десе, таңырқағанын жасырған да жоқ.

— Қайырлы кеш, сударыня, — деді банкир. — қайырлы кеш, Дебрэ мырза.

Баронесса күйеуінің бұл оқыс келісін күндіз қонақта отырғанда бірер мәрте аңдаусыз шағып алғанын жуып-шаймақ шығар дегенге сайды ішінен.

Тәкаппарси қалған баронесса күйеуіне жауап та қайырмастан Люсьенге қарап:

— Маған бірдеңе оқып беріңізші, Дебрэ мырза, — деді.

Әуелгі Данглардың оқыс келгенінен әжептәуір секем алып қалған Дебрэ баронессаның бейжай қалпын көрген соң, көңілі орнына түсті де, арасына алтынмен нақысталған перламутр сапты пышақ салынған кітапқа қол созды.

— Айыпқа бұйырмаңыз, — деді банкир, — бірақ сіз шаршап отырсыз ғой, баронесса, демалсаңыз етті; сағат он бір болып қалды. Дебрэ мырзаның да үйі тым шалғайда.

Дебрэ сілейіп отырып қалды; оған себепші болған нәрсе Данглардың дөрекілік көрсетіп немесе дауыс көтергендігі емес, қайта сол сыпайы да сабырлы сөйлеген банкирдің өзгеше мінез танытып, бұл жолы жұбайының дегенімен санаспауға әзір екендігін сезе қойғаны болды.

Баронесса да бұған қайран қалды, егер газетке үңіліп биржа бюллетенін іздемей, зайыбының өзіне қандай көзбен қарағанын байқаса, Данглар да ойлануы мүмкін еді.

Сөйтіп баронессаның оны оқты көзімен өңменінен ата қарағаны зая кетті.

— Дебрэ мырза, — деді баронесса, — қаперіңізде болсын, менің тіпті де ұйқым келіп тұрған жоқ және сізге айтатын қыруар әңгімем бар, сондықтан да, көзіңізге қаншама ұйқы тығылғанмен де түн ұзағына менің әңгімемді тыңдауға мәжбүр боласыз.

— Қызметіңізге әзірмін, сударыня, — деді Люсьен енжар ғана.

— Қымбатты Дебрэ мырза, — деп киіп кетті банкир, — сізден өтінерім, бүгінше Данглар ханымның мылжыңынан бойыңызды аулақ салсаңыз; оны тыңдауыңызға ертең де уақыт бар. Ал бүгінгі кеш менің еркімде болмақ, сіздің кеңшілігіңіздің арқасында, бүгінгі кешті өз әйеліммен байыпты бір сөйлесуге арнамақшымын.

Бұл жолғы соққының нысанаға дөп тигені соншалық, Люсьен де, баронесса да абыржып қалды; мынадай шабуылдан бас сауғалар таяныш іздегендей екеуі бір-біріне жаутаңдай қарасты, бірақ үй қожайынының билігі өктем келіп, ешқайсысын да бұра тартып, бұлтартқан жоқ.

— Сізді үйден қуып отыр екен деп ойлап қалмаңыз, қымбатты Дебрэ, — деп қосты Данглар, — жо-жоқ, айта көрмеңіз! Тек, күтпеген жағдайға душар болғандықтан, бүгіннен кешеуілдетпей баронессамен сөйлесуім қажеті; көңіліңізге ауыр алатын ретіңіз жоқ, ілу де шалу кездесетін нәрсе ғой.

Дебрэ әлдене деп күбірледі де тағзым етіп, «Аталиядағы» Натан тәрізді мебельге сүріне-қабына үйден шығып кетті.

— Міне, ғажап, — деді ол өзіне-өзі, есікті жауып тұрып, — өзіміз ылғи мазақ қылып жүретін осынау байсымақтарың бізді оп-оңай ұтып кететіндері қызық!

Люсьен кетісімен, Данглар оның орнына, диванға кеп жайғасты да, кітапты сарт дегізіп жауып, томырайған тоңторыс қалыпқа түсіп, бұл да итті сипалай бастады. Бірақ Дебрэге еркелеген ит жақтырмай өзін қауып ала жаздаған соң, Данглар оны шоқтығынан алды да бөлменің қарсы бетіндегі кушеткаға атып жіберді.

Қыңсылаған күйі кушеткаға барып топ ете қалған ит жастықтың артына барып тығыла қойды да, мұндай сойқанды көрмеген байғұс үн-түнсіз бұйыға бүк түсіп жата қалды.

— Мұның үлкен жетістік, сударь, — деді баронесса міз бақпай, — бұрын жай ғана дөрекі едіңіз, ал бүгін кәдімгі хайуанның өзі болдыңыз да қойдыңыз.

— Өйткені, бұрынғыдай емес, бүгін сіркем су көтермей отыр, — деп жауап берді Данглар.

Эрмина банкирге иттің етінен жек көре қарады. Әйелінің бұлай қарағанына шыдамай, мұндайда шадыр мінез Данглар шарт кететін: бірақ бүгін, тәрізі, былқ ететін сыңайы байқалмады.

— Сіркеңіз су көтермегенінде менің шаруам қанша? — деп шап ете қалды, — күйеуінің сабырлы қалпы шамына тиген баронесса. — Онда шаруам жоқ менің. Көңіліңіздің хошы болмаса, өз бөлмеңізде отырыңыз; болмаса кеңсеңізге барып көрсетіңіз ол өнеріңізді; сізден жалақы алып, жұмыс істеп отырған қызметкерлеріңіз бар емес пе, әне, солардан алыңыз ашуыңызды!

— Болмайды, сударыня, — деп көнбеді Данглар, — бұл ақылыңыз орынсыз, ондай кеңесті тыңдағалы келген жоқпын мен. Ұмытпасам, Демутье мырза айтқандай, менің кеңесім — алтын аққан бұлақ, ал оның ағысына бөгет жасайын немесе кәусарын лайлайын деген ой жоқ менде. Менің қызметкерлерім — маған дәулет құруға қолғабыс етіп отырған адамдар, егерде, олардың істеген ісінің нәтижесіне қарап бағалар болсақ, сіңірген еңбегіне мен әлдеқайда төмен ақы төлеумен келемін. Ешқандай да оларға ренжитін жөнім жоқ, қайта менің ашуыма тиетіндер — менің дастарқанымнан дәмді татып, аттарымды зорықтырып, ол аз дегендей кассамды тақырлап кететіндер.

— Сіздің кассаңызды тақырлап кетіп жүретін қандай адамдар болды екен? Анығырақ айтыңызшы, өтінемін сізден.

— Саспай-ақ қойыңыз, егерде тұспалмен сөйлесем, оның жұмбағын шеше алмай әуреге түседі екенмін деп қалмаңыз, — деп берісер болмады Данглар. — Менің кассамды тақырлайтындар бір сағатта бес жүз мың франк алатындар.

— Түк ұқсам бұйырмасын, — деді баронесса, даусындағы дірілді байқатпауға, жүзінің қызарғанын сездірмеуге тырысып.

— Неге, түсінгенде де бек жақсы түсінесіз, — деді Данглар, — жарайды, болмадыңыз ғой, өзім айтайын ендеше, мен испан займынан жеті жүз мың франктан қағылдым.

— Ал керек болса! — деп мұқата сөйледі баронесса. — Сонда бұған мені кінәлі демексіз бе?

— Неге кінәламасқа.

— Жеті жүз мың франктан айрылғаныңызға мен кінәлі екенмін ғой, ә?

— Әйтеуір мен емес.

— Сударь, — деп төтесінен кетті баронесса, — менімен ақша жайында сөйлесуге біржола тыйым салған болатынмын сізге; әке-шешемнің үйінде де, бірінші күйеуімнің үйінде де ақшаның тілін түсініп білген адам емеспін мен.

— Оныңыз ақиқат, — деді Данглар, — өйткені, олардың қалталарында көк тиын болып көрген жоқ.

— Және де осында ертеден қара кешке дейін құлағыма түрпідей тиетін сіздің банкіге байланысты жаргоныңызбен таныс болып көрмеген адаммын мен. Бір санағанда мың санайтын тиын сылдырын суқаным сүймейді. Ал одан да сорақы жексұрын нәрсе — тек сіздің ғана даусыңыз болуы мүмкін!

— Міне, қызық, — деді Данглар. — Ендеше менің ақшаға байланысты операцияларыма сізді өте-мөте ден қойып жүр ғой деп ойлап келдім емес пе.

— Мен бе? Неткен жосықсыздық! Оны сізге кім айтып жүрген?

— Өзіңіз.

— Қойсаңызшы!

— Қоятыны жоқ.

— Қашан айтқанымды білуге болар ма екен?

— Қазір айтайын. Февральда маған гаити займы жайлы бірінші сөз қозғаған өзіңіз болатынсыз. Түс көрдім дедіңіз, сол түсіңізде — екінші қайтып соққанша кейінге қалдырылды деп есептелген борыштардың өтелгені жайлы хабарды Гавр портына тоқтаған кеме алып келген екен дедіңіз. Сіздің ептеп сәуегейлігіңіз бар екені маған мәлім ғой; сосын мен әйтеуір табылса болды тек қалайда гаити займының облигацияларының бәрін ақырындап сатып алып жинай беруге әмір еттім; сөйтіп, одан төрт жүз мың франк пайда таптым; оның тұп-тура жүз мыңы өзіңізге табыс етілді. Оны қалай шаштыңыз, қайда шаштыңыз, онда менің шаруам болған жоқ.

Март айында теміржол концепсиясы жайлы әңгіме жүрді. Бәсекелес үш компанияның да берген кепілдігі бірдей болатұғын. Олардың ішіндегі Оңтүстік деп аталатын компанияны жоғары бағалау керек екенін ішім сезіп тұр дедіңіз маған.

Мейлі ғой, жалпы шаруаға араласқан емеспін деп ат-тоныңызды ала қашқаныңызбен, бәрібір сіздің ішкі түсінігіңіз кейбір мәселелерге келгенде өте-мөте жетік те алғыр сияқты көрінеді маған.

Сонымен, дереу Оңтүстік компанияның акциясының үштен екісін қамтып қалайын. Сейтсем, шынында да сол компанияның жолы болды; айтқаныңыз айдай келді де акция үш есе көтеріліп, мен тура бір миллион пайда түсірдім, оның екі жүз елу мың франкын өзіңізге бердім, сөйтіп ол сіздің ұсақ-түйек шығыныңызға жұмсалды. Ал сол екі жүз елу мың франкты неменеге шығарып едіңіз осы?

— Мұның бәрін неменеге айтып отырсыз? — деп ашудан долдана қалш-қалш еткен баронесса шақ ете қалды.

— Сабыр етіңіз, сударыня, қазір бітіремін.

— Оған да шүкіршілік!

— Апрельде сіз министрде түстікте болдыңыз; онда Испания туралы сөз болса керек, ойда жоқта құпия әңгімені құлағыңыз шалып қалады. Дастарқан басында Дон Карлостың қуғындалуы жайлы сөз қозғалды. Дереу Испан займын сатып алайын. Шынында да ол қуғынға ұшырады да, дәп Карл Бесінші Бидассоудан өткен күні алты жүз мың франк пайда түсірейін. Бұл алты жүз мың франктың елу мың экюін сіз алдыңыз: ол өзіңізге тиесілі нәрсе болғандықтан неменеге жұмсадыңыз деп тексеріп жатқан мен жоқ. Сонымен, қалай десе де, сіз биыл бес жүз мың лир алдыңыз ғой.

— Ал, сонымен?

— Сонымен бе? Бәленің бәрі, содан кейін шаруаңыздың оңға баспағанында болып тұр ғой.

— Сөз саптасыңыз бір түрлі екен...

— Қалай десеңіз де ойымды дәл жеткізіп тұр — маған да керегі сол-ақ... Сонан кейінгісі — осыдан үш күн бұрын болған оқиға. Үш күн бұрын сіз Дебрэмен саясат жайлы сұқбат құрдыңыз, оның сөзінен сізге Дон Карлос Испанияға қайтып оралған сияқты боп көрінеді; енді мен заемды сатуға бел байладым; бұл жаңалықты естімеген жан қалмады, жұрттың бәрінде ес жоқ, мен, тіпті, сатуды қойып, тегін үлестірдім; ертесінде бұл хабардың жалған екені анықталды, міне, осы жалған хабардың қырсығынан мен жеті жүз мың франк жоғалттым.

— Онда не тұр?

— Тұрғаны сол — мен ылғи ұтыстың ширек бөлігін сізге беріп келген болсам, енді ұтылыстың төрттен бір шығынын сіз көтеруге тиіссіз; жеті жүз мың франктың төрттен бір бөлігі — жүз жетпіс бес мың франк болмақ.

— Бәрібір, айтып отырғаныңыз бастан-аяқ сандырақ, сөйтсе де, осы әңгімеге Дебрэнің атын неге қыстырғаныңызды, рас, ұқпадым.

— Қыстырған себебім, әлгі маған қажет жүз жетпіс бес мың франк жазатайым сізде болмай шықса, достарыңыздан қарызға алуға тура келер, ал Дебрэ болса — сіздің досыңыз ғой.

— Неткен сұмпайылық! — деп дауыстап жіберді баронесса.

— Сударыня, тым қатты кетпеңіз, артық-ауыс сөзді қайтесіз, драманың да қажеті жоқ. Әйтпесе, сізден биылғы алған бес жүз мың ливрын шытырлата санап отырып, небір елден асқан құмарпаздардың өзін отырғызып кеттім, өйткені соқыр тиын салмайтын, ешқашан ұтылмайтын, тек қана ұтатын рулетканы түптің түбінде мен ғана таптым деп Дебрэнің насаттанып отырғанын сіздің осы сөзіңізден-ақ байқап қалдым деп мойындауға мәжбүрмін.

Баронесса тас-талқан болды.

— Сұмырай, — деп дүрсе қоя берді Данглар ханым, — маған кінәрат қып тығып отырған осы әңгіменің бәрін де сезіп-білмедім деуге қалай ғана аузың барады!

— Мен мұны білдім деп те айтпаймын, білмедім деп те айтпаймын. Бар айтарым мынау: осы өткен төрт жыл ішінде сіз өзіңізді маған әйел емеспін деп, мені еріңіз емес деп ойлап, менің бар мінез-құлқымды есіңізге түсіріп көріңізші, сонда осы әңгіменің соншалық қисынды екенін ұғып білесіз. Біз екеуміз ат құйрығын кесісер алдында сіз, Итальян театрында дебюті өте-мөте табысты өткен анау атақты баритоннан музыкадан дәріс алмақ болдыңыз да, мен болсам Лондонға даңқы жайылған биші әйелден би үйренуге бел будым, Сіз үшін, өзім үшін бұған шамамен жүз мың франктен шығындануыма тура келді. Бұған ләм-мим деген жоқпын, себебі семья болған соң үйлесім болуы шарт. Ері мен әйелі музыка мен биге түбегейлі үйреніп шығар болса, жүз мың франк шығынды пәлендей қымбат деудің де реті келмес. Көп ұзамай бұдан зерігіп кеттіңіз де, енді министрдің секретарынан дипломатиялық өнерге жетілмекке құмарттыңыз; мен оған да кеңшілік еттім. Біліп отырсыз, оқудың шығынын өзіңіз көтеретін болған соң, менің шаруам қанша. Байқап отырсам, енді сіз менің кассама қол салуға айналдыңыз және сіздің білім алуыңыз сайын менің жеті жүз мың франкымнан қағатын сыңайы бар екен. Таматли-тамам, сударыня, осы да жетер. Не дипломат сізге тегін дәріс беретін болады, жарайды оған да көнейін, не болмаса, енді қайтып табалдырығымнан аттап баспауға тиіс. Түсіндіңіз бе, сударыня?

— Мұныңыз азғындық, сударь! — деп байбалам салды Эрмина, екі иінінен дем алып. — Мұныңыз пасықтық! Сіз тым шектен шығып кеттіңіз!

— Әйтсе де, бір куанып отырғаным, — деді Данглар, — байқаймын, менен жата-жабысып айырылар түріңіз жоқ, «байынан безіп қатын қайда кетуші еді» дегеннің керін келтіріп отырсыз!

— Сіз мені қорлап отырсыз!

— Дұрыс айтасыз. Мұны осымен доғарып, енді байыпты әңгімеге көшейік. Тек сіздің қамыңыз үшін болмаса, өз басым ешқашанда сіздің ісіңізге қол сұққан емеспін; бұл жөнінде менен үлгі алсаңыз етті. Менің қаражатымда шаруаң жоқ дедіңіз ғой әлгінде? Әп-бәрекелде; өз қаражатыңызды өзіңіз жаратыңыз, ал менікін көбейтпей-ақ та қойыңыз, азайтпай-ақ та қойыңыз. Әлде, осының бәрі маған қастандықпен істелген трюк пе екен? Оппозициядасың деп көре алмайды мені — мүмкін, Дебрэмен екеуі келісіп, мені жұтатпақ шығар?

— ІІІындыққа келіп-ақ тұр!

— Келгенде қандай! Мұндайды кім көрген... телеграфтың жалған хабар беруі дегеніңіз мүлде мүмкін емес нәрсе немесе мүмкін емес десе де болғандай. Соңғы екі телеграф басқаларына атымен ұқсамайтын өзгеше сигнал берген... Тура маған жаулық істеу үшін әрекет жасаған тәрізді.

— Өзіңіз де білетін сияқты едіңіз ғой, — деді әжептәуір жуасып қалған баронесса, — ол шенеунікті дереу аластатқан, ол ол ма, тіпті, соттамақ болып, ұстауға жарлық берген кезде ұшты-күйлі жоғалды емес пе. Қашып кетуінің өзі оның не есуас, не қылмыскер екенін дәлелдейді... Жоқ, бұл жаңсақтық.

— Иә, бұған да күлетін жарыместер толып жатыр, соның кесірінен министр түн ұйқысын төрт бөледі, соған бола мемлекеттік секретарь мырзалар қанша қағаз шимайлайды, ал маған бұл сегіз жүз мың франкқа түсті.

— Сөйткенмен де, тыңдаңызшы мені, — деді кенет Эрмина, — жарайды, сіздіңше осының бәрі Дебрэнің-ақ қырсығы дейік, ендеше мұны сол Дебрэнің өзіне айтпай, маған айтқаныңызға жол болсын? Неліктен ер адамды жазғырып, жауапты әйел адамнан күтесіз?

— Дебрэні мен біліппін бе? — деді Данглар. — Тіпті, оны қашан білгім келіп еді? Әлгі ақыл-кеңестің бәрін сол беріп жүргенін менің білуім шарт па екен? Әлде соның ақылын керек қылыппын ба? Немене мен биржада ойнап көріппін бе? Жоқ, мұның бәрінің де маған емес, тек сізге қатысы бар.

— Әлбетте, өзіңізге пайдалы болған соң...

Данглар иығын қиқаң еткізе салды.

— Әйел заты не деген топас! Бір мәрте, әрі кетсе он мәрте ебін тауып күйеуінің көзіне шөп салып, күллі Парижге жария болмай қалса болғаны, өздерін-өздері данышпан көреді. Бірақ мынаны жадыңызға тұтыңыз, тіпті, ашынаңызды еріңізден сәтімен жасыра алғаныңыздың өзінде де, — ал бұл анау айтқандай қиын да емес шығар, өйткені, ондай әйелдердің күйеулері көбіне-көп көрмеген-сезбеген сыңай танытатыны рас, — тіпті, солай болған күнде де, сіз зиялы қауымдағы сырлас достарыңыздың тең жарымының құр әшейін көлеңкесі ғана ретінде қалар едіңіз. Тіпті, ол да қолыңыздан келмеді: мен бүге-шігесіне дейін бәрін біліп жүрдім; біз отасқалы осы он алты жыл ішінде сіз, мүмкін, кейбір іш пікіріңізді бүгіп қалуыңыз, бірақ әрбір басқан қадамыңыз, жасаған әрбір күнәңіз менің көзімнен таса болған емес. Сіз өз пысықтығыңызға өзіңіз сүйсініп жүрдіңіз, мені алдап соқтым деген кәміл сенімде жүрдіңіз — одан ақыры не шықты? Өп-өтірік иіс алмас боп жүргенімнің арқасында, де Вильфордан бастап Дебрэге дейін, сіздің достарыңыздың бәрі шетінен қорқады менен. Осы шаңырақтың иесі ретінде санаспай қалған бір адам болған жоқ — сіздерге қойған талабым да сол-ақ тұғын; қысқасы, олардың ешқайсысы да мен туралы қазір өзім айтқандай сөйлесе алмас еді сізбен. Жексұрын десеңіз дей беріңіз, Бірақ өзімді жұртқа мазақ қыла алмаймын, ал ең бастысы — дәулетімді шашуға бұдан былай қарай сізге біржола тыйым салмақпын.

Вильфордың есімі аталғанша баронесса қайтсе де сабыр сақтап отырған болатын; бірақ оның аты аталуы мұң екен, өңі сұрланып сала берді, сонсоң әлдеқандай серіппенің күшімен қимылға келгендей орнынан көтеріліп, әлдеқандай бір елесті арбағандай, қолын ілгері созған қалпы, күйеуіне қарай қадам басты; не Данглар өзі де білмейтін, ал білсе қашанғы әдетіне басып, пысықтық жасап, түгел айтпай бақай есеппен бүгіп қалған соңғы сырды суырып алғысы келгендей еді түрі.

— Вильфор? О не деген сөз? Онымен не айтпақ едіңіз?

— Айтайын дегенім, сударыня, сіздің бірінші күйеуіңіз де Наргон мырзаның не философ, не банкир бола алмастан — бірақ кім білген, бәлки, соның екеуіне де қабілетті адам шығар, — король прокурорынан ешқандай пайда түсіре алмайтынына көзі жеткен соң және тоғыз айдан кейін ұшырасқанда сіздің алты айлық балаға жүкті екеніңізді көріп қалып, яки күйіктен, яки ашудан өліп кеткен еді. Рас, дөрекі шығармын, бірақ мұны білгенімді мақтан тұтамын; сауда-саттық операцияларында жеңіп шығатын айла-амалымның бірі осы. Өзі біреуді өлтірудің орнына, өзін біреулердің өлтіруіне ол неге жол берді дейсіз ғой? Өйткені, қорғап-қорғаштауды талап ететін капиталы болмады оның. Ал мен болсам өзімнің капиталыма бағыныштымын. Дебрэ компаньонымның қырсығынан мен жеті жүз мың франкымнан айырылып қалдым. Ол әуелі осы шығынның өзіне тиесілі бөлігін қайтарсын, сонда біз бұл ісімізді одан әрі жалғастырамыз, ал олай болмаған күнде, жаңағы жүз жетпіс бес мың франкты қайтара алмайтын борышкер екенін әйгілеп, мұндайда банкротқа ұшырағандардың қарекетін қылсын: ғайып боп кетсін. Сөз бар ма, берген мәліметі тура шығып тұрса жайсаң-ақ жігіт ол; ал тура шықпаса, қауымнан одан да басқа бағалырақ бір емес, елуін тауып алуға болады.

Данглар ханым мыштай болды; сонда да мына соққыға жауап беру үшін соңғы амалын қолданбаққа жанталасты. Вильфор туралы ойлап, түстікте не боп, не қойғанын, сүттей ұйып отырған отбасының ту-талақайын шығарып, ырың-жырың қылып, соңғы кезде өз шаңырағын торлаған адам ұғып болмас бақытсыздық көз ашырмай есеңгіретіп тастағанын ойлап, қабырғасы қайыса тұрып, креслоға сылқ етіп құлап түсті ол.

Есінен танбақ боп аласұрып жатқан зайыбына Данглар, тіпті, қараған да жоқ. Содан қайтып тіл қатпаған қалпы ұйқыжайдың есігін жауып, өз бөлмесіне кетті; сол себепті де талықсып барып есі кірген Данглар ханым бір жаман түс көрген екенмін деп ойлап қалғандай да еді.

IX ҮЙЛЕНДІРУ ЖОСПАРЫ

Осы әңгімеден кейін, ертесіне, күнделікті әдеті бойынша, минстрлікке бара жатып Данглар ханымға жолшыбай соға кететін мезгілінде Дебрэнің күймесі аулаға кеп енген жоқ.

Дәп сол кезде, нақтырақ айтсақ, он екі жарымда, Данглар ханым күйме келтіртті де жүріп кетті.

Данглардың да күткені осы еді, терезе пердесінің тасасына тығылып, сырттай бақылады да отырды. Данглар ханым келісімен дереу маған хабар беріңдер деп әмір етіп еді, бірақ зайыбы сағат екіге дейін оралмай қойды.

Сағат екінің әлетінде күймесін алдыртты да, Палатаға барып бюджетке қарсылық білдіріп сөйлейтін шешендердің тізіміне жазылды.

Он екіден екіге дейін Данглар тырп етпестен кабинетінде отырды да қойды, қабағын бұрынғыдан бетер қарс жауып алып, асығыс түскен хабарларды оқыды, шеті мен шегі жоқ цифрларды есептеді, келген кісілерді қабылдады, олардың ішінде майор Кавальканти де бар еді, қашанда екі беті шиқандай, кекірейген қалпы, банкирдегі шаруасын жайғап тастайын деп тап-тұйнақтай боп тура уағдалы уақытында жетіп келгені.

Палатадан шыққан соң, мәжілісте өте толқып сөйлеп, министрлікке бұрынғыдан бетер қатты тиіскен Данглар, экипажына кеп отырды да көшіріне Елисей Далаңы авенюіндегі №30 үйге баруға бұйырды.

Монте-Кристо үйінде боп шықты, бірақ онда біреу отыр екен, сол себепті Данглардың қонақжайда бірер минут тоса тұруын өтінді.

Банкир қонақжайда тосып отырғанда есік ашылды да, аббат киімін киген біреу келіп кірді; тегі үй иесімен аралас-құралас адам болса керек, Данглар сияқты күтіп қалған жоқ, оған иіліп тағзым етті де, ішкі бөлмелерге еніп жоқ боп кетті.

Сонсоң әлгі священник кірген бөлменің есігі іле-шала қайта ашылды да ішінен Монте-Кристо шықты.

— Айыпқа бұйырмаңыз, қымбатты барон, — деді ол. — Көрмейсіз бе, әлгінде ғана Парижге менің қайырымды достарымның бірі аббат Бузони келген еді; бәлки, көзіңіз шалып та қалған шығар, жаңа осы жерден өтті. Көптен бері көріспеп едік, онымен бірден қоштасуға дәтім бармады. Сіз мені түсінетін шығарсыз деп ойлаймын, сондықтан да тостырып қойғаныма ғафу өтінемін.

— О не дегеніңіз, — деді Данглар, — өзі де солай болмағанда қайтеді; менің өзім де қолайсыз уақытта келіп қалғаным, сондықтан кешікпей қазір кетемін.

— Олай дегенді қойыңыз, қайта отырыңыз мархабатшылық етіп. Ау, жаратқан жаббарым, сізге не болған өзі? Әлденеге қатты абыржып тұрсыз ғой; тіпті, мені шошытатын болдыңыз-ау. Мұңды капиталист де құйрықты жұлдыз сияқты әлемге төнген қасірет қайғының нышаны.

— Қымбатты граф, бәлеге кезіктім, бірнеше күннен бері жолым болмай-ақ қойғаны және алатыным ылғи бір жаманат хабар.

— Сұмдық екен! — деді Монте-Кристо. — Немене, тағы да биржада ұтылып қалғаннан саумысыз?

— Жоқ, оны қойғам: әйтеуір, уақытша болса да қойып тұрмын; бұл сапар Триестен бір банкроттық туралы жайсыз хабар келгені.

— Солай деңіз? Сіз, бәлки, Джакопо Манфредидің банкрот болғанын айтып тұрған шығарсыз?

— Дәп өзі. Өзіңіз ойлап көріңізші, бұл бір не заманнан бері менімен әріптес болып, жыл сайын сегіз жүз-тоғыз жүз франктан дөңгеленіп жүрген кісі-тұғын. Ғұмыры бір кешеуілдету дегенді, не артық-кем дегенді білмейтін; құдды борышын өтеп жүрген князь сияқты... адам-тұғын. Мен тура, бір миллион авансыласам, ойламаған жерден әлгі сайтанның сапалағы Джакопо Манфредидің төлеуді пышақ кескендей тоқтатып тастағаны ғой!

— Шынымен бе?

— Мұндай сұмдық болмас. Оған алты жүз мың ливpге берген аударма векселім төленбей қайтып келсін; бұдан басқа да мерзімі осы айдың аяғында бітетін төрт жүз мың франктің векселі менде және жатыр; мұны париждік корреспонденті төлеуге тиіс болатын. Бүгін отызы болған соң, ақшаға кісі жібердім емес пе; сөйтсе, корреспонденті ғайып бопты. Бұған испан хикаясын қоссақ, бұл айды тамаша тамамдағалы отырмын.

— Қалай сонда, сіз, испан хикаясының қырсығынан көп залал тартып па едіңіз?

— Әлбетте; артық-кемі жоқ, тұп-тура жеті жүз мың франктың орнын сипап қалдым.

— Сайтан алғырды, қалайша, тұтылып жүрсіз? Сіз нағыз көкжал едіңіз ғой.

— Әйелімнің қырсығы бәрі. Түсімде Дон Карлос Испанияға қайтып оралған екен демесі бар ма, өзі түске сенгіш тағы. Мұны магнетизм дейді ол, егерде түсінде бір нәрсе аян берер болса, өңімде қолмен ұстатқандай келеді деп сәуегейлік етеді. Бағын сынап көрмек болған соң, қарсылық білдірмедім; оның өз қаражаты бар, өз делдалы бар. Ойнап көріп еді, ұтылды да қалды. Рас, менің ақшама емес, өз ақшасына ойнаған-тұғын. Сонда да, өзіңіз де түсінетін шығарсыз, әйелі жеті жүз мың франк ұтылып жатса, ептеп күйеуінің де берекесі қашады екен. Қалайша, сіз білмей қалдыңыз екен? Жұрттың аузындағы әңгімесі осы болатын.

— Құлағым шалуын шалған, бірақ егжей-тегжейін білмеуші едім: оның үстіне биржаның ауыс-түйісін іліп алмаймын.

— Сіз мүлде ойнамайсыз ба?

— Мен бе? Оны қашан ойнамақпын? Түскен түсімдерімнің есеп-қисабының басын әзер дегенде қайырып жүрмін. Онда іс басқарушымнан басқа тағы бір кеңсе қызметшісі мен кассир жалдауға тура келер еді ғой. Айтпақшы, әлгі Испания мәселесін айтам; менің пайымдауымша, Дон Карлостың қайтып оралуын барынша тек түсінде ғана көріп қоймауы ықтимал еді ғой. Газеттерде де жазылды емес пе бұл жайында?

— Япыр-ай, газеттерге сенбейсіз бе?

— Ешқашанда сенген емеспін.

— Бірақ ақиқатшыл «Хабаршыға» келсек, оның жөні бір басқа, ол тек анық мәліметтерді, телеграф хабарларын ғана басады ғой.

— Міне, сондықтан да, түсініксіз боп отыр, — деп дауласты Данглар. — Себебі, Дон Карлостың Испанияға қайта оралғаны туралы хабар телеграф арқылы алынған ғой.

— Сонымен, осы айдың ішінде, — деді Монте-Кристо, — сіз шамамен бір миллион жеті жүз мың франк жоғалтқан боп шықтыңыз ба?

— Шамамен емес, нақтысы солай.

— Сайтан алсын! Әрине, үшінші дәрежедегі дәулет иесі үшін бұл ауыр соққы, — деп қалды Монте-Кристо аяушылық білдіріп.

— Үшінші дәрежелі дегеніңіз қалай? — деп сұрады, әлгі сөзді сәл көңіліне кідік алған Данглар.

— Әлбетте, солай, — деп сабақтады сөзін Монте-Кристо, — менің ойымша, байлықтың үш түрлі категориясы бар: бірінші дәрежелі, екінші дәрежелі және үшінші дәрежелі. Бірінші дәрежелі байлық деп меншігінде көп жері бар, кеніштері бар, Франция, Австрия және Англия сияқты державалардың мемлекеттік бағалы қағаздары бар адамдардың дәулетін айтамын: онда да осынау бағалы дүниелер, кеніштер мен қағаздар жалпы сомасы жүз миллион болуы шарт. Енді екінші дәрежелі байлық деп елу миллионнан артпайтын капиталдан жылына бір жарым миллиондай түсім келтіріп отыратын өнеркәсіп орындарын, акционерлік компанияларды, наместниктерді және княздіктерді айтамын. Ал ең соңғы, үшінші дәрежелі байлық дегеніңіз айналымға жіберілген капитал, өзге адамдар арқылы келетін яки болмаса кездейсоқ түсетін пайда; бұған әлдекімдердің банкрот болғаны да, телеграф хабары да, көлденең алыпсатарлар да зардабын тигізуі кәдік, қысқасы, мұны істің сәті біледі; егер табиғаттың құдірет-күшін — жоғарғы күшпен алғанда мұның жалған капиталы немесе ақиқат бар капиталы он бес миллион болуы керек. Шынында да, сіздің шамаңыз осы ғой, солай ма?

— Ол рас, — деп жауап берді Данглар.

— Бұдан шығатын қорытынды, — деп міз бақпастан сөзін соза берді Монте-Кристо, — егер алдағы алты ай да осы айыңыз сияқты боп аяқталар болса үшінші дәрежелі фирманың шаруасы бітті дей беріңіз.

— Пәлі, сіз де айтады екенсіз! — деді даусын соза сөйлеп Данглар, көңілсіз жымиып.

— Жарайды, жеті ай дейік, — деп жалғастырды сөзін Монте-Кристо баяғы әуеніне басып. — Өзіңіз-ақ айтыңызшы, миллион жеті жүз мың франкты жетіге көбейткенде он екі миллионға жуықтайтынын ғұмырыңызда ақылға салып көрдіңіз бе?.. Ешқашанда дейсіз бе? Онда дұрыс істегенсіз, өйткені, ондайды ойластырған адам мұндай тәуекелге бел бумас болар, ал финансист үшін капитал дегеніңіз әбүйірін жауып тұрған лыпа ғой. Біз жақсы болсын, жаман болсын, барынша сәнді-ақ киінеміз және соның арқасында абыройлы көрінеміз; ал адам өлген соң бір қабат терісінен басқа дәнеңе қалмайды. Сол сияқты, сіз де күллі қам-қаракеттен безген кезде, тек өзіңіздің қолда бар дәулетіңізді ғана ұстап қаласыз, яғни айтқанда, ең көп дегенде бес не алты миллионыңыз ғана қалмақ; өйткені, үшінші дәрежелі байлық дегеніміз шын мәнінде негізгі нобайының үштен бірі, әйтпесе, ширегі ғана, бұл жөнінен оны теміржол локомотивіне ұқсатуға болады, қаншама қара түтіні будақтаған алып боп көрінгенімен ол да небары өз шама-шарқынша жүк таситын машина ғана ғой. Міне, сөйтіп, өзіңіздің нақтылы қолдағы бар бес миллионыңыздың сіз осы қазір екі миллионға жуығынан айырылып отырсыз; осыған орай сіздің жалған дәулетіңіз, кредитіңіз де азайды дегенге саяды бұл; басқаша айтқанда, қымбатты Данглар мырза, сізден қан алды деген сөз бұл, егер енді төрт мәрте қан алса өлді деген сол болады. Байқаңыз, қымбатты достым, абай болыңыз! Мүмкін, сізге ақша қажет шығар? Қаласаңыз, қарыз берейін?

— Дегенмен де есеп-қисапқа нашар екенсіз! — деп көтеріле сөйледі, бағанадан жарыла жаздап, әзер шыдап отырған Данглар. — Дәп осы минутта менің кассам сәтімен жүргізілген басқа көптеген алып-сатымның арқасында толып та үлгерген. Жоғалған қанды тағаммен толықтырдым. Испаниядағы шайқаста жеңіліс таптым, Триесте соққы жедім, бірақ менің үнді флотым, бәлки бірнеше кемені басып алған шығар, кім білген; менің барлаушыларым Мексиканың бір шығанағында кен көзін ашуы ықтимал.

— Тамаша, тамаша! Бірақ орнында тыртығы қалып қойды ғой, жазатайым бірдеңе сәл тиіп кетсе болғаны қанай бастайды.

— Жоқ, олай болмайды, өйткені нысанадан мүлт кеткен емен, — деп сөзін сабақтады Данглар, өзін-өзі көтермелей сөйлеуге әдеттенген көзбояушының даңғойлығына салып, — мені құрту үшін үш бірдей елдің үкіметін құлату қажет болар еді.

— Несі бар! Ондай да болады.

— Күллі егін атаулы шықпай қалуы керек.

— Жеті семіз сиыр мен жеті арық сиырды ұмытпаңыз.

— Болмаса, ферғауындардың заманындағыдай теңіз тартылып қалуы қажет; бірақ не көп, теңіз көп; ең болмағанда, кемелерімді керуендеріммен алмастыра салам, болған-біткені сол ғана.

— Тіпті, жақсы: тіпті жақсы, қымбатты Данглар мырза, —деді Монте-Кристо, — енді байқадым, мен жаңылысқан екенмін, сіз екінші дәрежелі капиталистердің санатына жатады екенсіз.

— Бұл құрметке ие болудан дәмем бар екенін жасыра алмадым, — деп Данглар өзінің дағдылы күлкісімен жымия қалғанын байқағанда, Монте-Кристо жаман суретшілер үйдің жұртын салғанда баттастырып қоятын айдын келбетін көргендей боп кетті. — Жарайды, сіз екеуміз шаруа жайын сөз ете қойған екенбіз, — деп үстеді ол тағы да, әңгіменің тақырыбын өзгертуге сылтау тапқанына қуанып, — енді өзіңіз-ақ айтыңызшы, сіздің ойыңызша, Кавальканти мырзаға мен қандай қызмет көрсете аламын?

— Егер ол сізге аккредитивтенген болса ақша бере аласыз, әрине, ол кредитке сенсеңіз тек.

— Сенгенде қандай! Өзі бүгін таңертең қырық мың франкқа чек әкелген екен, оған Бузони қол қойып, сіздің атыңызға жолдаған екен сыртында сіздің бланкіңіз бар. Ойланбастан қырық қағазды санап тұрып, қолына ұстатқанымды өзіңіз де сезіп отырған шығарсыз.

Монте-Кристо оң қабақ білдіріп басын изеді.

— Одан басқа, — деп соза түсті Данглар, — өзінің ұлына деп менен тағы да кредит ашқызды.

— Бip орынсыз сауал қоюға рұқсат етіңіз: сонда ұлына қанша ақша бөліп отыр?

— Айына бес мың франк.

— Жылына алпыс мың-ақ! Өзім де солай болар деп ойлап едім, — деді Монте-Кристо, иығын қиқаң еткізіп. — Кавалькантилердің бәрі шетінен кессе қан шықпайтындар. Айына бес мың франк жас жігіттің жұмырына жұқ бола ма?

— Бірақ өзіңіз де түсінесіз ғой, егер ол жігітке басы артық бірер мың қажет болып жатса...

— Бермеңіз оған, әкесі ондайға өлсе бармайды; сіз итальян миллионерлерін білмейсіз ғой: бұлар нағыз Гарпагондар. Кім оған кредит ашып жүрген?

— Фенци банкі. Флоренцияның маңдай алды фирмаларының бірі.

— Әлбетте, мен сізге шығынға қаласыз дегенді айтқалы отырған жоқпын, атамаңыз; әйтсе де, кредиттің мөлшерінен шығып кетіп жүрмеңіз.

— Демек, сіз бұл Кавалькантиға онша сенбейтін болғаныңыз ба?

— Мен бе? Мен оған қажет десе он миллион беремін. Бұл менің шамалауымша, екінші дәрежелі байлық иесі, қымбатты барон.

— Бұныңыз ол үшін үлкен құрмет болар еді; сөзіңіздің жаны бар, түрі онша адам көңілі толарлық емес. Оны алғаш көргенімде көк мундирдің ішінде көктей солған қайдағы бір кәрі поручик екен деп қалмаймын ба. Бірақ иісі итальян осындай боп келеді; шығыс дуагерлері сияқты айрықша көрінетін болмаса, бәрі де кәрі еврейге ұқсап тұрады-ақ.

— Ұлы тәуірлеу көрінді, — деді Данглар.

— Сәл-пәл жасқаншақтау ма, қалай; бірақ жалпы жібі түзу. Әуелі әлде қайтеді деп қауіптенгенім де рас.

— Неге?

— Неге десеңіз, менің дастарқанымда көргеніңізде оның зиялы қауымға араласуының басы сол деуге де болғандай екен; әйтеуір, маған солай десті. Сапар шеккенде қасынан қатал тәрбиешісі қалмайды-мыс, өзі Парижде бұрын-соңды болмапты.

— Осы текті итальяндардың бәрі өз қауымының адамына үйленді-міс деседі, — деді Данглар селқос. — Демек, дәулетіне дәулет қосқанды ұнатқандары да.

— Жалпы, солайы солай, бірақ Кавалькантидің жөні бөлек, ол не істесе де өз білгенімен істейді. Сөз жоқ, ұлын Францияға ертіп келгенде үйлендіру үшін әкеліп отыр ол.

— Солай деп ойлайсыз ба?

— Сенімім кәміл.

— Оның байлығы жайлы мұндағылар хабардар ма?

— Ол туралы әңгіме өте көп; біреулері оның миллиондары шіріп жатыр десе, енді біреулер соқыр тиыны жоқ дейді.

— Ал, сіздің пікіріңіз қалай?

— Менің пікірім сыңаржақтылау, онымен санасудың қажеті шамалы.

— Сөйтсе де...

— Байқайсыз ба, бұл Кавальканти дегендеріңіз бір кезде армияларды басқарған, провинцияларды билеп тұрған ғой. Бұл ескі подесталар мен бағы кондотьерлердің әр жаққа тыққан миллиондары, меніңше, әрине, болуы шарт, оны сол атаның ақсақалы ғана біледі де ұрпақтан ұрпаққа әлгі мағлұматын мирасқа қалдырып отырды. Сондықтан өздері де Республика дәуірінің флориндері тәрізді сап-сары, тап-тастай боп қатып қалған шеттерінен, сол алтын мәнеттен көне заманнан бері көз алмағандықтан түрлері де сарғыш тартқан.

— Дөп түстіңіз, — деді Данглар, — және олай болатын бір себебі ешқайсысында да өздеріне біткен ұлтарақтай жері жоқ.

— Болған күнде де жартымсыз; менің тек Кавалкантидің Лукнадағы сарайын ғана көргенім бар.

— Ә, сарайы бар ма өзінің? — деді, Данглар күліп. — Ол да болса ештеңе емес!

— Бары бар, бірақ ол соның өзін де финанс министріне жалға беріп, өзі шағын үйде отыр. Әлгінде айттым ғой, оны сараң адам деп.

— Өзін онша жетістірмедіңіз ғой!

— Айта берсеңіз, мен оны біліп те жарымаймын; небәрі үш-ақ мәрте ұшырасқаным бар. Ол туралы менің білетінім тек аббат Бузониден естігенім-ақ, сонсоң өз аузынан айтқандары ғана. Бүгін өзі маған ұлы жайлы не ойлағаны барын әңгімелей келіп, қапиталдарымды Италияда ұстаудан зеріктім дегендей қылды, ондай өлімтік елде жатқыза бергеннен гөрі не Францияда, не Англияда әлгі миллиондарын айналымға жіберіп көрмек пиғылы бар. Бірақ есіңізде болсын, аббат Бузониге имандай сенгенім болмаса, өз басым мұның анық-танығын мойныма жүктеп жауапкершілігін алар жайым жоқ.

— Бәрібір бұл клиент үшін сізге рақмет; мұндай текті адамдар менің кенегемнің сәнін кіргізбек, Кавалькантилердің кім екенін айтып түсіндіріп едім, тіпті, кассирім де мақтан тұтып отыр оны. Айтпақшы — мұны жай әуестік жеңіп сұрап отырғаным, — бұлар ұлдарын үйлендіргенде енші беру дегенді біле ме өзі?

— Ол әр қилы. Өзі байлықтан көше алмай қалған бір итальян киязін білуші ем, Тоскананың жуан тұқымдарының ұрпағы болатын, — сол егерде ұлдары өзі ұнатқан жердің қызына үйленсе, бет-жүзіне қарамай миллиондарды үйіп-төгіп бере салатын да, ал оның еркінен тыс үйлене қалса, айына отыз экю беріп, қаңтарып қоятын. Мәселен, Андреа әкесінің ақылымен үйленді делік; ондай жағдайда майор оған екі, үш миллион да беруі ықтимал. Егер де, келіні банкирдің қызы болып келсе, құдасының шаруасын да қамдауы мүмкін. Ал енді келінін жаратпады делік, ондайда қош-есен болыңыз: Кавальканти көкеңіз кілтін алады да, кассаның құлпын екі мәрте бұрап тарс жабады деңіз, сөйтіп Андреаңыз, Париж сандалбайлары сияқты карта қуып, сүйек ойнап, кезбе боп кетті дей беріңіз.

— Бұл жігіт не бавар не перу ханшасын табатын шығар; үйленгенде князь тәжін қоса киіп шығуды көздейтін болар; онымен қоймай Эльдорадо мен Потосиді қосып алар.

— Қателесіп тұрсыз, бұл текті итальяндар қараның қызын да ала береді, Юпитер тәрізді сүйек жаңыртқанды жаны сүйеді. Пәлі, қымбатты барон, сіз маған мұндай сауалды неге бересіз? Андреаны үйлендіруге ниет қып тұрғаннан саусыз ба мұқым?

— Несі бар, — деді Данглар, — бұл онша теріс шаруа болмас еді; мен енді істің адамымын ғой.

— Бірақ мадемуазель Данглар емес шығар ойлағаныңыз? Альбердің Андреа бейшараны бауыздап тастауына жол бермейтін шығарсыз?

— Альбер! —Данглар иығын қиқаң еткізді, — Е, оған бәрі бір ғой.

— Немене, ол сіздің қызыңызбен атастырылып қойған жоқ па еді?

— Біз Морсер екеуміз бұл жайлы сөйлескенбіз, бірақ де Морсер ханым мен Альбер...

— Шынымен-ақ Альбердің терезесі тең емес деп ойлайсыз ба?

— Бірақ менің ойымша, мадемуазель Данглар да виконт де Морсердің тақиясына тар келмес!

— Әлбетте, мадемуазель Данглардың қалыңмалы егер, әсіресе, телеграфтың қырсығынан сақтаса, ешкімнен кем болмайтынына мен кепіл.

— Әңгіме тек қалыңмалда ғана емес. Айтпақшы, өзіңіз айтыңызшы...

— Иә.

— Морсер мен оның әке-шешесін нағып қонаққа шақырмадыңыз?

— Meн шақыруын шақырғам; сөйтсем, Альбер де Морсер ханымды Дьеппке алып баруға тиіс екен; дәрігерлер ханымға теңіз ауасын жұтуға кеңес беріпті.

— Солай деңіз, — деді Данглар күліп, — теңіз ауасы о кісі үшін пайдалы болса керек-ті.

— Неге олай дедіңіз?

— Өйткені, жастай жұтып өскен ауасы ғой.

Монте-Кристо оның шағып алғанын аңғармаған болды.

— Бірақ сөйтсе де, — деді ол, — Альбер, тіпті, мадемуазель Данглардай бай болмай-ақ қойсын, алайда, текті тұқымның атының өзі неге тұрады, бұған келісетін шығарсыз енді.

— Несі бар, өз ұғуымша, менің де атым ешкімнен кем емес.

— Әрине, абырой-атағыңыз әмбеге аян екені рас, тіпті алған лауазымыңыз емес, қайта сіздің есіміңіз сол лауазымның бағасын көтерді; солай бола тұрса да, өзіңіз ақылға кең адамсыз, сондықтан да бек жақсы түсінесіз мұны: қайсыбір сенім, наным дегендеріңіз әбден сүйегімізге сіңіп кеткен және одан арыла да алмаймыз, сол себепті де бес жүз жылдық дворяндық жиырма жылдық дворяндықтан жоғары бағаланады.

— Міне, сондықтан да, — деді Данглар мысқылдай күлуге тырысып, — Альбер де Морсерден гөрі Андреа Кавалькантиді артығырақ көремін.

— Десе де, менің байқауымша, Морсерлер Кавалькантилерден әсте кем түспейді, — деді Монте-Кристо.

— Морсерлер дейсіз!... Сіз бері қараңыз, қымбатты граф, — деді Данглар, — осы сіз джентельменсіз ғой, солай емес пе?

— Болсақ болармыз.

— Және гербілерді жақсы білесіз ғой?

— Ептеп.

— Ендеше, менің гербіме қараңыз; ол Морсердікінен сенімдірек.

— Неліктен?

— Себебі, мен барон боп тумасам да, Данглар деген атым бар.

— Болса ше?

— Морсерге үш қайнаса сорпасы қосылмайды.

— Сонда қалай?

— Он екі де бір нұсқасы келмейді.

— Қойыңызшы!

— Мені барон еткен басқа адамдар, демек, мен шын мәнісіндегі баронмын; ал ол болса өзін өзі граф жасаған, сол себепті ешқандай да граф емес.

— Мүмкін емес!

— Әрі қарай тыңдаңыз, — деп сөзін соза берді Данглар. — Морсер, менің досым, нақтырақ айтсам, отыз жылдан бергі ескі танысым; маған салсаңыз сол гербімді пәлендей көз қылып жатқаным да шамалы, өйткені, әу баста кім болғанымды ұмытқаным жоқ.

— Бұл сіздің әлі шүкіршілікті ұмытпағандығыңыз немесе нағыз маңғазсыз, — деді Монте-Кристо.

— Сонымен, бір кезде мен жай қызметші боп жүргенімде Морсер қара табан балықшы-тұғын.

— Ол кездегі аты-жөні кім еді?

— Фернан.

— Тек Фернан ғана ма?

— Фернан Мондего.

— Мұның шындығына көзіңіз жете ме?

— Жетпегенде ше? Оның балығын талай сатып алғам.

— Ендеше оның ұлына қызыңызды неге бермек болдыңыз?

— Өйткені, Фернан да, Данглар да аяқ астынан байып кеткен пысықайлар, содан барып дворян лауазымына қолы жеткендер, қанша дегенмен де оның соңынан сөз ергені рас, ал мен туралы ешқандай әңгіме болған емес.

— Ол не әңгіме?

— Жай әшейін.

— Е, енді ұқтым; сіздің сөзіңізден Фернан Мондегоға байланысты естіген бір әңгімем есіме түсіп отыр; оны Грецияда естіген едім.

— Әли-пашаға байланысты әңгіме шығар?

— Дөп түстіңіз.

— Бұл оның жасырын сыры, — деді Данглар, — шынымды айтар болсам, ердің құнын берсем де, сырын білуге құмар-ақпын.

— Тіпті, құмар болсаңыз, бұл онша қиынға түспес.

— Қалайша?

— Сіздің, әрине, Грецияда әйтеуір бір корреспондентіңіз бар шығар?

— Болғанда қандай?

— Янинде ше?

— Қайдан болса да табылады.

— Ендеше Яниндегі сол корреспондентіңізге хат жазып, Әли-Тебелиннің опат болуына Фернан деген француздың қандай қатысы бар деп сұраңыз.

— Miнe нағыз жөн сөз! — деді лепілдеп Данглар, орнынан атып тұрып. — Бүгіннен қалдырмай жазамын.

— Жазыңыз.

— Жазғанда қандай.

— Егерде жазатайым бір шатақ хабардың құлағы қылтиса ше?

— Өзіңізге хабарлаймын.

— Онда тіпті ризамын.

Данглар бөлмеден атып шығып, күймесіне қарай ұмтылды.

X КОРОЛЬ ПРОКУРОРЫНЫҢ КАБИНЕТІ

Енді банкир заулап отырып үйіне жеткенше, Данглар ханымның ертеңгілік серуенін бақылап көрелік.

Сағат он екі жарымның кезінде Данглар ханымның аттарды даярлатып, шұғыл жүріп кеткенін жоғарыда хабарлағамыз.

Ханым әуелі Сен-Жермен бағытына бет алды да, сонсоң Мезарини көшесіне бұрылып, Жаңа көпір пассажының жанына тоқтауға әмір етті.

Күймеден түсіп, пассажды кесіп өтті. Үйінен ерте шыққан сырбаз әйелдердің әдетінше Данглар ханым да қарапайым ғана киінген-тұғын.

Генего көшесіне жеткен соң фиакр жалдап, Арле көшесіне тартып кетті.

Күймеге отырысымен кіреукесін қалтасынан шығарды да сабан қалпағына бекітті, сонсоң қалпағын басына қайыра киіп қол айнасына көз жүгіртті де, көлденец жұртқа жарқыраған жанары мен бидай өңі ғана байқаларына көзі жетіп көңілі марқайып қалғаны.

Жаңа көпірден өткен соң, фиакр Дофин алаңынан Арле ауласына қарай бұрды ат басын: көшірдің күйме есігін ашуы-ақ мұң екен, Данглар ханым оның ақшасын төлей салып, дереу сатымен көтеріліп, басқан қадам сезілмейтін залға енді.

Ертеңгілік мезгілінде сот үйінде қашан да қайнаған жұмыс, қарбалас көпшілік, ал жұмысбасты қызметкерлерде кірген-шыққан әйелдерді бақылап отырар мұрша жоқ; Данглар ханым басқан қадам білінбес залды бастан-аяқ көктей өткенде де адвокаттарын тосып жүрген ондаған әйелге көзі үйренген жұрт бұған да назар аударып жатпады.

Вильфордың қабылдау бөлмесі лық толы халық екен; бірақ Данглар ханым аты-жөнін айтып әуре боп жатпады; табалдырықтан аттап енісімен жанына курьер келіп, король прокуроры мырза келсін деген дама сіз бе едіңіз деп сұрады да, мақұлдаған жауап алған соң, тысқары дәлізбен ханымды Вильфордың кабинетіне ертіп апарды.

Король прокуроры арқасын есікке беріп, креслода отырған қалпы жазып жатыр екен. Есіктің ашылғанын да, курьердің «Мархабат, сударыня» дегенін де, содан есіктің жабылғанын да анық естіген Вильфор қыбыр етпестен отыра берді; тек курьердің аяқ тықыры басылғанда барып орнынан тез көтерілді де, есіктің кілтін бұрап жауып, перделерді түсірді, сосын кабинеттің түкпір-түкпірін тінте шолып өтті.

Ешкімнің өздерін сырттан бақылап, болмаса тың тыңдай алмасына көзі жеткен соң барып, көңілі орнына түскен Вильфор:

— Кешікпей келгеніңізге рақмет сізге сударыня, — деді.

Сонсоң креслоны сырғытып қойып еді, Данглар ханым соған кеп жайғасты, өзінің жүрегі алып-ұшып, екі өкпесі аузына тығылып отыр.

— Көптен бері сізбен оңаша сырласып, құмардан бір шыға алмай жүр едім, сударыня, — деп король прокуроры, креслоға өзі де жайғаса беріп бұрып жібергенде, Данглар ханымға жүзбе-жүз кеп қалды, — бірақ әттең не керек, сізбен біз аса бір қиын әңгімеге бола бас қосып отырмыз.

— Сөйтсе де, көріп отырсыз, бұл әңгіме сізден гөрі маған ауыр соғарын білсем де шақыра салысымен жетіп келіп отырмын ғой.

Вильфор шарасыздан жымиды.

— Демек, сонымен ақиқат болғаны ғой, — деді ол, тегінде, Данглар ханымның сөзіне емес, өз ойына өзі жауап қатып отырғандай, — демек, ақиқат болғаны ғой, біздің бастан өткергеніміз біздің өмір жолымызда біресе мұңды, біресе нұрлы із қалдырғаны! Өмір жолында біз қалдырған іздердің құм үстінде жорғалаған жәндіктердің ұбақ-шұбақ іздерінен айнымайтыны ақиқат болғаны да! Амал не, талайлар сол жол боп қалған іздерді көз жасымен суарды ғой!

— Сударь, — деді Данглар ханым, — менің қаншалық толқып отырғанымды өзіңіз де түсінетін шығарсыз, солай емес пе? Сізден өтінерім сол, мені аяй көріңіз. Осы бөлмеде, мына креслода ғой қалтырап-дірілдеп, ұяттан жерге кіре жаздап талай қылмыскер отырды... енді, міне, отырмын жерге кіре жаздап, қалтырап-дірілдеп!.. Біле білсеңіз, өзімді қылмыскер, ал сізді қаһарлы сот деп қалмас үшін дұрыстап есімді жиып, жөнге келіп алуым керек.

Вильфор бұған бас шайқап, ауыр күрсінді.

— Ал мен, — деп қарсылық білдірді ол, — мен болсам, отыратын жерім соттың креслосы емес, қылмыскердің орны еді деймін өзіме өзім.

— Сіздің бе?

— Иә, менің.

— Менің байқауымша, өзіңіздің пуритандық көзқарасыңызбен тым асыра сілтеп отырсыз, — дегенде Данглар ханымның әдемі көзінде айрықша нұр ойнады. — Кімнің жалынды жастығынан қалмаған, әлгінде сіз айтып отырған із? Күллі құмарлық атаулының, барша ләззат дегеннің ақыры өкініш болмақ; соған орай, біздей әйел бейбақтарға, барлық мүскіндердің бел тұтар панасы — Інжілдің өзі, медет болсын деп, күнәһар қыз және зинақор зайып жайлы тамаша ғақлия қалдырған ғой. Адалын айтайын, өткен кездегі жастық-мастықты еске түсіргенде, ақтала алмасам да, шеккен қасіретім мен күнәмды жуып-шайғандықтан, жаратқанның өзі де мені кешкен шығар деп ойлаймын кейде. Ал енді сіздің қорыққаныңызға жол болсын? Еркектерге зиялы қауым шық жуытпайды, ал дау-дамай дегеніңіз сіздерді даңққа бөлейді.

— Сударыня, — деп бұған келіспеді Вильфор, — сіз мені білесіз ғой; мен екі жүзді емеспін, қалай дегенде де, ешқашан орынсыз жерде монтанысыған емен. Егер де менің жүзім суық болса, басыма үйріле берген қасірет-қайғының зардабы; егер де ет жүрегім тас боп қатып қалмаса, мен көрген осынша ауыр соққының бәрін қалай көтерер еді? Жас кезімде мұндай емес-тұғынмын; Марсельде, Гран-Кур көшесінде, атастырылған күні дастарқан басына отырғанымызда мен мұндай болмайтынмын. Бірақ одан бәрі жан дүнием де, мені қоршаған орта да көп өзгеріске ұшырады; жолымда кездескен қиындықтар мен не ерікті, не еріксіз, не қастандықпен, не кездейсоқ менің жолымда кесе-көлденең тұрғандардың тұқымын тұздай құртып солардың құрған торын талқандауға бар өмірімді сарп етіп келемін. Сен құмартқан нәрсені өзгелердің қызғыштай қорымауы некен-саяқ. Өз мақсатыңа жету үшін оны өзгелердің қолынан жұлып алуың шарт. Көз алдымызда болатын неше түрлі сорақылықтың көпшілігі аса қажеттілік деген бейкүнә ұранмен істеліп жатады. Ал не желіктің әсерімен, не қорқыныштың салдарынан, не жарыместікпен болар іс болып қалған соң, сәл-пәл ақылға жеңдіріп ойлап көрсең, осы қырсыққа ұрынбай-ақ кететініңді өзің де сезесің. Ет қызуымен ойланбай іс қылғанда біздің есімізге келмеген ақыл-айла кейін байқасаң сондай оңай да қарапайым боп шығады; дәл солай етпей, бұлай еткенім қалай деп опық жейміз кеп сонсоң. Ал керісінше, мына сіздердің, иісі әйел затының өзегін өкініш жиі өртемесе керек, себебі, сіздер шешімді өз беттеріңізбен сирек қабылдайсыздар; бақытсыздыққа ұшырап қалсаңыздар да, оған сіздерді кінәлау қиын, сіздер көбіне-көп басқа біреудің қылмысы үшін күйіп жүресіздер.

— Қалай десеңіз де, — деп үн қатты Данглар ханым, — сіз мұны мойындауға тиіссіз: егер мен кінәлі болсам, егер осының бәріне мен жауапкер болсам — кеше сазайымды тарттым-ақ.

— Бишара-ай! — деді Вильфор Данглар ханымның қолын қысып қойып. — Жазаның ауырлығы соншалық, тіпті, сіз қатарынан екі мәрте талықсып кетуге мәжбүр болдыңыз, бірақ сонда да...

— Сонда да не?

— Мұны сізге айтуға тиіспін... қалайда шыдап бағыңыз сударыня, өйткені, бұл пәле мұнымен біткен жоқ.

— Құдайым-ай! — деп безек қақты шошынған Данглар ханым. — Тағы не пәле?

— Сіз тек өткенді ғана ойлап отырсыз; сөз жоқ, ол бір түнек еді ғой. Бірақ та, болашақты ойлап көріңізші, нағыз түнек сол... шынында да, сұмдық бір... бәлки, қанды болашақ боп көрінуі...

Вильфордың соншалық салқынқанды адам екенін білетін баронесса оның абдырап-сасқанын көргенде әбден есі шығып, иманы ұшып кетті, бақырып жіберейін деп еді, даусы көмейіне кептеліп тұрып қалды.

— Сол бір сұмдық күндер қалайша қайтып келді? — деді Вильфор даусы тарғылдана шығып. — Сол бір елес қалай ғана көр түбінен, біздің жүрек түкпірімізден қайта оянып, сізді сұмдықтан шошып, ұяттан әбден қызаруға мәжбүр етті?

— Бұл кездейсоқ нәрсе.

— Кездейсоқтық! — деп көнбеді бұған Вильфор. — Жоқ, жоқ, сударыня, кездейсоқтық деген болмайды!

— Солай болмағанда ше; қанша сұмдық десек те, осының бәрі кездейсоқтық емей немене? Монте-Кристо бұл үйді кездейсоқ сатып ала салды, кездейсоқ жер қазуға әмір етті. Ең ақыры, бишара сәбидің сүйегін ағаш түбінен қазып алғаны да кездейсоқтық болмай не болушы еді? Сорлы балақаным-ай, өзін бір рет те сүйіп көрмеп едім, оның есесіне қанша көз жасымды төктім! Граф сүйкімді балақайымның сүйегін гүл астынан қазып алдық дегенде жанымды қоярға жер таппадым.

— Жоқ, сударыня, — деп дүңк етті Вильфор, — сізге айтайын деген сұмдығым мынау еді: гүлдің түбінен ешқандай да баланың сүйегі табылмапты. Жылап-сықтаудың да, күрсінудің де қажеті жоқ, енді тек қалтырау керек!

— Мұнымен не айтпақсыз? — деп шырылдады Данглар ханым, қалш-қалш етіп.

— Айтайын дегенім, сол ағаштардың түбін қанша қазғанымен граф Монте-Кристо сәбидің қаңқасын да, темір жәшіктің қалдығын да таппаған, өйткені, ол жерде ешқайсысы да болмай шыққан.

— Ешқайсысы да болмай шыққаны қалай? — деп қайталады зәре-иманы қалмаған Данглар ханым, король прокурорына көзі бақырая қарап. — Ешқайсысы да болмай шыққаны қалай, — деп қайталады ол тағы да, өз сөзімен, өз үнімен дем беріп, ұстатпаған ой ұшығын қармана жанталасқан адамдай.

— Жоқ, жоқ, жоқ, — дей берді Вильфор бетін басып.

— Ендеше, сорлы баланы сіз ол жерге жерлемеген болдыңыз ғой? Неге алдадыңыз мені? Айтыңызшы, неге?

— Жоқ, сонда жерлегем. Бірақ енді мені тыңдаңыз, тыңдасаңыз өзіңіздің де маған жаныңыз ашиды. Бұл сырды аттай жиырма жыл бойы сізге тісімнен шығармай әбден азап шегіп ем, соны қазір айтып бергелі отырмын.

— Құдайым-ай, зәремді алдыңыз ғой! Жарайды, мейлі, айта беріңіз, құлағым сізде.

— Қызыл перде тұтылған осы бөлмеде, өзіңіздің төсекте жан-тәсілім жатқан сол бір қиямет түннің қалай өткені есіңізде болар, мен де өлі мен тірінің арасында қалайда ақырын күтіп баққам. Жарық дүниеге шығысымен сәбиді көтеріп алсам, не қимыл, не үн жоқ, тыныс алғаны да байқалмалы. Біз оны өлі туғанға жорыдық.

Данглар ханым отырған орнынан ыршып кете жаздады.

Бірақ Вильфор оны тоқтатып, әрі қарай тыңдаңыз деп жалбарынғандай болды.

— Біз оны өлі туғанға жорыдық, — деп әлгі сөзін қайталады ол, — сосын оны табытқа салғандай ғып, жәшікке жайғастырған соң, баққа апарып, көр қаздым да, соған асығыс көме салдым. Топырақпен енді жауып бола бергенімде маған бір корсиканның тап бергені. Құдды жай ойнағандай, көз алдымда әлдекімнің көлеңкесі қараң ете қалғаны. Мен қатты ауырсынып, айғай салмақ болдым, Бірақ тұла бойым мұздап, қалш-қалш етіп, үнім шықпай қалды... Іле-шала қалпақтай түстім, енді өлген жерім осы екен дедім. Бір уақытта есімді жиып, өлі-тірімді білместен еңбектеп, сүйретілген қалпым сатыға жеткенімде, бір аяғыңыз көрде, бір аяғыңыз жерде жатып маған көмекке келген жанкештілігіңізді ешқашан да ұмытпан. Қайткенде де бізге бұл сұмдықтың тігісін тірі пендеге сездірмеу керек болды; әсіресе, қажыр-қуатыңыз жетіп, қасыңызға сүтанаңызды ертіп үйіңізге қайтып барғаныңызды айтсайшы; мен дуэльде жараландым дедім жұртқа. Бір ғажабы, сәті түсіп, бұл сырды сақтап қалдық; мені Версальға алып кетті; онда үш ай бойына ажалмен арпалысып жаттым; әсте-әсте айығайын дедім, енді маған күнгей жақтың шуағы мен таза ауасына баруға кеңес берді дәрігерлер. Күніне алты лье жол жүріп отырып, төрт адам мені Шолоннан Парижге жеткізді әупіріммен. Күймеге мінген де Вильфор ханым зембілдің соңынан еріп отырды. Шалонға жеткен соң Сонамен одан кейін Ронамен жүзіп отырып, ағысты бойлап Арльге келдік. Арльде мені қайтадан зембілге жатқызды, сөйтіп, сол жүргеннен жүріп отырып Марсельге де жеттім. Жарты жылға дейін жазылып кете алмадым; сізден хабар-ошарым болмады, ал хал-ахуалыңызды жұрттан сұрауға батылым жетпеді. Сіздің жесір қалып, Дангларға тұрмысқа шыққаныңызды Парижге қайтып оралған соң барып бір-ақ білдім.

Есімді жиған соң, әуелі не жайлы ойлады дейсіз бе? Ойлағаным тек сәбидің өлігі болды. Ылғи түн сайын есіме кіріп, моладан шығып маған жұдырығын түйіп тұрғанын көретін болдыы. Содан Парижге келген соң сұрастырып білдім: сөйтсем, біз кеткелі бұл үйде ешкім тұрмаған болып шықты, тек жуырда ғана тоғыз жылға жалға берді десті. Мұны ести салысымен дереу үйді жалдаған кісіге барып, марқұм әйелімнің әке-шешесінің үйінде бөтен кісілердің тұрғанын әсте қаламаймын дегенді желеу қылып, келісімшарттың бұзылғаны үшін айыбын төлейін дедім. Менен алты мың франк талап етті; алты тұрмақ он мың, тіпті жиырма мың сұраса де беруге әзір едім. Ақшам қалтамда болатын, келісімшартты сол жерде бұздық; бұл шаруаны жайғап болған соң Отейль қайдасың деп тартып кеттім. Сөйтсем, мен кеткелі бұл үйге тірі пенде бас сұқпаған екен.

Күндізгі сағат бестің кезі еді; мен қызыл бөлмеге көтерілдім де ымырт үйірілуін тостым. Сол тосып отырғанда ойлап көрсем, бір жыл бойы жанымды жегідей жеп жүрген нәрсе бұрынғыдан бетер қатерлі боп көрінді.

Әлгі корсикан қанды қанмен жуып кек алмақ болған менен; Нимнен Парижге дейін басқан ізімді аңдып жүріп, ақыры бақтың ішінде тығылып тұрып маған қанжар салды. Қалай көр қазып, сәбиді жерлегенімді ол сыртымнан бақылап тұрған; сіздің кім екеніңізді де танып қоюы ықтимал; бәлки, ол танып та үлгерген болар... ал күндердің күнінде осы сұмдық құпия сырды сақтап келгені үшін ол сізге ақы төлетпесіне кім кепіл?.. Қанжар салып мені өлтіре алмағанын білсе, бұған оның айызы қанары хақ. Сондықтан, сақтықта қорлық жоқ, қайткен күнде де өткен күннен қалған ізді тезірек өшіріп, айғақты дәлелдің түгел көзін жою қажет болды, онсыз да мәңгілік жадымда қалғанының өзі де жетерлік.

Келісімшартты бұза салысымен Отейльдегі үйге шапқылап жеткен себебім де содан болатын.

Ымырт үйрілді, мен енді көз байланар кезді күттім; қараңғы бөлмеде қамалып отырғанымда, желмен шайқалған перделердің ар жағында тыңшылар тығылып тұрғандай көрінді; әлсін-әлсін селк ете қалам, арт жақта тұрған кереуеттен сіздің ондалап жатқаныңыз құлағыма келгендей болады, бұрылып қарауға жүрегім дауаламады, әйтеуір. Осынау меңіреу тыныштыққа өз жүрегімнің соғысын естідім; оның дүрсілдегені соншалық, бұрынғы жарам қайта ашылып кететін тәрізді, ақыры, село жым-жырт тыныштыққа бөленді. Мені көріп, естіп қояр-ау дейтін тірі пенденің бұл маңайда жоғына көзім жеткен сон енді қауіптенуім бекер шығар деп баққа баруға бел байладым.

Эрмина, біле білсеңіз, мен анау айтқандай қорқақ емеспін. Бірақ та, екеумізге соншалық ыстық, өзіңіз алтын шығырға өткізіп қойған кішкене кілтті мойнымнан алып, сатыға шығатын есікті ашқанымда, сүттей жарық айдың созалаң сәулесі терезе әйнегінен сырғып барып бұралаң баспалдақтар құдды елес сияқты бұраң қаққанын көзім шалғанда, жалма-жан қабырғадан ұстай алдым, шыңғырып жіберуге сәл қалдым; ақылымыан алжасқан шығармын дедім.

Біраздан кейін есімді жидым-ау, әйтеуір. Сосын ақырындап төмен түсе бастадым; о несі екенін білмедім, тіземнің қалтырағаны басылмай қойғаны. Сатының қанатынан тас қып ұстап алмағанда құлап кететінім айқын еді.

Содан төменгі есікке жеттім; соның қайрылысында қабырғаға темір күрек сүйеулі тұр екен. Қолымда көлегейлеген шамым бар-тұғын; көгалдың орта шеніне жете беpin, тоқтадым да, сол шамымды жағып алып, әрі қарай жүріп кеттім.

Ноябрьдің аяқ кезі болатын, бақ жалаңаштанып қалған екен, қаңқа сүйектей қаңқиған ағаштар семіп қалған ұзын сида қолдарын созып тұр, аяқ басқан сайын жапырақтар қаудырлап, құмдақ сусылдайды.

Өз-өзімнен зәремнің ұшқаны соншалық — шоқ тоғайға таяй бергенде қалтамнан пистолетімді алдым да шүріппесін қайырып қойдым. Маған бұталардың тасасынан әлгі корсикан сығалап тұрғандай көріне берді ылғи.

Бұталарға шамымның жарығын түсірдім; онда ешкім жоқ екен. Абайлап жан-жағымды байқастасам менен басқа тірі жан жоқ; мүлгіген өлі тыныштықты бұзған селкеу дыбыс шалынбады, тек оқта-текте бір жаманат шақырғандай жапалақтың ащы даусы естіліп тұр.

Айыр бұтаға әкеп шамымды іліп қойдым, сәбиді жерлерде, былтыр дәл сол тұстан көргенім бар болатын оны.

Жаз бойына мұнда қаулай өскен қалың шөпті күзде ешкім шаппаған екен. Сөйтсе де, шөбі сұйықтау бір жерді көзім шалып қалды; баланы сонда жерлеген екенмін дедім іштей. Сөйтіп, іске кірістім.

Ақыры, бір жылдан аса күткен сәтім де келді-ау!

Темір күрегім барып бірдеңеге тиді-ау дегенде үміттенгенім соншалық, сол жерді аса ұқыптылықпен қазып, әр кесекті қолыммен ұсатып бәйек болдым! Сөйтсем, түк жоқ! Ақыры бұрынғыдан екі есе үлкен шұқыр қазып шықтым. Жаңылысып бұрынғы орнын танымай қалдым ба екен деген ойға келдім; енді айналаны байыптап қарап, әр ағашқа үңіле қарап, өткеннің бәрін түгел еске түсіруге тырыстым. Мұздай, өткір жел жалаңаш бұталарға суылдай соғып тұрғанда тер дегенің моншақтап ақты. Бейіттің бетін жауып болып, топырағын таптап жатқанда кеп қанжар салғаны есімде қапты; сонда еңкейе беріп шіліктен ұстап қалғам; менің арт жағымда серуендегендерге арналып қолдан орнатылған тепкішек бар-тын; құлап бара жатқанда сол мұздай тасқа қолым тиіп кеткен. Қазір шілік оң жағымда тұр да, тепкішек арт жағымда тұр; мен сондағы құлағанымды қайталап құлап көрдім, сонсоң тұрып, шұқырды кеңітіп тағы қаза бастадым. Түк жоқ! Тағы да түк жоқ боп шықты! Жәшік сөйтіп табылмады.

— Табылмады дейсіз бе? —деп сыбырлады, есі шығып, тынысы тарыла бастаған Данглар ханым.

— Тек осымен ғана тынған екен деп қалмаңыз, — деп сабақтады сөзін Вильфор, — жоқ. Мен күллі орманды сүзіп шықтым; ішінде қазынасы бар екен деп жәшікті қазып алған қанішер, былай шыға беріп қателескенін білген соң қайтадан жәшікті жерге көміп кеткен шығар деп ойладым; бірақ қайдан болсын, түк таппадым. Тіпті, ондай сақтықтан неғылсын ол, әшейін бір жерге лақтырып кетуі де ықтимал-ау деген ой келе қалғаны сонсоң. Олай болса, жарықта іздеу қажет, сөйтіп таңның атуын күту керек болды. Мен бөлмеге қайтып оралдым да, таң атқанша сонда отырдым.

— О жаратқан!

— Таң белгі берісімен баққа қайтып келдім. Әуелі орманның ішін қайта бір қарап шықтым; тым болмаса түн қараңғысында байқалмаған із, белгі бар шығар деген үмітте болдым. Көлемі жиырма футтан артық, тереңдігі екі футтан астам жер қаздым. Жалдамалы жұмыскер бір сағат ішінде менің істеген жұмысымды күн ұзағына істеп бітіре алмас еді. Содан бәрібір ештеңе таппадым, түк те таппадым.

Бір жерге лақтырып кеткен болар деген оймен енді ал кеп жәшікті іздейін. Шарбақтың есігіне бара жатып тастап кетуі кәдік дедім; бірақ бұл жолы да босқа арамтер болдым, одан кейін ешқандай үмітім болмаса да орманға қайтып келдім әбден запы боп.

— Ақылдан алжасуға болар бұдан! — деді Данглар ханым даусын көтере.

— Өзім де сөйтетін шығармын дедім бір сәтте, — деді Вильфор, — бірақ ондай бақытты маған көпсінсе керек. Дегенмен де бар-күш жігерімді жинап, яғни айтқанда күллі ақыл-ойыма салып саралап, бұл адам сәбидің сүйегін неге әкетті екен деген сауал қойдым өзіме-өзім.

— Әлгінде өзіңіз айттыңыз емес пе, — деп бұған келіспеді Данглар ханым, — демек, қолымда дәлелдейтін айғағым болсын дегені.

— Жоқ, сударыня,, олай болуы мүмкін емес; өлікті бір жылға дейін жасырып қоя алмайды, оны өкімет орындары на көрсетіп, қылмысты дәлелдейді. Ал бұл жолы ондай ештеңе болған жоқ.

— Сонда не болды? — деп сұрады Эрмина, дір-дір етіп.

— Болғаны сол, бұл біз үшін ең сорақысы, түбімізге жететін қатерлі пәле: тегінде, бала тірі қалған да, қанішер оны құтқарып алған.

Данглар ханым құлындағы даусы құраққа шығып, Вильфордың қолынан ұстай алды.

— Менің балам тірі болатын! — деді ол. — Менің баламды тірідей көмген мына сіз! Оның өлі екеніне көзіңіз жетпей тұрып жерлеген сіз болатынсыз!

Данглар ханым король прокурорының алдында оған айбат шеге қарап, салалы саусақтарымен оның қолын қатты қысқан күйі тіп-тік қалшиып қатты да қалды.

— Мен оны қайдан білмекпін? Бұл әшейін менің болжамым ғой, — деп тіл қатты Вильфор; тас көзденген жанарынан осынау құдіретті адамның дүниеден баз кешуге, болмаса есінен алжасуға таяу отырғанын байқау қиын емес еді.

— Сәбиім менің, сорлы болған сәбиім! — деп безек қақты баронесса, креслоға қайта сылқ ете қалып, өксігін естіртпеуге тырысып қол орамалымен аузын басып.

Вильфор есін жиып алды да, ашынған ананың өрекпіген көңілін басу үшін өзі қауіптеніп отырған пәлені Данглар ханымға айтып түсіндіру қажет екенін ұға қойды.

— Өзіңіз де түсінетін шығарсыз, бұлай болған жағдайда, біз құрыдық, — деді ол, орнынан түрегеліп, даусын бәсеңдете сөйлеу үшін баронессаға таяу келіп. — Ол бала тірі және мұны біреу біледі, біздің құпия сырымызды базбіреу біліп отыр; көмген жерімізде болмаса да жерден қазып алынған бала туралы біздің көзімізше Монте-Кристо әңгіме айтқандықтан, бұл құпияны білетін адам — сол.

— Жар бола гөр, жаратқан! Кәрің ұрған екен, — деп күбірледі Данглар ханым.

Вильфор бұған әлдене деп тыжырына гүр ете қалды.

— Ойбай-ау, бала қайда, бала? — деп зарлай түсті ана.

— О, қанша іздедім оны! — деп Вильфор қолын уқалай берді. — Ұзақ түндерде кірпік ілмей оны шақырумен болдым. Шіркін деймін, корольдің қазынасы қолыма тиер болса ғой, миллиондаған адамдардың құпия сырын сатып алар едім де, ішінен өзімнің құпиямды іздеп табар ем. Содан бір күні, темір күрегімді қолыма жүзінші мәрте алып жатып ол баланы корсикан қайтеді деп өзіме жүзінші рет сауал қойдым; өйткені, қашқын үшін бала масыл ғой; әлде оның тірі екенін көрген соң өзенге атып жіберді ме екен деймін.

— Мүмкін емес! —деп бебеуледі Данглар ханым. — Кек алу үшін адамды өлтіруге болар, бірақ қараптан-қарап тұрып баланы суға атпайды ғой!

— Бәлки, — деп сөзін жалғастырды Вильфор, — баланы Тәрбие үйіне апарып тастаған шығар?

— Иә, иә, — деді баронесса жаны қалмай, — әрине, ол сонда!

— Содан салып ұрып Тәрбие үйіне барсам, ондағылар жиырмасыншы сентябрьдің түнінде әлдекімдердің есік алдына бала әкеп тастағандары рас десті; бала жұқа матадан істелген жаялықтың жартысына оралған екен; тегі, жаялықтың бір жартысында барон тәжі мен Н әрпінің жарымы қалатындай етіп, әдейі тең бөліп жыртса керек.

— Өзі де солай, — деді Данглар ханым даусын көтере сөйлеп. — Бар көйлек-көншегім солай таңбаланған болатын; де Наргон болатын; бұл соның бас әрпі. Құдайға шүкір! Балам тірі екен онда.

— Жоқ, өлген жоқ.

— Сіз солай дейсіз, ә? Қуаныштан жүрегі жарылып кетеді-ау деп қауіптенбейсіз-ау, тегі? Қайда өзі! Қайда менің балақаным?

Вильфор иығын қиқаң еткізді.

— Мен оны қайдан білейін, — деді ол. — Егер білген болсам, драматургтер мен романистер құсап, бағанадан беpi сізді осынша азапқа салады деп ойлайсыз ба мені, шынымен? Не шара, білмеймін. Менен алты ай бұрын бір әйел келіп, әлгі жаялықтың екінші жартысын көрсеткен. Заң талап ететін дәлелдің бәрін келтіріп қоймаған соң, баланы беруге мәжбүр бопты бұлар.

— Ол әйелдің кім екенін сіз білуге тиіс едіңіз және тауып алуыңыз керек еді.

— Ал, сіздіңше, мен не істеппін? Сот тексерісі деген желеумен әлгі әйелдің ізіне небір шебер деген тыңшылар мен ең тәжірибелі деген полиция агенттерін салдым емес пе. Із Шалонға дейін барады да, одан әрі ізім-ғайып болады.

— Жоқ дейсіз бе?

— Иә, біржола ғайып болды.

Данглар ханым Вильфордың әр оқиғаны әңгімелеген кезінде біресе күрсініп, біресе көз жасын сығып алып, біресе мәз-мейрам боп отырды.

— Осы-ақ па? — деді ол. — Осымен тындыңыз ба?

— Жоқ — деді Вильфор, — мен іздеу салудан, сұрастырудан, мәлімет жинаудан бір тынған емеспін. Рас, соңғы екі-үш жыл әлетінде аздап толас алып едім. Бірақ енді бұрынғыдан бетер асқан табандылықпен, қажымай-талмай бел шеше кіріспекпін қайтадан бұл шаруаға. Және мақсатыма жетпей қоймаймын, естіп отырсыз ба; өйткені енді мені намыс қысқаны былай тұрсын, қорқыныш жаныма жай таптырар емес.

— Менің ойымша, граф Монте-Кристо дәнеңе де білмейді, — деп беріспеді Данглар ханым,әйтпесе, шамалауымша, бізбен дәл бұлай жақындасуға тырысатын не жөні бар.

— Адам баласының өштігінде шек болмайды, — деді Вильфор, — жаратқанның кеңшілігін де ол сан орап алады. Оның бізбен сөйлескендегі көзіне зер салдыңыз ба?

— Жоқ.

— Ал, өзіне бұрын-соңды байыптап қарап көрдіңіз бе?

— Әрине, өзі бір түрлі қызық адам, болған-біткені сол ғана. Мен бір нәрсеге қайран қалдым: керемет талғаммен дайындатып, бізді сыйлаған дәмінен өзі ауыз тиген жоқ, татып алмады, тегі.

— Иә, иә, — деді Вильфор, — оны мен де байқадым. Осы білгенімді сонда білсем ғой, мен де іліп аузыма салмас ем; онда бізді улағалы отыр екен деп ойлап қалатын едім мен.

— Көрдіңіз бе, онда қателескен болар едіңіз.

— Оныңыз рас, әрине; бірақ сөзіме бағыңыз, ол кісінің жоспарлары басқа. Сізді көріп, әңгімелеспек болғаным да, жұрттың бәрінен де, оның ішінде, ең бастысы — содан сақтаныңыз деп ескертпек болғаным да сондықтан. Өзіңіз айтыңызшы, — деп сөзін сабақтай түсті Вильфор, баронессаға бұрынғыдан бетер тесіле қарап, — біздің ара қатысымыз жайлы ешкімге тіс жарған жоқсыз ба?

— Ешқашан да ешкімге сыр шашқан емен.

— Қазымырланып кетсем ғафу етерсіз, — деп сөзін соза берді. Вильфор жайма-шуақ қалпы, — менің ешкімге дегенім, демек жер бетінде тірі пендеге тіс жармау деген сөз, ұқтыңыз ба?

— Иә, иә, түсінгенде қандай, — деді баронесса қызарып, — ешқашанда, ант ішуге бармын!

— Күндіз не болып, не қойғанын кешке қағазға түсіріп отыратын әдетіңіз жоқ па еді? Күнделік жазбаушы ма едіңіз?

— Жоқ. Бар өмірім қарбаласпен өтіп барады: өзімнің де жадымда қалған ештеңесі жоқ.

— Ал, түсіңізде ұйқысырап сөйлемейсіз бе?

— Ұйқым сәбидің ұйқысындай. Немене, ұмытып қалдыңыз ба?

Баронесса қып-қызыл боп кетті де, Вильфор өң жоқ, түс жоқ қуқылдана түсті.

— Иә, ол рас, — деді ол естілер-естілмес қана.

— Сонымен не болды? — деді баронесса.

— Сонсоң ба? Енді не істейтінімді өзім білемін, — деп жауап қатты Вильфор. — Арада апта өтер-өтпесте-ақ әлгі Монте-Кристоның кім екенін, өзінің қайдан пайда болғанын, енді қайда баражағын, өзінің бағынан баланы қазып алғаны жайлы әңгімені неге айтпады екен, бәрін де бес саусағымдай білетін боламын.

Вильфордың қазіргі үнін естісе, графтың өзі де шошып селк те ете қалар еді.

Сонсоң баронессаның өзіне құлықсыз созған қолын қысты да, ілтипат білдіріп, есікке дейін шығарып салды.

Данглар ханым енді басқа бір фиакр жалдады да, пассажға жеткен соң, арғы бетте өзін күтіп экипажы мен делбеші тұғырында қаннен-қаперсіз қалғып отырған көшір күймесін тауып алды.

XI. ШАҚЫРУ

Дәп сол күні, шамамен, жоғарыда біз суреттеген қабылдау кезінде, Данглар ханым король прокурорының кабинетінде отырған мезгілде Эльдер көшесімен келе жатқан бір күйме №27 үйдің қақпасынан енді де, ауланың ішіне кіріп тоқтады.

Күйменің есігі ашылды да, ішінен ұлының сүйемелдеуімен де Морсер ханым шықты.

Анасының қолтығынан сүйеп бөлмесіне ұзатып салды да, дереу ванна мен аттарды әзір қылуға әмір берді; ал камердинері киіндіріп болған соң, мені Елисей Далаңына, граф Монте-Кристоға жеткіз деп жарлық етті.

Граф оны қашанғы әдетінше жадырай қарсы алды. Бір таңданарлық жәйт, — осы адамның қалауынша көңілін тауып, жүрегін тебірентудің мүмкін еместігі. Былайша айтқанда, оның еркінен тыс етене жақын болғысы келген адамның әрқашанда еңбегі еш кететін.

Бірден құшағын жая ұмтылған Морсер онымен бетпе-бет келгенде іркіліп қалды да, графтың жымия күліп қарсы алғанына қарамастан тек қол созып, амандасуға ғана дәті барды.

Ал Монте-Кристо болса, бұрынғы қалпынша тек мұның қолына қолын тигізді де қойды, қысқан жоқ.

— Мінеки, мен де кеп жеттім, қымбатты граф, — деді Альбер.

— Хош келдіңіз.

— Келгеніме бір-ақ сағат болды.

— Дьепптен бе?

— Трепордан.

— Е, солай екен ғой.

— Алдымен сізге тартып кеттім.

— Мұныңыз тіпті жақсы болған, — дегенді Монте-Кристо кез келген жай ғана сөздің біріндей самарқау айтты.

— Ал, не жаңалық бар, айта отырыңыз?

— Жаңалық дейсіз бе? Оны сіз мына менен, келімсектен, сұрап тұрсыз ба?

— Түсінбей қалдыңыз; менің шаруамды қайттіңіз дегенді айтқым келіп еді.

— Сіз маған шаруа тапсырып па едіңіз? — деп сұрады Монте-Кристо, абыржыған кісі болып.

— Жарайды, қойыңызшы, тым аңқаусымай-ақ, — деді Альбер. — Бірін-бірі жақсы көрген адамдар алыста жүріп-ақ сезеді екен деседі; сөйтіп мен Трепорда электр тогын сезінгендей болдым; әрине сіздің маған ешқандай жақсылық істемеуіңіз ықтимал, бірақ мен туралы ойлағаныңыз рас.

— Ол мүмкін нәрсе, — деді Монте-Кристо. — Шынында да, сіз туралы ойлап едім, бірақ өткізгіші өзім болған магниттік ток, адалын айтайын, менің еркімнен тысқары әсер еткені.

— Солай ма? Ендеше қалай болғанын айтсаңызшы.

— Оп-оңай. Данглар қонақ боп кетті менде.

— Оны білемін; өйткені, анашым екеуміз солармен ұшырасып қалмайық деп кеттік қой.

— Бірақ ол түстікте Андреа Кавалькантимен бірге болды.

— Сіздің итальян князіңізбен бе?

— Тым асырып айтпау керек. Андреа өзін бар болғаны виконт деп қана атайды.

— Солай атай ма?

— Дәп солай.

— Ол виконт емес қой?

— Мен оны қайдан білем? Ол өзін осылай атайды, сосын мен де солай атаймын, өзге жұрт та солай атайды, — тіпті ақиқат виконт бола қалған күнде де, онда тұрған не бар, бәрібір емес пе?

— Соны ғой айтып отырсыз! Сонсоң!

— Немене, сонсоң?

— Данглар сізде қонақта болды ғой?

— Иә.

— Сіздің виконтыңыз Андреа Кавальканти да қонақ болды ғой?

— Виконт Андреа Кавальканти, оның әкесі — маркиз, Данглар ханым, Вильфор әйелімен болды және жайсаң жігіттер — Дебрэ, Максимиллиан Моррель сосын... тағы кім еді? Тұра тұрыңыз... ah, иә, Шато-Рено екен ғой.

— Мені әңгіме еткен жоқ па?

— Ләм-мим деген жоқ.

— Обалы өздеріне.

— Неге олай дейсіз? Ұмытпасам, сізді естерінен шығарғанын қалаған өзіңіз едіңіз ғой, міне, дегеніңіз болды да қойды.

— Қымбатты граф, егер ауыздарына алмаса, демек, мен туралы көп ойлағаны, ал менің арқама аяздай бататыны да осы.

— Сіз туралы ойлағандардың ішінде мадемуазель Данглар болмаған соң бәрібір емес пе? Иә, айтпақшы, сіз туралы ол кісі үйінде отырып ойлауы кәдік.

— О, бұған келгенде, көңілім баяғыдай; тіпті, мадемуазель мені ойлаған күнде де, менің оны ойлағаным тәрізді боп шығары кәміл.

— Бұларыңыз адам таңқаларлық екен! —деді граф. — Онда сіздер бір-біріңізді жек көретін болдыңыздар ғой?

— Көрдіңіз бе, — деді Морсер, — егер мадемуазель Данглар менің азап шеккеніме, әрине, ол үшін запыран құсып жүрген мен жоқ, жаны ашитын болғанда, сөйтіп, біздің екі үйдің адамдары келісіп қойған неке шарттарын белінен басып, менің көңілімді аулаған күнде өз басым керемет ризашылық білдірер ем. Тоқетерін айтсам, мадемуазель Данглардан сүйкімді ашына шығар еді деп санаймын, ал зайыбың ретінде, тәйір алсын...

— Өзіңіздің болашақ жарыңыз жөніндегі пікіріңіз жетісіп тұр екен, — деді күліп Монте-Крйсто.

— Біраз тұрпайылау айтылғаны ақиқат, әлбетте; бірақ нағыз шындық. Ал жаңағы арманға қол жеткізу мүмкін емес, — сөйтіп, белгілі бір мақсатты орындау үшін мадемуазель Данглар менің әйелім болуы шарт, яғни менімен отасуы, менімен бірге ой толғауы, ән салуы, музыкамен шұғылдануы, менен он қадам жерде отырып өлең шығаруы және өмір-бақи көз алдымда болуы керек. Осыны ойласам төбе шашым тік тұрады. Ашынаңмен айрылысып кетуге де болады, бірақ әйелің деген, сайтан алсын, басқа мәселе; жақын жүрсің бе, алыс жүрсің бе, бәрібір, одан мәңгі ажырай алмайсың. Ал мадемуазель Данглармен, тіпті, алыста жүріп те, мәңгі жұп болу дегенді ойлағанның өзінде аза бойың қаза тұрады.

— Сіздің көңіліңізді табу қиын, виконт.

— Оныңыз рас, өйткені, көбіне-көп, қол жетпесті армандаймын.

— Ол қандай арман?

— Мәселен, әкемнің тапқан жарындай жарым болса деймін.

Монте-Кристоның өңі қашып кетті, тамаша екі пистолетті қолында ойнатып, құлағын қайта-қайта басқан күйі Альберге қарап қойды.

— Сіздің әкеңіз өте бақытты ма? — деп сұрады ол.

— Білесіз бе, граф, өз анам туралы менің қандай пікірде екенімді: нағыз періште сол. Өзіңіз де көрмейсіз бе: әлі күнге дейін жүзінен бір нұры таймаған, қашанғы сол ақылға кең қалпы және одан асқан мейірбан жан таппайсыз және. Біздің Трепордан қайтып оралғанымыз әлгінде ғана; жалпы, ұлы үшін анасына еріп жүруіне мүсіркеушілік жасау, не шарасыздан көну деген сөз; мен ол кісінің қасында, жападан-жалғыз төрт күн болдым, ал осы уақыт ішінде, мен сізге айтайын, Трепорға Королева Мабты¹⁸ яки болмаса Титанияны¹⁹ алып барсам, өзімді мұншалық бақытты һәм сергек сезініп, көңілім мұншалық шалқымас еді.

— Ондай асыл адамды көргенде амалсыздан күйзелуің мүмкін; сізді тыңдап отырғанда шынымен-ақ өмірден бойдақ өткің келеді.

— Пәленің бәрі сонда жатыр, — деп сөзін сабақтады Альбер. — Жер бетінде осындай асылзаданың барын біле тұрып, мадемуазель Дангларға үйленуге әсте құштар емен. Бізге біткен өзімшілдіктің қолымыздағы барды айрықша жарқыратып көрсететініне бұрын-соңды зер салып көргеніңіз бар ма? Марленің немесе Фоссеннің витринасында көздің жауын алып тұрған гауһар өзіңіздікі болғаннан кейін бұрынғыдан бетер құлпыра түспек. Құдай салмасын, егер одан таза асылы бар екеніне көзіңіз жетсе және соны біле тұрып нашарын тағып жүрсеңіз — одан өткен қорлық бар ма?

— О, фәни тірлік! — деп күбірледі граф.

— Міне, сондықтан да, мадемуазель Эжени менің түкке тұрғысыз болмашы ғана атом екеніме, өзінің миллиондарымен салыстырғанда менің жүз мыңға жетер-жетпес франкым жұмырына жоқ болмайтынына мадемуазель Эжени кәміл сенген күні төбем көкке жетпекші.

Монте-Кристо мұны естігенде күлімсіреді.

— Рас, басымда бір ой қылаң берген болатын, — деп Альбер сөзін жалғастырды. — Франц, зады, адам таңғаларлық нәрсені жақсы көреді; мен оны мадемуазель Дангларға ғашық болуға мәжбүр етсем деп едім. Өтірікті шындай ғып, мадемуазельді мадақтап оған төрт хат жазып ем, бірақ Франц та берісе қоймай: «Өз басым елде жоққа әуес екенім рас, сөйтсе де, өз сөзімді өзім жұта алар жайым жоқ», — деп жауап қайырғаны.

— Miнe, жанқияр дос деген осы: өзіне тек ашына болуға ғана татиды деп санайтынын досына әйел ғып ал деп ұсынады.

Альбер жымиып қойды.

— Айтпақшы, — деп ол сабақтай түсті сөзін, — біздің сүйікті Франц қайтып келмекші; сіз оны жақтырмайтын сияқты едіңіз ғой?

— Мен бе? — деді Монте-Кристо, — ғафу етерсіз, қымбатты виконт, мен жек көреді дегенді қайдан шығардыңыз тағы? Мен жұрттың бәрін де жақсы көремін.

— Оның ішінде мен де бармын ғой... Рақмет сізге.

— Бар ұғымдары бір-бірімен шатастырмайық, — деді Монте-Кристо. — жұрттың бәрін жақсы көргенде, жаратқанның өзі бізге жақын-жуықты сүюге жазғандықтан, христианға тән мейірбаншылықпен жақсы көремін. Бірақ иттің етінен жек көретіндерім некен-саяқ қана. Одан да, Франц д’Эпинеге қайта оралалық. Жуықта қайтып оралады дедіңіз бе әлгінде?

— Иә, оны Вильфор шақыртқан. Мадемуазель Эжениді күйеуге беруге асыққан Данглар сияқты Вильфор да мадемуазель Валентинаны құтты орнына қондыруға құштар тәрізді ме, қалай. Бір ақиқаты сол — бойжеткен қызың болу деген қиямет болса керек; бұдан жанын қоярға жер таппаған әкесінің қан тамыры минутына тоқсан рет соғады, да, қызынан құтылғанша сол қалпынан танбаса керек.

— Бірақ д'Эпине мырза, байқауымша, сізге ұқсамайды; бұл жағдайда ол сабыр сақтап төзулі.

— Ол ол ма, Франц бұған кәміл сенулі; мойнынан ақ галстугын тастамайды, өзінің семьясы жайлы сөз қозғайды мұқым. Оның үстіне Вильфорды қатты құрмет тұтады ол.

— Меніңше, құрмет тұтуға татитын шығар?

— Тегінде, Вильфорды қатал, бірақ әділ деседі.

— Құдайға шүкір, — деді Монте-Кристо, — байғұс Данглар сияқты сіз кекеп-мұқамай ауызға алатын бір адам табылды-ау ақыры.

— Мүмкін, бұл оның қызына үйленуге тиіс болмағандығымнан шығар, — деді, Альбер күліп.

— Сіз кесірлі кердең екенсіз, қымбаттым, — деді Монте-Кристо.

— Мен бе?

— Иә, сіз. Жарайды, сигар алыңыз.

— Әбден болады. Ал неге сіз мені кердең дейсіз?

— Олай дейтін себебім, өзіңізді-өзіңіз қызғыштай қорып, мадемуазель Дангларға үйленуге келгенде қарысып отырып аласыз. Сізге, абзалы, бұл мәселеге араласпаған. Өз уағдасынан таятын бірінші адам, тіпті де сіз болмауыңыз ықтимал.

— Ал керек болса! — дегенде Альбердің көзі атыздай болды.

— Бәтір-ау, сіздерді зорлап қосар деп пе едіңіз, сайтан алғырды! Жарайды, енді тыңдаңыз, виконт, — деп жалғады сөзін Монте-Кристо, байыпты қалыпқа көшіп, — шынымен, кетіспек ойыңыз бар ма?

— Бұл үшін бодауына жүз мың франк берген болар едім.

— Ендеше қуана беріңіз. Дәл осы үшін Данглар екі есе төлеуге дайын.

— Шынымен бе? Міне, бақыт! — деді Альбер; деуін десе де жүзін кіреуке тұтқандай болды. — Сөйтсе де, қымбатты граф, Данглардың бұған себеп-бәлегі бар шығар?

— Міне, тәкаппарлық пен өзімшілдік дегенің осы! Адамның табиғаты қашаннан солай — өзгенің шамына тию үшін балта ала жүгіруге әзір де, өзінің шамына иненің ұшы тиіп кетсе, аттан салады.

— Жоға! Бірақ менің байқауымша, Данглар...

— Сіз дегенде өліп-тірілуге тиіс пе еді, солай ма? Бірақ Данглардың талғамы нашар екені баршаға мағлұм, сондықтан да, оның өліп-өшіп жақсы көрген адамы басқа...

— Онысы кім екен?

— Ол жағын білмедім; өзіңіз байқап, аңысын аңдып жүріңіз, ишара-тұспалын аңғарып қалуға тырысыңыз, соны ішке түйе біліңіз.

— Хош, оныңызды ұқтым. Біле жүріңіз, менің анам... жоқ, нақтырақ айтсам, менің әкемнің балға шақыратын ойы бар.

— Жылдың бұл мезгілінде бал бере ме?

— Қазір жазғы бал — мода.

— Тіпті, мода да болмай-ақ қойсын, графиняның зауқы соқса болды да — модаға еніп шыға келеді.

— Жаман айтпадыңыз. Ұғасыз ғой, бұл кәдімгі Парижге тән бал; кімде-кім июль айында Парижде қалса — әне, нағыз париждіктер солар. Балға шақыратыныңызды Кавальканти мырзаларға құлақтандыра салмайсыз ба?

— Бал қашан болмақшы?

— Сенбіде.

— Оған дейін майор Кавальканти кетіп қалады ғой.

— Бірақ Кавалькантидің баласы осында. Бәлки, сіз оны ерте келерсіз?

— Білер болсаңыз, виконт, мен оны танып жарымаймын.

— Білмейсіз бе?

— Жоқ; оны өмірімде бірінші рет осыдан төрт күн бұрын көрдім, ол үшін ешқандай жауап бере алмаймын.

— Бірақ сіз оны қабыл алып жүрсіз ғой?

— Менің жөнім басқа; ол жөнінде маған кепілдік берген бір қадірмен аббат болатын, кім білген, оның да қателесуі мүмкін ғой. Егер оны өзіңіз шақырсаңыз, тіпті жақсы; ал маған ыңғайсыз-ақ және аяқ астынан ол шіркін мадемуазель Дангларға үйленіп қалғандай болса, сіз жатып кеп мені жазғырасыз да, жекпе-жекке шақырып жүрерсіз; басқаны былай қойғанда, менің өзімнің де онда болар-болмасым белгісіз.

— Қайда?

— Сізде болатын балда.

— Неге олай дейсіз?

— Себебі, біріншіден, сіз әлі мені шақыра қойған жоқсыз.

— Мен деген сізді арнайы шақыру үшін келіп отырмын ғой.

— О, мұны сіздің тарапыңыздан көрсетілген үлкен құрмет деп білемін. Сөйтсе де босамай қалуым ықтимал.

— Мен қазір сізге бір уәж айтсам өзіңіз де ол шаруаңызды қоя тұратын шығарсыз.

— Ендеше айтыңыз.

— Бұл өтінішті айтқан менің анам еді.

— Графиня де Морсер ме? — деп сұрады Монте-Кристо селк ете қалып.

— Анамыздың менен сыр бүкпейтінін сізден жасырмауға тиіспін, граф. Әлгінде өзім айтқан жүрек қылыңыз осындайда дір етпес, тегі, мүлде оның болмағаны да; себебі, осы төрт күн ішінде біздің бар әңгімеміз сіз болдыңыз.

— Мен бе? Сіз мені ұялтқалы тұрсыз.

— Несі бар, ол заңды да: өйткені, сіздің тұрған бойыңыз жұмбақ.

— Япыр-ай, сіздің анаңыз да мені жұмбақ адамға жори ма? Мен ол кісіні қисынсыз қиял ауанымен кетпейтін парасатты адам деп білуші ем!

— Иә, солай, қымбатты граф, жұрттың бәріне де, сондай-ақ менің анама да сіз жұмбақ көрінетініңіз рас және жұрттың күллісі мойындаған, бірақ шеше алмаған жұмбақ; ештеңеге қам жемеңіз, сіз әлі шешілмеген мәселе боп тұрсыз. Анашым тек сізді қалайша әлі күнге дейін жас болуы мүмкін деп сұрай береді ылғи. Графиня Г. сізді лорд Рутвен екен деп қалды ғой, сол сияқты іштей ол кісі сізді не Калиостро не граф Сен-Жермен²⁰ екен деп қалды-ау деген ойдамын. Алғаш жүздескенде-ақ де Морсер ханымның көзін бұған кәміл жеткізесіз. Бұл сіз үшін сөз емес, өйткені сіздің әрі дару тасыңыз бар, әрі оның үстіне ақылға кең адамсыз.

— Ескерткеніңізге рақмет, — деді граф жымиып, — сіздің ойыңыздан шығуға тырысып бағармын.

— Сонымен, сенбі күні келетін болдыңыз ғой?

— Иә, де Морсер ханым өтінген соң барамын да.

— Мұныңыз табылған ақыл.

— Ал, Данглар ше?

— О! Оны үш мәрте шақырттық; бұл жауапкершілікті әкей өз мойнына алды. Біз ұлы д'Агрессоның²¹ өзін, яғни де Вильфор мырзаны шақырып алуға күш салып жатырмыз; бірақ бұл жағы әлі неғайбыл.

— Үмітсіз шайтан деген мәтел бар ғой.

— Сіз білмейсіз бе, граф?

— Мен бе?

— Иә, сіз. Егер сіз билесеңіз бұл бір адам таңғаларлықтай жай болар еді.

— Иә, шынында да, қырыққа шейін... Жоқ, билемеймін; Бірақ өзгелердің билегенін ұнатамын. Ал де Морсер ханым билей ме?

— Ол кісі де билемейді; әңгіме-дүкен құрып отырарсыздар, өзі де сізбен сөйлесуге құмар-ақ!

— Қойыңызшы.

— Имандай шыным! Және анашымның сөйлесуге ниет еткен бірінші адамы сіз екенін жасырмай-ақ қояйын.

Соны айтып, Альбер қалпағын алды да орнынан тұрды; граф оны шығарып салды.

— Өкініп келе жатқаным, — деді ол, Альберді подъездың сатысында бөгеп:

— Неменеге?

— Өзімнің жеңілтектігіме. Сізбен Данглар жайында сөз қозғамауым керек еді.

— Қайта бұдан да көбірек айтыңыз әңгімені, жиірек сөйлесіңіз, — Бірақ тек осы сарында болсын.

— Бәрекелде, көңілім енді орнына түсті. Айтпақшы д'Эпине қашан оралмақшы?

— Бес-алты күннен соң, одан кешікпес.

— Ал тойы қашан болмақ?

— Сен-Меран мырза мен Сен-Меран ханым келісімен.

— Келісімен маған ертіп келіңізші. Оны жек көресіз деп мені қанша мойындатпақ болсаңыз да бәрібір, өзімен жүздесуге қуаныштымын.

— Құп болады, әміршім, дегеніңізді екі етпеймін.

— Сay болыңыз.

— Қайткен күнде де сенбіде келесіз ғой, солай ма?

— Әрине! Сөз бердім ғой.

Граф Альбердің соңынан қарап тұрып, қол бұлғап қоштасты. Мейман күймесіне отырысымен, граф кейін бұрылып қарап еді көзіне Бертуччо түсті.

— Иә, сонымен не болды? — деп сұрады граф.

— Ол кісі сотта болды, — деп жауап қайырды іс басқарушы.

— Ұзақ болды ма?

— Бір жарым сағат болды.

— Ал, содан кейін үйіне оралды ма?

— Тура тартты.

— Хош. Енді, қымбатты Бертуччо, — деді граф, — Нормандияға сапар шегіп кетуге, онда сізге өзім айтқан кішкене поместьеңді іздеп табуға кеңес бермекпін.

Бертуччо иіліп тағзым етті; қожайыннан алған жарлығы өзінің көңіл қалауымен тура бір жерден шыққан соң, ол сол күннің кешінде-ақ жүріп кетті.

XII. ІЗДЕУ САЛУ

Вильфор Данглар ханымға, тіпті оған емес, ең бастысы өзіне-өзі берген уәдесін орындап, Отейльдегі үйде болған оқиғаны граф Монте-Кристоның қайдан білгенін анықтауға тырысып бақты.

Ол дәп сол күні, бір кезде түрме инспекторы болып істеп, кейін шені жоғарылап, тыңшы полицияға жұмысқа ауысқан де Бовиль дегенге хат жолдады. Де Бовиль қажетті мәліметтерді кімнен алуға болатынын ақыр-тақыр анықтау үшін екі күнге мұрсат беруін өтінді.

Арада екі күн өткенде, Вильфордың қолына мынадай хат кеп тиді:

«Граф Монте-Кристо есімді адам, оқта-текте Парижге соғып кететін, ол қазір осында жүрген, шетелден келген бай лорд Уилмордың жақын танысы және шапағатты ісімен Шығысқа мәшһүр болған сицилиан священнигі, аббат Бузониге де мағлұм боп келеді».

Бұдан кейін Вильфор осы шетелдіктер туралы нақты мәлімет жинауға дереу жарлық берді. Ертеңгі күннің кешіне жарлығы орындалды да; сондағы оның білгені мынау болды.

Парижге бар-жоғы бір айға келген аббат Сен-Сюльпис шіркеуінің желкесіндегі екі қабатты шағын үйде тұрады екен; мұнда небәрі төрт бөлме бар, екеуі төменде, екеуі жоғарыда; бұл үйде аббаттан басқа ешкім тұрмайтын боп шықты.

Төменде жаңғақ ағашынан істелген столы, орындықтары, буфеті, асхана, қонақжай бар, мұның қабырғалары ағашпен қапталып ақ түске боялған, ешқандай безендірілмеген және не кілемі, не жар сағаты жоқ. Тегінде, аббат күнделікті өмірде артық-ауыс сән-салтанатты жақтырмайтын кісі болса керек.

Рас, аббат көбіне екінші қабаттағы қонақжайда болады екен. Бұл бөлме қонақжайдан гөрі кітапханаға келіңкірейді, дін ілімі жайлы бықыған кітаптан, қолжазбалардан айналып болмайды, камердинердің айтуынша аббат ылғи осында айлап отырады екен.

Камердинер есіктегі кішкене тесіктен қарап, егер келген адамдар бейтаныс болса немесе түр-түсі өзіне ұнамаса аббат мырза Парижде жоқ деп қайтара салады екен, аббаттың ылғи сапарда жүретінін, кейде ұзақ уақыт болмайтынын білетін жұрттың көпшілігі бұған пәлендей таңырқамаса керек.

Бірақ аббат үйде болсын-болмасын, не Парижде жүрсін, не болмаса Каирде жүрсін, бәрібір, ғарып-ғасірлерге дәйімі қарайласып тұрады екен, есіктерде жасалған тесіктер арқылы камердинер қожайынының атынан жоқ-жітіктерге қайыр-садақа таратып отырады екен.

Кітапханамен іргелес қума бөлме — ұйқыжай. бөлменің ішінде шымылдықсыз кереует, төрт кресло және утрехт барқытымен қапталған диван мен аналой тұр, міне, бар жиһазы осы ғана.

Ал лорд Уилморға келсек, ол Фонтен-Сен-Жорж көшесінде тұрады екен. Бар байлығын ел аралап, сапар шегуге жұмсайтын турист-ағылшындардың бірі боп шықты.

Жалға алған мебельмен жабдықталған пәтерінде күніне екі-үш сағаттан артық болмайды екен, оқта-текте қонып кететіні болса керек. Бұл кісінің бір қызық мінезі французша сөйлеуден ат-тонын ала қашады екен, бірақ өзі, жұрттың айтуынша, французша тамаша жазады-мыс.

Осынау бағалы мағлұматтар король прокурорының қолына тиген күннің ертесіне Феру көшесінің бұрышына тоқтаған күймеден түсіп қалған бір адам кеп, жасыл-сарғыш түсті есікті қағып, аббат Бузониды сұрады.

— Аббат мырза таңертең шығып кеткен, — деп жауап берді камердинер.

— Мен, тегі, мұндай жауапқа қанағаттана алмайтын шығармын, өйткені, мені жіберген адам ондайды мойындамайды. Сөйтсе де, марқабат етіп, аббат Бузониге мынаны табыстай салыңыз...

— Мен ол кісі үйде жоқ дедім ғой, — деп қайталады тағы да камердинер.

— Олай болса, келгесін мына карточка мен жабық пакетті бересіз. Ал бүгін кешкі сегізде аббат мырзаны үйден табуға болар ма екен?

— Әлбетте, сударь, тек ол кісі жұмысына кірісіп кетпесе деңіз; ал жұмысқа бір кірісіп кетсе үйде жоқ десе де болады.

— Жарайды, онда кешқұрым айтылмыш уақытта қайтып келермін, — деді әлгі кісі.

Соны айтып жайына кетті ол.

Айтса айтқандай, уағдалы уақытында кешкісін әлгі бейтаныс сол күймемен қайтып келді, бірақ бұл жолы Феру көшесінің бұрышына аялдамастан тура жасыл есіктің көзіне келіп бір-ақ тоқтады. Келіп сырттан тықылдатып еді, есік ашылып, кідірместен ішке енді.

Камердинердің ілтипат көрсете қарсы алғанынан өзінің қалдырған пакетінің ойлаған жерден шығып, ықпал жасағанын іштей сезе қойды.

— Аббат мырза өзінде ме? — деп сұрады бейтаныс.

— Иә, кітапханада жұмысымен шұғылданып отыр, бірақ ол сізді күтемін деген, сударь, — деп түсіндірді камердинер.

Әжептәуір тік басқышпен жоғары көтерілген бейтаныс, ала көлеңке бөлмеде, орта ғасыр ғұламаларының басына киетін күләпарасына ұқсас күләпарасы бар священник киімін киіп абажадай қалпағы бар шамның жарығымен самаладай жарқыраған стол жанында отырған аббатты көрді.

— Мен Бузони мырзамен сұқбаттасып тұр ма екем? — деді келген адам.

— Иә, сударь, — деп жауап қатты аббат, — ал сіз — бұрынғы абақты инспекторы де Бовиль мырзаның полиция префектісінің атынан маған арнайы жіберген кісісі боларсыз?

— Сол кісі едім, сударь.

— Париждің тыңшы полициясы агенттерінің бірі болатын шығарсыз?

— Иә, сударь — деп сәл күмілжи тіл қатты келген адам; өзі ептеп қызарайын деді.

Көзі былай тұрсын самайына шейін көлегейлей жапқан дағарадай көзәйнегін түзеп қойып, аббат қайта кеп орнына отырды, келген кісіге де отыруға марқабат етті.

— Құлағым сізде, сударь, — деді аббат, бесенеден белгілі итальян акцентімен.

— Маған жүктелген бұл іс, сударь, — деді келген кісі әр сөзін зорға айтып тұрғандай шегелей сөйлеп, — жауапкершілік жүктеген адамы үшін де, сондай-ақ белгілі мақсатпен бағытталған адамы үшін де сенім білдіретін іс.

Аббат үнсіз бас изеді.

— Ал, — деп сөзін соза түсті келген адам, — аббат мырза, сіздің ақыл-парасатыңыз полиция префектісі мырзаға әбден аян, сол себепті де ол кісі, ресми адам есебінде тыңшы полицияға қажетті мағлұмат берер деген оймен сізден жәрдем күтеді, сөйтіп, сол мекеменің атынан мені өзіңізге жұмсап отыр. Сондықтан достық қарым-қатынастарыңыз да, жеке басыңыздың мүддесі де әділ заңнан ақиқатты жасырып қалуыңызға себеп болмас деген үміттеміз.

— Әрине, сіздің білгіңіз келген нәрсе менің ар-ұжданыма дақ түсірмейтін болса болғаны да. Мен священникпін, сударь, мәселенки, тәубеге келген пенде баласының мінәжаты тек маған және жаратқанның өзіне ғана мәлім болмақ, оны менің және адамзат әділ сотының сарабына салуға қақым жоқ.

— О, бұған қам жемеңіз, аббат мырза, — деді келген кісі, — қайткен күнде де арыңыз таза боп қаларына біз кепіл.

Мұны тыңдап отырған аббат абажурдың бір жақ шетін басып қалып еді, екінші жағы көтеріліп өткір сәуле келген адамның бетіне түсті, ал аббаттың бет-жүзін ала көлеңкеде адам байқай алар емес.

— Кешірерсіз, сударь, — деді полиция префектісінің өкілі, — өткір сәуледен көзім ауырады.

Аббат абажурдың жасыл қалпағын төмен түсірді.

— Енді, сударь, құлағым сізде. келген шаруаңызды айтыңыз.

— Енді соған келейін. Сіз граф Монте-Кристомен таныссыз ба?

— Сіз Дзакконе мырзаны айтып отырсыз ба?

— Дзакконе дейсіз бе?.. Ол кісінің аты-жөні Монте-Кристо емес пе еді?

— Монте-Кристо жердің аты, нақтырақ айтсақ, жартастың аты, ол ешқандай да фамилия емес.

— Жарайды, сіздің қалауыңыз білсін; демек, Монте-Кристо мен Дзакконе екеуі бір адамның аты болып шыққаннан кейін оған бола дауласпай-ақ қоялық.

— Сөзсіз екеуі бір адам.

— Дзакконе мырза жөнінде әңгімелессек.

— Қалауыңыз білсін.

— Әлгінде сізден оны білесіз бе деп сұрап ем.

— Бек жақсы білемін.

— Кім өзі?

— Мальталық кемелі байдың баласы.

— Иә, оны естігем; жұрт солай деседі; өзіңіз де түсінетін шығарсыз, полиция «деседі» дегенге қанағаттана алмайды ғой.

— Алайда, — деп қарсылық білдірді аббат, жайдары жымиып, — егер «деседі» дегендері ақиқат болып шықса, өзге әлеумет сияқты полицияның да қанағаттануына тура келер.

— Сөйтсе де, осы айтқаныңыздың ақиқатына көзіңіз жете ме?

— Көзіңіз жете ме дегеніңіз қалай?

— Ұқсаңыз, сударь, сіздің адал сөзіңізге шек келтіріп отырған жоқпын, тек осыған сенімдісіз бе деп сұрағаным ғой.

— Айтпақшы, мен Дзакконе әкейді білуші ем.

— Солай деңіз!

— Тіпті, бала күнімде оның ұлымен верфьтерде талай ойнағаным бар.

— Ал, оның графтық титулы ше?

— Е, оны сатып та алуға болады.

— Италияда ма?

— Барлық елде де.

— Ал, дәулеті мол деседі ғой өзінің, әлгі жұрт айтқандай...

— Енді бұл ақиқат сөз, — деді аббат, — шынында да, шалқар дәулеті бар.

— Ал сонда сіздің ойыңызша, шамамен қанша дейсіз?

— Нобайы жылына жүз елу-екі жүз мың ливр болса керек.

— Е, олай болса имантаразы екен, — деді келген кісі, — әйтпесе, үш, тіпті төрт миллион дегенді айтып жүр.

— Жылына екі жүз мың ливр түсім деген сөз, сударь, тұпа-тура төрт миллиондық капитал боп шығады.

— Бірақ жылына үш не төрт миллион түсім түседі екен деседі ғой, тегі!

— Жоға, олай болуы мүмкін емес!

— Сөйтіп, сіз оның Монте-Кристо аралын да білесіз бе?

— Сөз бар ма; Палермодан, Неапольден немесе Римнен Францияға теңізбен сапар шеккендердің бәрі де біледі мұны: кемелер аралдың жанынан өтеді.

— Жерұйық десіп жүр ғой?

— Бұл өзі жартас.

— Граф жартасты сатып алып қайтеді?

— Граф болудың амалы да, Италияда граф болу үшін әлі де графтық иелігің болуы шарт.

— Дзакконе мырзаның бозбалалық хикаяларынан, бәлки, сіздің естіген-білгендеріңіз бар шығар?

— Әкесінің бе?

— Жоқ ұлының.

— Дәп осыған көзім жете бермейді, өйткені, сол бозбала кезінде одан көз жазып қалып едім.

— Өзі соғысқа қатысқан ба?

— Байқауымша, әскери қызметте болған.

— Қай әскерде?

— Флотта.

— Сіз оның священнигі емессіз бе?

— Жоқ, сударь; ол лютеранин болса керек.

— Лютеранині қалай?

— Meн «болса керек» деп отырмын; дәп солай дей алмаймын. Мен Францияда қандай дінді қабылдаса да ерікті деп ойлаушы ем.

— Әлбетте солай; және қазір де бізге оның қандай дінде екені қажет емес, іс-әрекетін білу қажет. Полиция префектісі мырзаның атынан сізден сұранатыным: ол кісі туралы не білесіз, соның бәрін айтып берсеңіз.

— Оны аса қайырымды адам деседі. Шығыс христиандарына сіңірген айрықша қызметі үшін біздің әулие әкеміз папа оны Христ орденімен наградтады, бұл награда, задында, тек өте-мөте айрықша адамдарға ғана берілетін. Талай патшаларға, әртүрлі мемлекеттерге көрсеткен қызметі үшін алған бес яки алты жоғарғы ордені бар оның.

— Оларын таға ма өзі?

— Жоқ, бірақ мақтан тұтады; адамзат баласын жалмаушыларға емес, жарылқаушыларға берілетін наградалар маған көбірек ұнайды дейді өзі.

— Ендеше бұл мырза квакер болғаны ғой?

— Дәп солай, квакер екені рас; басына кең жиек қалпақ үстіне қоңыр сүртік кимейді бірақ.

— Ал достары бар ма?

— Бар, танитындардың бәрі онымен дос.

— Сонда да дұшпаны жоқ емес шығар?

— Жалғыз-ақ.

— Аты кім?

— Лорд Уилмор.

— Ол қайда қазір?

— Парижде.

— Ендеше, граф туралы мағлұмат бере ала ма маған?

— Бағалы мағлұмат бере алады. Үндістанда Дзакконе екеуі бір мезгілде болғаны бар.

— Оның қайда тұратынын білесіз бе?

— Әйтеуір, Шоссе-д'Антен жақта; бірақ не көшесін, не үй нөмірін анық білмеймін.

— Ол ағылшынды сіз жақтырмайсыз ба?

— Мен Дзакконені жақсы көремін, ал ол болса лордты иттен бетер жек көреді; сол себепті онымен мен де дүрдаразбын.

— Сіз қалай ойлайсыз, аббат мырза, Парижге келген бұл сапарынан бұрын граф Монте-Кристо, сірә, Францияда болды ма екен?

— Жоқ, сударь, мен мұны нақты білетінім рас. Францияда ешқашан болған емес, осыдан жарты жыл бұрын қажетті мағлұмат жинамақ болып менен көмек сұрағаны бар. Сонда өзімнің Парижге қашан баратынымды білмегендіктен оған Кавалькантиді жұмсаған едім.

— Андреа ма?

— Жоқ, әкесі Бартоломеоны.

— Әп-бәрекелде, енді сізге қоятын жалғыз-ақ сауалым бар және сізден талап етерім — арыңыздың алдында, адамға сүйіспеншілік һәм дін алдында маған ешқандай бұлталақсыз жауап берсеңіз.

— Құлағым сізде.

— Граф Монте-Кристо Отейльдегі үйді не мақсатпен сатып алғанын білесіз бе?

— Әрине, мұны маған өзі айтқан.

— Не мақсатпен?

— Палермода барон Пизанидің ашқан жындыханасы сияқты аурухана жасамақ ойы бар. Сіз ол аурухана жайлы хабардар ма едіңіз?

— Естуім бар.

— Бұл бір тамаша мекеме.

Осыны айтқанда аббат келген кісіге иіліп тағзым етіп, істеп отырған жұмысын одан әрі жалғастырмақ ниеті барып ұқтырғысы келген сыңай танытты.

Аббатың ойын мейманы ұқты ма, әлде беретін сұрақтары таусылды ма, кім білсін, әйтеуір орнынан көтерілді.

Аббат оны есікке дейін ұзатып салды.

— Сіз қайыр-садақаны тым аста-төк береді екенсіз, — деді келген кісі — қанша дәулетті адам деген атағыңыз болғанымен, мен де сіздің жарлы-жақыбайларыңызға бірдеңе тастап кетсем деп едім, қабыл алар ма екенсіз?

— Алдаразы болсын, сударь; бұл жалғандағы қастерлейтін жалғыз нәрсем — істейтін жақсылығымды тек өз қолыммен ғана істеу.

— Сөйткенмен де...

— Бұл менің біржола бекіген шешімім. Алайда, сударь, іздеңіз, іздесеңіз сіз де табасыз. Амал не әр дәулетті адамның жолшыбай көретіні тек қайыршылық қой!

Аббат есікті ашып, тағы да иіліп қоштасты, мейман да онымен иіліп қоштасып шығып кетті.

Экипаж оны тұп-тура Вильфорға жеткізді.

Бір сағаттан кейін сол экипаж тағы да ауладан шығып, Фонтен-Сен-Жорж көшесіне қарай бет алды. Содан №5 үйдің тұсына кеп бір-ақ тоқтады. Лорд Уилмор дәп осы үйде тұратын.

Бейтаныс мейманның қабылдау сұрап жазған өтінішіне лорд Уилмор кешкі сағат онда кездесуге келісім берген болатын. Полиция префектісі мырзаның өкілі онға он минут қалғанда келіп еді, оған лорд Улимор әлі келе қойған жоқ, бірақ сол кісі айтса болды, айтқаны айтқан, уақытында, тура онда келетіні кәміл десті.

Келген адам қонақжайда тоса тұрмақ болды.

Бұл қонақжайдың да мебельмен жабдықталған үйлердің кәдуілгі қонақжайларынан ешқандай да айырмасы жоқ екен. Камин үстінде жаңадан шығарылған екі севр вазасы, садағын тартып жатқан амур бейнеленген сағат, екі жармалы айна тұр, оның екі жағында екі гравюра бар екен: бірінде өзінің жетекшісімен келе жатқан Гомер бейнеленген де, екіншісінде қайыр сұрап тұрған Велизарий²² бейнеленген; қабырғада жапсырылған сұрғылт түсті қағазда сұрғылт сурет көрінеді; қара өрнегі бар қызыл мауытымен қапталған мебель, — міне, лорд Уилмордың қонақжайының көрінісі осындай болатын.

Қонақжайға күңгірт шыны шарлардан әлсіз жарық сәуле түсіп тұр, жанары жасыған полиция префектісі өкілінің жағдайын алдын ала ойластырғандай құдды.

Мейман он минут тосып отырған соң сағат онды соқты; сағат тілі бесінші мәрте соққан мезетте есік ашылып, қонақжайға лорд Уилмор келіп кірді.

Лорд Уилмор әжептәуір бойшаң адам екен, жирен самай шашы сиреген, өңі ақ құба, ақ сары шашына бурыл кірген. Өзі таза ағылшын мәнерінде киінген: үстінде мақта матадан пішілген алтын түймесі бар биік жағалы көк фрак, тегінде мұндайды 1811 жылдары киетін және ақ каземир жилет пен ақ панталон; панталоны өзіне тым қысқа екен, сол түстес матадан жасалған балақтауы болмағанда шолтиып тізесіне шығатын түрі бар.

Лордтың кіре сала айтқаны:

— Менің французша сөйлемейтінімнен хабардар ма едіңіз, сударь? — болды.

— Біздің тілімізде сөйлегенді жақтырмайтыныңызды білемін әйтеуір, — деп жауап берді оған полиция префектісінің өкілі.

— Бірақ сіздің французша сөйлей беруіңізге болады деп үстеді лорд Уилмор, — өйткені, өзім сөйлемесем де бәрін түсінемін.

— Ал менің, — деп қарсылық білдірді келген адам басқа тілге көшіп, — сізбен сұқбаттасарлық шамам бар, ағылшынша жап-жақсы білемін. Маған бола қысылмаңыз, сударь.

— О! — Мұны тек нағыз британдарға тән ырғақпен айтты лорд Уилмор.

Полиция префектісінің өкілі лорд Уилморға өзінің кепілхатын ұсынды. Британдарға тән енжарлықпен хатты аяғына шейін оқып шыққан ол:

— Түсініп тұрмын, тамаша түсініп тұрмын, — деді ағылшын тілінде.

Келген кісі сауал қоя бастады.

Оның берген сұрақтарының аббат Бузониге қойған сұрақтардан айырмасы жоқ десе де болғандай еді. Бірақ граф Монте-Кристоға жаны қас адам болғандықтан, лорд Уилмор аббат сияқты ұстамдылық жасап жатпады, сондықтан да қайырған жауабы ұзақ-сонарға кетті. Ол Монте-Кристоның жас кезі жайлы әңгімелей қеліп, оның он жасынан бастап, өмір-бақи Англиямен жауласып өткен үндістің ұсақ әміршілерінің біріне қызмет еткенін баяндады. Уилмор онымен сонда ұшырасыпты, екеуі екі жақтан қатысып бір-біріне қарсы соғысыпты. Сол соғыстың кезінде Дзакконе тұтқынға алынады да, блокшивке қамап, Англияға жөнелтілген жерінен қашып шығып, жүзіп құтылып кетеді. Осыдан кейін-ақ сан-санат сапарлары, дуэльдері, қисапсыз махаббат дағуасы басталыпты. Грецияда көтеріліс бұрқ ете қалғанда, Монте-Кристо грек әскерінің қатарында болады. Сонда жүргенде Фессал тауларынан күміс кенінің көзін табады ойда жоқта, табуын тапқанымен бұл жалпы еш пендеге сыр шашпайды. Навариннен²³ соң, грек үкіметі күшіне мінген соң, Оттон корольден²⁴ кен қорын пайдалануға кеңшілік етуін өтініп, рұқсат алады. Содан бастап адам айтқысыз байып кетеді; лорд Уилмордың сөзіне қарағанда, граф жылына бір миллионан екі миллионға дейін таза түсім тауып, отырады екен, Бірақ кеніш қоры бітіп қалса, граф та ә дегенше жерге қарап қалуы кәдік.

— Францияға келген себебін білмедіңіз бе? — деді келген адам.

— Теміржол құрылысында алыпсатарлық жасамақшы, — деді лорд Уилмор, — оның үстіне өзі тәжірибелі химик және өте жақсы физик, телеграфтың жаңа түрін ойлап тауып, енді соны жүзеге асырмақ ойы бар.

— Шамамен жылына шығыны қанша екен? — деп сұрады полиция префектісінің өкілі.

— Бес жүз не алты жүз мыңнан аспас, — деді лорд Уилмор, — сараң адам ғой.

Ағылшынның мұның бәрін өшпенділікпен айтып отырғаны бесенеден белгілі болды, енді басқаша жамандаудың ретін таппай графқа сараң деп жала жапқан түрі мынау.

— Оның Отейльдегі үйіне байланысты не хабарыңыз бар.

— Хабардармын, әрине.

— Не білгеніңіз бар?

— Қандай мақсатпен сатып алды деп сұрап тұрсыз ба?

— Иә.

— Бұл граф дегеніңіз — алыпсатар, сөз жоқ, күндердің күнінде тәжірибелері мен бос қиялы мұның түбіне жетеді: енді ол Отейльде, өз үйіне тақау жерде, Баньерде-Люшонның не болмаса Котренің шппалы суынан бір де кем түспейтін арасан суының көзі бар дегенді шығарыпты. Осы үйінде немістер айтқандай, Badehaus жасамақшы. Әлгі айтқан арасан суының көзін таппақ боп, өзінің бағын үш мәрте қопарып қазып шықты, сонда да ештеңе шығара алған жоқ, сол себепті, көріңіз де тұрыңыз, көп ұзамай маңайындағы үйлердің күллісін сатып алады әлі. Оған қаным қас болғандықтан, не теміржолының, яки электрлі телеграфының, не болмаса бұлау емханасының қырсығынан жұтап қалғанын бір көрсем деген үмітім бар. Қайда барса да соңынан қалмастан өкшелеп жүрмін, әйтеуір, түбі бір тақыршаққа отырары кәміл, сонда бір табаламақпын бәлемді.

— Неге оған өшіктіңіз? — деп сұрады келген адам.

— Өшіккен себебім, — деп жауап қатты лорд Уилмор. — Англияда болғанда бір досымның әйелінің басын айналдырып алғаны бар.

— Ал, егер сонша өштескен болсаңыз, неге кегіңізді қайтармайсыз?

— Е, мен графпен үш рет жекпе-жекке де шыққанмын, — деді ағылшын, бірінші жолы пистолетпен атыстық, екінші жолы сапы сілтестік, үшінші жолы ат үстінде шайқастық.

— Сөйтіп бұл дуэльдеріңіз немен тынды ақыры?

— Бірінші жолы қолымды күл-парша қылды, екінші жолы өкпеме сапы сұғып алды, ал үшінші жолы қалдырған жарақаты мынау.

Ағылшын құлағына дейін жетіп тұрған көйлегінің жағасын қайырып, тыртығын көрсетті, әлі де қанталап тұрғанына қарағанда жуырда түскен жарақат болса керек.

— Сөйтіп, оны атарға оғым жоқ, — деп таптай түсті ағылшын, — ақыры ажалы менен болады оның.

— Е, оған шейін біраз уақыт өтетін шығар, — деді полиция префектісінің өкілі.

— О, — деп ыңыранды ағылшын, — күн сайын тирге барып жүрмін, ал күн ара маған Гризье кеп тұрады.

Келген адамның білгісі келгені осы болса керек, нақтырақ айтсақ, ағылшынның бар білгені осымен тамамдалса керек. Сондықтан агент орнынан түрегеліп, лорд Уилморға тәжім етті, үй иесі де ағылшынға тән сыпайы қалпымен қоштасқан соң, үйден шығып кетті.

Оның соңынан сыртқы есіктің сарт етіп жабылғанын естіген лорд Уилмор өзінің ұйқыжайына барды да, қас пен көздің арасында әлгі ақ сары шашымен, жирен түсті жақ сақалымен, алмалы-салмалы тістерімен, жаңа біткен тыртық жарасымен қоштасып, лезде қара шашты, қоңырқай өңді, маржандай тістері жарқыраған кәдімгі граф Монте-Кристо кейпіне түсе қалды дереу.

Бір қызығы, де Вильфор мырзаның да үйіне қайта оралған адам полиция префектісінің өкілі емес, нақ де Вильфор мырзаның өзі болатын.

Көңіліне үлкен медет тұтардай ештеңе біліп жарымаса да, аса қауіптенердей де дәнеңеге көзі жетпеген соң осы екі кездесуден кейін король прокуроры кәдімгідей сабасына түсіп сабыр тапқандай-тын.

Соның арқасында Отейльдегі қонақасыдан кейін тұңғыш рет тыныш ұйықтағаны да осы түн.

XIII. ЖАЗҒЫ БАЛ

Күн артынан күн өтіп, Морсердің үйінде бал болатын сенбі күні де өз кезегімен жеткен кезде июль айының қайнап тұрған шағы болатын.

Кешкі сағат он мұғдары-тұғын; бар тәнін жұлдыз жапқан көк жүзінің ажарын ашып, әлгінде басылған нажағайдан қалған белгі — соңғы бұлттар етекке сырғып бара жатқанда, граф бағының нән ағаштары аспан аясында анық бой көрсетіп еді.

Төменгі қабаттағы залдан музыка үні, вальске үйіріле билеген жұптардың шат-шадымен дауыстары естіледі, кереге көз терезе қақпасынан жарық сәуле тысқа шашырай түсіп тұр.

Бақ ішінде ондаған малай абыр-сабыр боп жүр, күн райының бұрынғыдан да жақсара түскенін көріп көңілі енді ғана жайланған осы үйдің бибісі жаңа ғана кешкі асты осы бақта дайындауға тәртіп берген еді оларға.

Кешкі тағамды асханада берген жөн бе әлде, көгалдағы үлкен қалқаның астында отырып іше ме, мұны осыған шейін анық шешкен жоқ-ты. жұлдыздары жымыңдаған шайдай ашық аспанды көргенде барып дәмді көгалда беретін болды.

Бақтың аллеяларында итальяндардың салты бойынша түрлі-түсті шағын фонарьлар жағылған; дастарқан байлығынан ныспы хабары бар елдердің жоралғысын жасап, үстелдер гүлдермен, майшамдармен безендірілген; сән-салтанаттың дәл мұндай асып кеткен түрі шығын-тоғайда бір кездесері хақ.

Графиния де Морсер соңғы жарлықтарын беріп болып, қонақжайға оралған кезде бөлмелер келген меймандарға тола бастаған екен. Оларды бұл шаңыраққа тартып тұратын графтың биік мансабы емес, графиняның елден ерек қонағуарлығы болатын; Мерседестің ғажайып талғамының арқасында бұл бір айта жүретіндей, әрі тағылым-өнеге аларлық бал болатынына баршасы да кәміл сенімді еді.

Жоғарыда біз баян қылған оқиғалардан кейін запы боп қалған Данглар ханым де Морсер ханымға қонаққа барар-бармасын білмей дал болды; содан, ертесіне ханымның күймесі Вильфордың күймесімен жолда ұшырасып қалғаны бар емес пе. Белгі беріп, екі күймені бір-біріне тақау келтірген соң, күйме терезесінен король прокуроры:

— Де Морсер ханымда болатын шығарсыз? — деп сұрады.

— Жоқ, — деп тіл қатты Данглар ханым, — тым жайсызданып тұрғаным.

— Оныңыз бекер, — деп келіспеді Вильфор, Данглар ханымға мәніспен көз тастап, — сізді жұрттың ол үйден көргені жөн-ақ болар еді.

— Сіз солай ойлайсыз ба? — деп сұрады баронесса.

— Бұған сенімім кәміл.

— Ендеше барам.

Сонсоң екі күйме екі жаққа ажырап кете барды. Сөйтіп, онсыз да табиғатынан көрікті Данглар ханым балға үлде мен бүлдеге бөленіп, жарқырап келді. Баронесса қонақжайдың табалдырығынан аттай бергенде, қарсы беттегі есіктен Мерседес енген.

Данглар ханымды қарсылауға графиня Альберді жұмсады. Баронессаны қарсы алған виконт оның сән-салтанатына орай, реті келіп тұрған соң бірер ауыз мадақ сөзін айтып, қалаған жеріне апарып отырғызбақ болып қолын ұсынды.

Осы сәтте Альбердің өзі біреуді көзімен іздеп тұр еді.

— Менің қызымды жоқтап тұрсыз ба? — деп жымия сұрады баронесса.

— Ашығын айтсам, іздегенім рас, — деді Альбер, — оны қалдырып кетсеңіз, қатыгездік жасаған екенсіз.

— Оған қам жемеңіз, мадемуазель де Вильфорға кезігіп қалды да, екеуі бірге жүреміз десті; көрдіңіз бе, әне, бізді өкшелей кеп қалды олар да, екеуі де ақ көйлек киген. Біреуінің қолында бір шоқ камелия, ал екіншісінің бір шоқ ботагөз гүлі бар; десе де сізден сұрайын дегенім...

— Сіз де біреуді іздеп тұрсыз-ау деймін? — деп сұрады Альбер күлімсіреп.

— Граф Монте-Кристо келмеуші ме еді?

— Он жеті! — деп жауап қатты Альбер.

— Ол не деген сөз?

— Оның мәнісі, — деді виконт күліп, — сіз осымен ол кісіні сұрап тұрған он жетінші адамсыз деген сөз. Графтың жолы болғыш-ақ!.. Құттықтаса да болғандай екен...

— Сонда сіз жұрттың бәріне де жауапты осылай бересіз бе?

— Аһ, ғафу етіңіз, сізге әлі жауап қайырмаған екем ғой. Алаң болмаңыз, сударыня, жұрттың бәрін іңкәр қылған кісі келеді, келемін деп ілтипат білдірген.

— Кеше Операда болдыңыз ба?

— Жоқ.

— Ол кісі сонда болды.

— Міне, қалай? Бұрынғы ғадетіне басып, тағы да ойламаған жерден жұртты таңырқатқан жоқ па?

— Өйтпесе граф бола ма? Эльслер «Ақсақ әзәзілде» билеп жүрген, албан князінің қызы дән риза болды. Качугадан кейін граф бір шоқ гүлді әдемі шығыршықтан өткізіп, биші қызға қарай атып жіберсін, бұған тәнті болған биші үшінші актыда сол шығыршықты ұстап шықты емес пе сахнаға. Айтпақшы, оның албан княжнасы де келе ме?

— Жоқ, оны көре алмайтын болдыңыз: княжнаның граф үйіндегі жай-жапсары бізге беймағлұм.

— Сіз енді мені қоя тұрып, де Вильфор ханыммен барып сәлемдесіңіз, — деді баронесса, — сізбен сөйлескісі келіп тықыршып тұрғанын байқаймын.

Альбер Данглар ханымға иіле тағзым етті де, сөйлесуге сонадайдан емеурін танытқан де Вильфор ханымға қарай аяңдады.

— Бәстесуге бармын, — деді Альбер оның алдын орап, — не айтқалы тұрғаныңызды мен білемін.

— Шынымен бе?

— Егер үстінен түссем, мойындайсыз ба?

— Әрине.

— Шын ба?

— Шын.

— Сіз менен граф Монте-Кристо осында ма немесе ол келе ме деп сұрағалы тұрсыз.

— Жоға. Қазір оны ойлап тұрған жоқпын. Менің сұрайын дегенім, сіздің Францтен не хабар білетініңіз еді.

— Иә, кеше одан хат алғанмын.

— Не депті?

— Хат салған күні жолға шығамын депті.

— Тамаша. Жарайды, енді графтың жайын айтыңыз.

— Алаң болмаңыз, граф келеді.

— Оның есімі тек Монте-Кристо ғана емес екенін білуші ме едіңіз?

— Жоқ, онысын білмеуші едім.

— Монте-Кристо — аралдың аты, бұдан басқа оның фамилиясы және бар.

— Ешқашан да естіген емеспін.

— Демек, мен сізден гөрі біліңкірейді екем онда: оның аты-жөні — Дзакконе.

— Мүмкін.

— Өзі мальталық екен.

— Ол да ықтимал.

— Кемелі байдың баласы екен.

— Егер де осының бәрін өз аузыңыздан жар қылсаңыз жұртты қайран қалдырар едіңіз.

— Үндістанда қызмет етіпті, Фессалияда күміс рудниктері бар екен, Парижге келген мақсаты Отейльде арасан суымен емдейтін орын ашпақ көрінеді.

— Құдай ақы, жаңалықтың көкесі осы болды! — деді Морсер. — Мұны жұртқа айтуыма рұқсат етесіз бе?

— Рұқсат, бірақ та бірден бәрін айтпай, аз-аздан айтыңыз және мен айтты демеңіз.

— Неге?

— Өйткені, мұны біреулердің тың тыңдап біліп алған құпиясы десе де болғандай.

— Кім олар?

— Полиция.

— Демек, сонда сөз болған ғой...

— Кеше кешкісін префектіде. Өзіңіз де түсінесіз ғой, оның елден асқан сән-салтанатын көрген Париждің есі шықты емес пе, содан полицияның сұрастырып білгені ғой.

— Ол солай ғой! Енді тым бай деп, еркін жүргені үшін графты абақтыға қамау ғана қалып тұр.

— Ақиқатын айтар болсақ, әлгі жиналған мағлұматтар жайсыз болып шыққанда, ол да болмай қалмайтын еді.

— Байғұс граф! Өзіне мұндай қатер төнгенін ғой ол білмейді!

— Білмесе керек.

— Олай болса графты ескертіп қойған мақұл болар. Келісімен сөйтейін мен.

Осы кезде бұлардың жанына көзі жайнаған қара торы жас жігіт келіп, де Вильфор ханымға ізет білдіре бас изеді. Альбер онымен қол алысып амандасты.

— Сударыня, — деді Альбер, — сізге Максимилиан Моррельді, спаги капитанын, біздің даңқты, ең бастысы ержүрек офицерлеріміздің бірін таныстыруды өзіме мәртебе деп білем.

— Моррель мырзамен Отейльдегі граф Монте-Кристоның үйінде танысып та қойғанбыз, — деп де Вильфор ханым кейіс қабақ білдіріп, сырт айналды.

Мына сөзден кейін, әсіресе, де Вильфор ханымның үнінде ызғар жатқанын аңғарып, амалсыз жасып қалған Моррель бишара, іле-шала бұрыла жүргенде есіктен кіріп келе жатқан ақ көйлекті қызды көріп, қөңілі қайта марқайып қалды, қыздың бейкүнә аялы жанары өзіне қадалғанын байқады ол; сол қадалған қалпы қолындағы бір шоқ ботагөз гүлін ақырын ғана ерніне тигізді.

Бұл ишараны үнсіз ұғып, ұққанын көзімен сездіре Моррель де қол орамалын ерніне тигізді, кеудеде жүректері лүпілдей соққан күйі тұрып қалған осынау екі тірі тас мүсін шалқар залдың екі шетінде тұрып есеңгіреген халде, нақтырақ айтсақ, өзге дүниені мүлде ұмытқан күйде еді.

Осы кезде залға граф Монте-Кристо кіріп келмегенде, бір-біріне елти қараған екі жас осылай тұра берер ме еді, кім білсін; оны өзге жұрт аңғармай да қалатын-ды.

Туа біткен болмаса, жүре біткен қасиет пе, кім білсін, әйтеуір, қайда болса да граф жұрттың назарын бірден өзіне аударатын. Әйтсе де, өзгенің назарын өзіне аударатын нәрсе оның үстіндегі, қанша мінсіз тігілген болса да, ордендерін тақпай киген фрагы да, не болмаса ешқандай өрнексіз ақ жилеті де, яки, оқтай түзу аяғына сыптай боп, құп жарасып тұрған панталоны да емес-ті. Жұрттың назарын өзіне еріксіз тартатыны графтың қоңырқай өңі, толқын атқан қара шашы, ашық жүзі, мұңлы тұңғиық көзқарасы, жақтырмаған адамына менсінбей қарағаны беп-белгілі боп көзге ұрып тұратын ерні еді.

Меймандардың ішінде одан әдемі еркектер болғанымен, бейнелеп айтар болсақ, назар аударуға арзитыны жоқтұғын. Графтың ақылға кең, сезімі терең адам екені сырт көзге бірден байқалатын, дәйімі ой үстінде жүргеннен бет пішінінде, көзқарасында, ең ақыры қыбыр еткен қимылында да айрықша парасат, саралық бар.

Егер де шалқыған байлықтың әсерімен жұртты елең еткізген мұнда әлдеқандай бір құпия сыр жатпаса, жарықтық біздің Париж қауымы мұның ешқайсысын мүлде байқамаған да болар еді.

Қалай болғанда да, өзіне әуестікпен жапырлай қарасқан көген көздері мен жамырай амандасқан қалың жұртты қақ жарып граф де Морсер ханымға қарай беттеді; гүлге бөленген каминнің алдында тұрған графиня да есіктің қарсысындағы ілулі айнадан графтың келгенін көріп, қарсы алуға дайындалды.

Алдына келіп ізет білдіріп, тағзым еткен графқа баяу жымия бұрылып қарағаны да сол әзірліктің әсері.

Де Морсер ханым граф өзі сөз бастайды екен деп қалса керек, граф та оның тіл қатқанын тосып тұрса керек, әйтеуір, екеуі де ләм-мим деместен сол қалпы тұрып қалды; жадағай сөзбен осынау бір киелі сәттің қадірін түсіреміз деп қорыққан сыңайы бар екеуінің де. Графинямен бас изеп сәлемдесіп болған соң, Монте-Кристо өзіне құшағын жая ұмтылған Альберге қарай аяңдады.

— Де Морсер ханымды көріп те қойдыңыз ба? — деп сұрады Альбер.

— Сәлемдесіп, жүздескенім жаңа ғана, — деді граф, — Бірақ әкеңізді әлі көргенім жоқ.

— Әне тұр, көрдіңіз бе? Атақты үлкен адамдардың шағын тобымен саясат жайлы кеңес қозғап тұр.

— Осынау мырзалардың бәрі де атақты адамдар ма, шынымен? — деді Монте-Кристо. — Білсем бұйырмасын! Сонда атағы немен шыққан адамдар бұлар? Өзіңізге мәлім, атақты болудың түрі көп қой.

— Олардың бірі ғалым, анау ұзын бойлы, арық кісіні айтамын: Римнің маңынан кесірткенің ерекше бір түрін тапқан; сөйтсе, өзге кесірткелерден оның бір омыртқасы артық екен; ашқан жаңалығы туралы Ғылым академиясында баяндама жасады. Бұл жаңалық үлкен талас тудырды, бірақ түптің түбінде осы ұзын бойлы, арық мырза жеңіп шықты. Әлгі артық омыртқа ғылым әлемінде қырғын шу жасады; ұзын бойлы арық мырза бұрын тек құрметті легионның кавалері болатын, енді офицер кресі бар.

— Несі бар, — деді Монте-Кристо, — меніңше, еңбегі сіңген-ақ екен, ал егер енді тағы бір омыртқа тапса оны командор жасай ма?

— Әбден мүмкін, — деді Альбер.

— Ал мына біреуі, үстіндегі көк түсті жасыл кестелі оғаш фракті ойлап тапқанды айтам, кім өзі?

— Фрактің мұндай түрін киейін деп ойлап тапқан өзі емес; бұған Республика кінәлі: баршаға мәлім, оның көркемдік талғамы керемет еді ғой; академиктерге мундир кигізбек ниетпен, арнайы костюмнің кескін-пошымын сызуды Давидке²⁵ тапсырған болатын.

— Солай деңіз, — деді Монте-Кристо, — ендеше бұл мырза академик болғаны ғой?

— Ғалымдардың сондай бір ерек тобына енгеніне бір апта боп қалды.

— Оның сіңірген қандай еңбегі бар, мамандығы қандай?

— Мамандығы дейсіз бе? Ол үй қояндарының басына түйреуіш сұғып, тауықтарды маренамен жемдеп, киттің мұртымен иттің жұлынын ұңғитын болса керек.

— Сол еңбегімен Ғылым академиясына алынған ба?

— Жоқ, француз академиясына деңіз.

— Бұған француз академиясының не қатысы бар?

— Сізге мұны қазір түсіндіріп берейін, жұрттың айтуынша...

— Оның әлгі тәжірибелері ғылымды тым ілгері апарып тастаған ғой, солай ма?

— Ол тамаша жазатын көрінеді.

— Онысы, тегінде, бұл кісі басына түйреуіш сұққан үй қояндарына, сүйегін қызылға бояған тауықтарға және жұлынын ұңғыған иттерге көрсеткен үлкен қошеметі шығар.

Альбер бұған қарқылдап күлді.

— Ал мына кісі ше? — деп сұрады граф.

— Қайсысын айтасыз?

— Бер жағынан үшіншісі.

— А, көк фрак кигенді айтасыз ба?

— Иә.

— Бұл — әкейдің әріптесі. Жуырда ол Пэрлер палатасының мүшелеріне мундир берілуіне қарсы ашына сөйлеген. Бұл мәселе бойынша сөйлеген сол сөзі жұрттың назарын аударды; бұрын либералшыл баспасөзбен қырғиқабақ болып жүретін. Бірақ сарай ниетіне шын жүректен наразылық білдіруі оны сол баспасөзбен қайта табыстырды. Елші ғып тағайындайды-мыс десіп жүр өзін.

— Ал, оның пэрлікке қандай құқы бар?

— Екі-үш күлдіргі опера жазған, «Ғасыр» газетінің бес-алты акциясы бар және бес жыл ма, алты жыл ма министрлікті жақтап дауыс берген.

— Бәрекелде, виконт! —деді күліп Монте-Кристо. — Ғажап чичероне екенсіз өзіңіз, енді сізге бір өтініш жасағалы тұрмын.

— Қандай?

— Мені бұл мырзалармен таныстырмай қоя тұрсаңыз, ал өздері танысуға ниет білдіріп жатса, алдын ала мені ескерте салсаңыз.

Осы кезде әлдекім келіп өзінің қолынан ұстағанын аңғарды граф, бұрылып қарап еді, Дангларды көрді.

— Ах, барон, бұл сіз бе едіңіз? — деді ол.

— Мені неге барон деп атадыңыз? — деді Данглар. — Бұл титулыма пәлендей мән бермейтінімді білуші едіңіз ғой. Ал виконт, сіздің жөніңіз басқа, әрине; сіз бұл лауазымды қастер тұтасыз ғой, солай емес пе?

— Әлбетте, — деп жауап қатты Альбер, — өйткені, виконт лауазымымынан айырылсам, онда ешкім болмағаным, ал сіз, барон титулымен қоштассаңыз да бәрібір миллионер боп қала бересіз ғой.

— Меніңше, бұл Июль монархиясы кезіндегі ең жақсы титул, — деп қарсыласты Данглар.

— Қырсыққанда, — деді Монте-Кристо, — барон, Францияның пэрі болмаса, академик сияқты миллионер дегеніңіз адамға мәнгілік берілген атақ емес; бұған Франкфурт миллионері Франк пен Пульманың тағдыры дәлел бола алады, екеуі де бүгін банкрот болды.

— Не дейді? — деді Данглар өңі қашып.

— Иә, бұл хабарды бүгінгі курьер жеткізген, олардың банкінде менің миллион қаралы қаржым жатқан болатын, бірақ мені дер кезінде ескерткендіктен, осыдан бір ай бұрын төлеуін талап еттім.

— Аһ, сайтан алсын, — деді Данглар. — Маған екі жүз мыңға вексель аударған болатын олар.

— Енді сіз де ескертілдіңіз ғой, олардың қойған қолының құны бес процент.

— Оныңыз рас, Бірақ мен тым кеш біліп қалдым ғой, — деді Данглар. — Олардың вексельдері бойынша төлеп жіберіп едім.

— Ендеше, — деді Монте-Кристо, — бұл екі жүз мың франкіңіз де сол бұрынғы шығынның аяғын құшып...

— Ш-ш! —деп оның сөзін бөлді Данглар, — бұл жайлы... әсіресе, кіші Кавалькантидің көзінше айта көрмеңіз, — деп үстеді сонсоң банкир Монте-Кристоға таяй түсіп, содан кейін жақын тұрған жас жігітке күлімсірей бұрылды.

Графты Данглардың қасында қалдырды да, Альбер анасымен сөйлесуге кетті. Кавалькантидің ұлымен амандаспақ боп Данглар да өз жайына кетіп, граф бір сәтке жалғыз қалды.

Бұл кезде қонақжайдың іші адам төзгісіз қапырық болатын.

Малайлар жеміс-жидек пен балмұздақ толы поднос тасып қапылып жүр.

Жіпсіп, терлеген бетін қол орамалмен сүртінген Монте-Кристо салқын сусыны бар поднос таяй бергенде, қол созбай тайқып кетті.

Де Морсер ханым Монте-Кристоны көзінен таса қылмай қадағалаумен болды. Подноспен әкелген сусыннан оның татып алмағанын да көріп тұрды графиня, тіпті, шегініп жол бергеніне шейін байқап қалды.

— Альбер, — деді ол, — сен не аңғардың?

— Нені айтасыз?

— Әкең түстікке қанша шақырса да, граф қабыл алған емес.

— Сөйтсе де, ертеңгі тамаққа маған келген болатын, біздің қауымға араласуының да басы сол еді.

— Сенде болғаны граф де Морсерде болғаны емес қой, — деп сыбырлады Мерседес, — осында келгелі бері одан көз айырған емеспін.

— Әлі бір дәм ауыз тиген емес.

— Онда не тұр?

— Граф тым ұстамды кісі.

Мерседес мұңая жымиды.

— Қазір қасына бар да, подносты таяу әкелген кезде дәм алуын өтін.

— Оның қажеті не, анашым-ау?

— Осы сөзімді жерге қалдырмашы, Альбер, — деді Мерседес.

Альбер анасының қолын сүйді де, графқа тартты.

Поднос таяу келгенде де Морсер ханым Альбердің қошемет көрсетіп дәм алуын қоймастан өтінгенін, тіпті, балмұздағы бар құтыны алып графқа өз қолымен ұсынғанын, бірақ мейманның көнбей қойғанын сырттай бақылап тұрды.

Альбер қайтып оралғанда графиняның өңі құп-қу болатын.

— Әне, көрдің бе, — деді анасы, — ауыз да тимеді ғой.

— Ол рас, бірақ оған неменесіне қиналдыңыз?

— Біле білсең, Альбер, әйел деген қызық халық қой. Егер граф менің үйімде дәм ауыз тигенде, тіпті, анардың дәнін талғаса да жаным жай табар еді. Кім білген, бәлки, ол француз тамағын жақтырмайтын шығар, не болмаса талғамы айрықша бөлек шығар.

— Тіпті де олай емес, Италияда ол ешқандай да тамақ талғаған жоқ; бүгін, тегі, сырқаттанып тұрған болса керек.

— Оның үстіне, — деді графиня, — өмір-бақи ыстық елдерде жүргендіктен, ыстыққа біздей шыдамсыз емес шығар?

— Олай болмас; өйткені граф қапырық екен деп қиналып, терезелерді ашқан соң, қақпағын да қоса ашса қайтер еді, — деді.

— Шынында да, — деді Мерседес, — осының бәрін ол әдейі істеп тұр ма екен, оны анықтаудың тәсілін таптым мен.

Соны айтып де Морсер ханым қонақжайдан шығып кетті.

Арада бірер минут өткенде, терезе қақпалары шалқасынан ашылды, енді терезелердің алдында өсіп тұрған жасмин мен ломонос бұталарының арасынан шағын аспа шамдармен жарқырап тұрған күллі бақты, қалқа астындағы құрулы столды түгел көруге болатын еді.

Жұп-жұп боп билеп жүргендер де, карта ойнап жатқандар да, әңгіме-дүкен құрып тұрғандар да мұны көріп, қуанғаннан жамырай шуласып, бөлмеге лап қойған таза ауаны кеуде кере жұтып рақаттанып қалды бәрі.

Осы сәтте бұрынғыдан бетер өң жоқ, түс жоқ Мерседес қайта кірді бөлмеге, түрі сол әлденеге тәуекел етіп, бекінген қалпы; графиняның басында бұл ілуде-шалу болатын жағдай.

Ол бірден күйеуін қоршап тұрған топқа қарай беттеді.

— Қонақтарымызды бұл жерде бөгемеңіз, граф, — деді де Морсер ханым. — Егер карта ойнамайтын болса, қапырық бөлмеде тұншыққанша, бақта таза ауа жұтқанды жөн көретін шығар өздері де.

— Сударыня, — деді 1809 жылы «Сирияға аттаналық» деп әндеткен қарт генерал қиылып, — баққа біз өздігімізден бармаймыз.

— Жарайды, — деді Мерседес, — ендеше өзім бастайын.

Сонсоң Монте-Кристоға бұрылып қарап:

— Марқабат етіп, граф, маған қолыңызды беріңізші, — деді.

Осы жай ғана сөздің өзінен граф шалқасынан түсе жаздады; іле-шала Мерседеске қадала қарады ол. Бұл жай оты жарқ ете қалардай бір мезет қана болғанымен, графиня үшін мәңгілік боп көрінді, өйткені Монте-Кристоның бұл қарасында терең мәніс жатқан-тұғын.

Ол графиняға қолын ұсынды, ал графиня оған сүйенген қалпы, нақтырақ айтсақ, құрттай қолының ұшын тигізер-тигізбес күйінде, рододендрон мен камелия көмкерген тас басқыштардың бірімен төмен түсті екеуі.

Бұлардың соңынан осы басқышпен де, көршілес басқышпен де шат-шадыман, мәз-мейрам болған жиырма шақты адам бақта серуен құрмақ боп ентелей лап қойды.

XIV. ТҰЗ-ДӘМ

Де Морсер ханым қасындағы серігін теплицаға баратын жасыл жөкелі аллеяның ішімен алып жүрді.

— Қонақжай тым қапырық, солай емес пе, граф? — деді ол.

— Иә, сударыня, барлық есіктер мен терезе қақпаларын ашқызу ойыңызға келгені — табылған ақыл болды.

Сөйлеп келе жатқан граф Мерседестің қолы дірілдегенін аңғарып қалды.

— Мына жеңіл көйлекпен, иығыңыздағы жалғыз торғын орауышпен тоңып қалмас па екенсіз? — деді ол.

— Сізді қайда ертіп келе жатқанымды білесіз бе? — деді графиня әлгі сауалды аяқсыз қалдырып.

— Жоқ, сударыня, — деп жауап қатты Монте-Кристо. — бірақ өзіңіз де байқап келесіз, қайда апарсаңыз да қарсы емен.

— Осы аллеяның шетінде көрінген сонау оранжереяға барамыз.

Ештеңе ұқпаған граф Мерседеске қарап еді, бірақ ол үн-түнсіз жүре берген соң, Монте-Кристо да ләм-мим деген жоқ.

Екеуі теплицаға кеп жетті, іші небір тамаша жеміске тұнып тұр екен; біздің жақтағы жеткіліксіз күн көзінің жылуын жоқтатпай, қажетті температурада ұстағандықтан июльдің бас шенінде-ақ жемісі пісіп үлгеріпті.

Графиня Монте-Кристоның қолын босатты да, жүзім сабағына таяу барып, бір шоқ мускат үзіп алды.

— Алыңыз, граф, — деп мұңая жымиғаны сондай, көзінен ыстық жас қазір ыршып кететін тәрізді еді. — Әрине, біздің француз жүзімі сіздің Сицилияның немесе Кипрдің жүзімдерінің шеніне бармайтынын да білемін, сөйтсе де, біздің терістіктің бишара күніне аяушылық жасарсыз деп үміттенем.

Граф иіле тағзым етіп, бір қадам кейін шетінді.

— Менің меселімді қайтармақсыз ба? — дегенде Мерседестің даусы жарықшақтана шықты.

— Сударыня, — деп ақталды Монте-Кристо, — сізден жалынып ғафу өтінемін, ғұмыры мускатты аузыма алған емес едім.

Мерседес күрсініп жүзім шоғын тастай салды.

Келесі қатарда жүзім сияқты оранжереяның қолдан берілген жылуымен өскен тамаша шабдалы пісіп тұрған. Мерседес таяп барды да, барқыттай шабдалының біреуін жұлды.

— Ендеше, мына шабдалыны көріңіз, —деді ол.

Бірақ тағы да граф көнер болмады.

— Япыр-ай, тағы да татпадыңыз ба! —деді графиня әбден жыларман болған адамдай күйзеліп. — Шынында да, жолым болмай қойды.

Екеуі де біраз уақыт үнсіз қалды; жүзім шоғының жанына шабдалы да барып топ ете түсті.

— Білесіз бе, граф, — деді ақыры, Мерседес, Монте-Кристоға жалбарына қарап, — арабтың мынадай бір тамаша дәстүрі бар: бір шаңырақтың астында дәмдес болған адамдар мәңгі-бақи дос болып қалады екен.

— Мен оны білемін, сударыня, — деп жауап қайырды граф, — бірақ біз қазір Арабияда емес, Франциядамыз ғой, ал Францияда нан мен тұзды бөлісетін дәстүр де, мәңгі достық та жоқ.

— Тіпті, солай болса да, — деді графиня, дір-дір етіп, Монте-Кристоның көзіне тура қарап тұрып, екі қолымен графтың қолына жанталаса жармасып, — қалай дегенмен де біз доспыз ғой, солай емес пе?

Демде жүрегі аттай тулап, граф құп-қу шүберектей боп кетті де, іле-шала қаны бетіне теуіп, басы айналғандай көзінің алды тұманданып, бірер секунд түк көрмей қалды.

— Әлбетте, сударыня, — деп тіл қатты ол, — бізге неге дос болмасқа?

Мерседестің күткені бұл емес еді — теріс айналып терең дем алғаны күрсінгендей боп шықты.

— Рақмет сізге, — деді ол.

Соны айтып, өзі енді алға түсті.

Tic жарып, тіл қатпастан екеуі күллі бақты айналып шықты.

— Граф, — деп Мерседес кенет сөз бастады, он минут үнсіз серуендегеннен кейін, — сізді көп көрген, көп сапарлаған, көп жапа шеккен деп жүргендері рас па?

— Иә, сударыня, мен көп жапа шеккен адаммын, — деп жауап берді Монте-Кристо.

— Бірақ енді бақыттысыз ғой?

— Әрине, — деп қостады граф, — өйткені, бұрын-соңды тағдырыма налығанымды көрген-білген ешкім жоқ қой.

— Ал, қазіргі бақытыңыз жаныңызға жай тапқызды ма?

— Қазіргі бақытымның арқасында бұрынғы көрген бақытсыздығымның бодауы қайтты деп білем.

— Сіз үйленген адамсыз ба?

— Үйленген? — Монте-Кристо шошып, қайталап сұрады. — Мұны сізге кім айтып жүрген?

— Ешкім айтқан жоқ, Бірақ Операға әдемі бір жас келіншекпен барғаныңызды талай көріпті.

— Ол мен Константинопольден сатып алған күң ғой, бұрынғы князьдің қызы өзі, менің қызым боп кеткен, өйткені, одан басқа бұл жалғанда жанашыр жақын адамым жоқ.

— Демек, жалғызбасты екенсіз ғой?

— Жалғыз бастымын.

— Сіздің апа-қарындастарыңыз... ұлыңыз... әкеңіз жоқ болғаны ғой?

— Ешкімім жоқ.

— Сүйенішсіз қалай өмір сүре аласыз?

— Бұған мен кінәлі емеспін, сударыня. Мальтада тұрғанымда бір қызды сүйіп едім, соған үйленбек болып жүргенімде соғыс тап келді де, жел айдаған қаңбақтай құйын ұшырып әкетті мені. Жанындай жақсы көреді ғой, өлсем де, моламды күзетер деп ойлаушы едім. Сөйтсем, мен қайтып оралғанша тұрмысқа шығып кетіпті. Жиырмадан асқан әр жігіттің басында болатын жағдай бұл. Өзгелерден гөрі жүрегім сезімтал болуы ықтимал, сол себепті қатты жапа шектім, менің орнымда басқа біреу болса дәл ондай күйзелмес еді, болған-біткені осы.

Құдды тынысы тарылған адамдай графиня тоқтай қалды.

— Сөйтіп, сол махаббат жүрегіңізде қара тас боп қатып қалған екен ғой. Өмірінде адам бір-ақ рет шындап сүйеді де... Содан қайтып ол әйелге ұшыраспадыңыз ба?

— Ешқашан да.

— Ешқашан да!

— Ол жүрген жерге аттап басқан емеспін.

— Мальтаға ма?

— Мальтаға.

— Қазірде де Мальтада ма ол әйел?

— Сонда болар.

— Соншама жапа шектіргенін кеше алдыңыз ба оған?

— Оған кештім.

— Тек соған ғана ғой: ал сүйіктіңізден айырған адамдарға әлі де өшсіз бе?

— Ешқандан өштігім жоқ. Не деп өшігем оларға?

Графиня Монте-Кристоның алдына кеп тұра қалды: қолынан хош иісті жүзім шоғының бір талын әлі тастамаған екен.

— Алыңыз-дағы, — деді ол.

— Ешқашан мускат жеп көрген емен, сударыня, — деп көнбеді Монте-Кристо, бұрын-соңды бұл жайлы әңгіме болмағандай жайбарақат сөйлеп.

Графиня әбден тауы шағылған адамдай жүзімді жол жиегіндегі бұтаға қарай атып жіберді.

— Илікпейді-ақ екенсіз? — деп сыбыр ете қалды ол.

Бұл сөздің өзіне қатысы жоқтай Монте-Кристо сол сабырлы қалпынан танған жоқ.

Осы кезде бұлардың алдынан жүгіріп Альбер шықты.

— Анашым, — деді ол, — үлқен бақытсыздыққа ұшырадық!

— Немене дейсің? Не боп қалды? — деп ұйқыдан енді оянған адамдай графиня дереу бойын тіктеп алды. — Бақытсыздыққа дейсің бе? Иә, шынында да, енді бақытсыздыққа ұшырайтын да кезім келген шығар!

— Де Вильфор мырза келді!

— Оған не бопты?

— Әйелі мен қызын алып кеткелі келіпті.

— Неге?

— Парижге маркиза де Сен-Меран келген екен. Сол кісі Марсельден шыққан соң, жол үстінде алғашқы аялдамада маркиз де Сен-Меранның қайтыс болғаны туралы қайғылы хабар жеткізіпті. Соншалық шат-шадыман отырған де Вильфор ханым, тіпті, көпке дейін бұны түсіне алмады, өз құлағына өзі сенбеді: бірақ әкесінің, астарлап айтқанына қарамастан мадемуазель Валентина тұспалды бірден ұғып, төбесінен жай түскендей болып, табан астында талып қалды.

— Маркиз де Сен-Меран мадемуазель Валентина де Вильфорға кім болушы еді? — деп сұрады граф.

— Нағашы атасы болатын. Жиені мен Францты тездетіп қосудың қамымен келе жатқан беті еді оның.

— Ah, солай ма!

— Енді Францтың тоса тұруына тура келер. Тек маркиз де Сен-Меранның мадемуазель Дангларға да нағашы ата болмағаны-ақ өкінішті!

— Альбер! Альбер! Не деп тұрсың өзі? — деп еркелете жазғырды де Морсер ханым. — Сізді, граф, қатты сыйлайды, бұлай деуге болмайды деп айтып қойыңызшы өзіне!

Соны айтып графиня бірер қадам оқшау барып тұрды.

Монте-Кристо оған бір түрлі ойға шомған қалпы сүйіне, ет-бауыры елжірей қарағаны сондай, графиня ізінше кері қайтты.

Де Морсер ханым бір қолымен графтың қолын алып, екінші қолымен ұлының қолын қысып тұрып екеуінің қолдарын ұстастырды.

— Біз доспыз ғой, солай емес пе? — деді ол.

— Сізбен дос болам деп тырысуға батылым жете қоймас, сударыня, — деді граф, — сөйтсе де, өзіңізді қастер тұтатын қызметшіңіз деп білгейсіз мені.

Көңіліне қаяу түскен графиня бұлардан ұзап бара жатты: он қадам жүрмей жатып, қол орамалымен көзін сүрткенін граф байқап қалды.

— Сіздер әлденеге ренжісіп қалдыңыздар ма? — деді таңырқаған Альбер.

— Қайта керісінше, — деп жауап қайырды граф, — әлгінде өз көзіңше айтты ғой доспыз деп.

Бұлар қонақжайға қайтып оралған кезде Валентина мен ерлі-зайыпты Вильфорлар жаңа ғана жүріп кеткен екен.

Олардың ізінше Моррельдің асығыс шыққаны айтпаса да түсінікті болар.

XV. МАРКИЗА ДЕ СЕН-МЕРАН

Шынында да, осының алдында Вильфордың үйінде қайғылы жағдай болған.

Әйелі мен қызы балға кеткен соң, Вильфор ханым қанша өтінсе де бармай, үйде қалған король прокуроры қашанғы әдеті бойынша, іші иін тірескен істерден көрінбейтін кабинетіне кіріп, ішінен жауып алған болатын, кім болса да қисапсыз істерді көрген адамның есі шығары кәміл, бірақ жұмыс дегенде ішкен асын жерге қоятын Вильфор үшін жайшылықта мұның бәрі де бұйым емес-тін.

Бірақ бұл жолы жұмыс істеймін дегені әншейін желеу болатын: Вильфор жұмыс істеу үшін емес, оңашада қабырғасымен кеңесіп алайын деп кабинетін бекітіп алған еді. Кабинетіне енген соң аса бір маңызды нәрсе болмаса мазаламауға жарлық етіп, креслоға барып жайғасты да, соңғы аптада шымбайына батып, шырғалаңға салған не бәленің бәрін жүйе-жүйесімен бөліп, ойша талдауға кірісті.

Содан, алдында үюлі жатқан істерді қолға алудың орнына жазу столының суырмасын ашып, құпия серіппені басып қалды да, өз жазбаларының бір бумасын суырып алды, осынау аса бағалы қолжазбалардың ішінде Вильфордың тек өзіне ғана мәлім құпия шифрмен ұқыптап, тәртіп бойынша тізілген оның саясат саласында, қаржы мәселесінде, сот процестерінде немесе жасырын махаббат дағуаларында өзіне жау боп шыққан адамдарының аты-жөндері бар-ды.

Енді бойын үрей билеген кезде, дұшпандары қисапсыз көп болып көрінді оған: ал бұл есімдердің бәрі де, тіпті аса құдіретті, қатерлі дегендердің өзі де мұның талай күлкісін келтіргені бар: шырқау шыңға шығып алып, өзінің аяқ астында жатқан найза тастар мен ит тұмсығы өтпес қалың жынысқа, құлама жарларға, қысқасы, өзі қажымай-талмай өткен тар жол, тайғақ кешуіне көз жіберген жолаушының күлкісіне ұқсайтын еді Вильфордың бұл күлкісі.

Ол әлгі есімдердің бәрін асықпай қайта есіне түсіріп, ыждаһатпен қайта-қайта оқып, шұқшия зерттеп, өз жазбаларымен салыстырып шықты да, ақыры, үнсіз басын шайқады.

— Жоқ, — деп күбірледі ол, — бұл сырды біліп алып, мені құрту үшін, бұлардың ешқайсысы да, осынша ұзақ уақыт бойы күтіп, аңысын аңдып жүрмесі хақ. Кейде, Гамлет айтқандай, жер астына терең тепкілеп көмілгендердің де дабырасы көтеріліп, фосфор сәулесі тәрізді шартарапты шарлап кететіні болады, бірақ бұл сәуле жылт етпе ғана, тек тура жолдан адастырғаннан басқа зияны шамалы. Бәлки корсикан бұл хикаяны әлдеқандан бір священникке айтқан шығар, ол тағы біреуге жеткізуі мүмкін. Содан Монте-Кристо естіп қалған болуы керек те, тексеріп көрейін деп...

— Бірақ тексеріп қайтеді ол? — деп тағы да толғанды Вильфор аз-кем ойланған соң. — Монте-Кристо мырзаға, Дзакконе мырзаға, Мальта арматорының ұлына, Фессалиядағы күміс рудниктерінің қожайынына, Францияға алғаш келген сапарында мұндай беймағлұм, құпия және түк пайдасы жоқ фактіні тексеріп не қажеті бар? Оның бір досынан, бір жауынан — әлгі аббат Бузони мен жаңағы лорд Уилмордан сұрап білгендерімнен мен үшін ашық та айқын, айдан анық нәрсе мынау: бұрын-соңды, ешқашан да, ешқандай жағдайда да менің олармен ныспы байланысым болған емес.

Өз сөзіне өзі сенбесе де Вильфор осыны өз-өзінен қайталай берді. Жұртқа жария болып, сырым ашылып қалады-ау деп те қорыққан ол жоқ, мойындамауына болады, тіпті болмаса, жауабын берері кәміл, қабырғаға қанмен жазылған «Мене, Текел, Фарес» деген сөздердің бадырайып тұрғанынан да айылын жиған ол жоқ: бұл сөздерді кім жазғанын біліп алмақ болып жанын қоярға жер таппады Вильфор.

Король прокуроры енді ғана өрекпіген көңілін басуға тырысып, осы күнге шейін тыныш жатқан жауын өшіктірмеуді ойлап, оқта-текте саяси қайраткер санатында тым биік мансапты аңсап, тәтті қиялға шоматын ол енді от басы, ошақ қасының қуанышымен шектелетін болашағына ой жүгірткен сәтінде аула жақтан доңғалақтың дүңкілі естілгені. Сонсоң баспалдақпен біреудің әзер көтеріліп келе жатқан тықыры естілді де, іле-шала еңіреп жылап, дауыс салған үн шықты, қожайындарының қайғысына ортақ екенін білдіргісі келгенде малай әйелдер осылай бая-шая болатын.

Вильфордың тез барып кабинеттің есігін ашуы мұң екен, соны күтіп тұрғандай қолында шәлі мен қалпағы бар, егде жастағы бір әйел ай-шай жоқ кіріп келді. Ақ шашы қобырап мейіздей сарғыш тартқан маңдайын жауып кеткен, ал айналасын терең әжім торлаған көзі көп жылағаннан бұлаудай.

— О, неткен бақытсыздық, — деп бебеулей жөнелді ол, — неткен қасірет! Бұдан тірі қалмаспын! Жо-жоқ, мен де жер басып жүрмеспін енді!

Содан есікке таяу тұрған креслоға құлай кетіп, ал кеп еңіресін.

Ішке енуге бата алмай, есік көзінде ошарылып тұрып қалған жалшы-малайлар қожайынының бөлмесінен шыққан айқай-шуды естіп жүгіріп келіп, жұрттың арт жағынан бойлай қараған Нуартьенің камердинер шалы жаққа елеңдесті.

Вильфор әлгі әйелдің өз енесі екенін енді танып тұра ұмтылды.

— Құдайым-ау, сударыня, не боп қалды? — деп сұрап жатыр күйеу баласы. — Не болды мұнша егіліп? Маркиз де Сен-Меран сізбен бірге келген жоқ па еді?

— Маркиз де Сен-Меран өлген, — деді маркиза төбеден түскендей ғып, не айтып, не қойғанын білмейтін ауыш адамдай.

Вильфор шегіншектей беріп, қолын соғып қалды.

— Өлген! — деп бебеу қақты ол. — Өлген?.. Кенеттен дейсіз бе?

— Осыдан бір апта бұрын түстен кейін біз жолға шығуға қамданған едік, — деп сөзін одан әрі жалғастырды де Сен-Меран ханым. — Маркиз бірнеше күннен бері сырқаттанып жүрген: бірақ енді айналайын Валентинамызды көреміз ғой деген үміт оған күш-қуат беріп, науқасына да қарамастан жүрмек болды. Марсельден алты лье шықпай жатып, дағдысы бойынша, өзінің домалақ дәрісін ішіп, ұйықтап қалған, қатты ұйықтағаны сондай, көңіліме бір түрлі секем алдым. Бірақ оятуға батыл етпедім. Содан кенет екі бетінің қызарып, шеке тамырларының шодырайып кеткенін көріп қалғаным. Сонда да оятпадым: сол екі арада қас қарайып, көз байланды. Бір уақытта ол құдды түсінде бірдеңені ауырсынғандай ышқына дауыстады да, басы кейін қарай сылқ ете қалды. Дереу дауыстап камердинерді шақырып, көшірге тоқта деп әмір еттім де, маркизді оята бастадым, ішінде тұзы бар шишаны мұрнына апардым, бірақ кеш қалыппын, үзіліп кеткен екен. Эксқа дейін марқұмның жанында жападан жалғыз отырдым.

Вильфор тыңдаған күйі қалшиып тік тұр.

— Бірден дәрігер шақырдыңыз ғой, әрине?

— Әлбетте. Бірақ әлгінде айттым ғой — үзіліп кеткен екен.

— Солайы солай ғой, әйтсе де дәрігер байғұс маркиздің неден өлгенін анықтады ма?

— Ой, құдай-ай, әрине, айтты ғой: тегі, миына қан құйылса керек.

— Сонсоң қайттіңіз?

— Де Сен-Меран мырза егер Парижден тысқары жерде өлсем сүйегімді өзіміздің әулеттің қорымына әкеп қоятын болсын деуші еді ылғи. Мен оның сүйегін қорғасын табытқа салуға әмір еттім.

— Бишара болған анашым-ай! — деді Вильфор. — Мынадай ауыр соққыдан кейін қаншама машақатқа түскенсіз және жасыңыз болса кеп қалған.

— Осының бәріне құдай қуат берді маған: ал менің орнымда шалым болса, ол да осыны істер еді мен үшін. Қалай болғанда да, оны сол жерде қалдырғалы ақылымнан алжасқан адам тәріздімін. Тіпті, жылаудан қалдым. Рас, менің жасымда адамның көзінен жас шықпайды деседі жұрт, бірақ менің ойымша, қасірет шегеді екенсің, көзіннен жас шығуы шарт. Айтпақшы, Валентина қайда? Мұнда тек соған бола келмек едік қой. Валентинаны көргім келеді.

Валентинаны балға кетті десе, енесіне тым ауыр тиетінін білді Вильфор: сол себепті: «Қазір үйде жоқ, өгей шешесіне еріп шығып кетіп еді, іздеп тапқызайық», — дей салды.

— Осы қазір шақыртыңыз, осы қазір шақыртыңыз, құдай үшін, — деді маркиза.

Вильфор оны қолтығынан алып, немересінің бөлмесіне апарды.

— Демалыңыз, анашым, — деді ол.

Валентинаны қызының көзіндей көретін еді маркиза: дүниеден ерте өтіп, қабырғасын қайыстырып кеткен сол қызын еске салатын күйеу баласына қарады да, «анашым» деген сөзге көңілі босап, креслоның алдына жүрелеп отыра кетіп, ақ басын сүйеген қалпы ағыл-тегіл жылады.

Енесін күтуді әйелдерге тапсырды Вильфор: ал Барруа шал болса жаны қалмай, қожайынына алып-ұшып жетіп келді осы кезде: жалпы қария атаулыға өз қатарынан айырылудан ауыр қасірет жоқ. Де Сен-Меран ханым сол тізерлеген күйі құлшына дұға оқып жатқанда Вильфор жалдамалы күймеге кісі жіберді де, өзі әйелі мен қызын алып қайтпақ болып, де Морсер ханымның үйіне жөнелді.

Қонақжайдың есігінен кіріп келгенде өңі құп-қу болса керек, Валентина көре салып, құлындағы даусы құраққа шығып тұра жүгірді.

— Әжеңіз келді, Валентина, — деді Вильфор.

— Не боп қалды, әке? Не сұмдық? Атам ше? — деп сұрады қыз қалш-қалш етіп.

Жауап берудің орнына Вильфор қызын қолтығынан алды. Және дер кезінде ұстаған екен: Валентина талықсып, құлап бара жатты, де Вильфор ханым кеп бір қолтығынан демеп, күймеге отырғызуға жәрдемдесті.

— Бұл бір сұмдық екен! Кім ойлаған бұлай болар деп! Ақиқат, сұмдық екен! — дей берді ол.

Қайғыға ұшыраған семья жедел жүріп кетті, қалған жұрт қара жамылғандай боп қалды да, содан балдың берекесі қашты әбден.

Басқыштың етегінде өзін тосып тұрған Барруаны көрді Валентина.

— Нуартье мырза сізді бүгін көргісі келеді, — деді ол ақырын ғана.

— Әжесімен көрісіп болған соң кіріп шығады деңіз, — деді Валентина.

Дәп қазір әсіресе де Сен-Меран ханымға қажет екенін сезімтал қыз жүрегімен сезе білді.

Валентина келсе әжесі төсекте жатыр екен. Үн-түнсіз аймаласып табысқан екі жаралы жүрек күйзеле күрсініп, ыстық жас төкті, — міне әжесі мен немересінің қауышқан сәті еді бұл. Күйеуін ерте келіп, осы бір жан тебіренерлік көрініске куә болған де Вильфор ханым, әйтеуір, сырттай жылтыраса да, бишара жесір кемпірге аяушылық білдірумен болды.

Біраздан кейін ол еңкейіп күйеуінің құлағына сыбырлады.

— Қарсы болмасаңыз, — деді ол, — менің осы жерден кеткенім оңды болар, өйткені нені көрген сайын енеңіздің қайғысына қайғы жамалатын түрі бар .

Мұны де Сен-Меран ханым естіп қалды.

— Иә, иә, — деп сыбырлады ол Валентинаға, — мейлі, бара тұрсын: бірақ сен қал, қалайда қал.

Де Вильфор ханым шығып кеткен соң, әжесінін қасында Валентина жалғыз қалды, өйткені төтеннен келген ажалдан әбден есі шыққан король прокуроры да әйеліне ере шыққан.

Бұл кезде Барруа Нуартье мырзаға қайтып оралған болатын: үйдегі азан-қазан шуды естіген Нуартьенің не боп қалғанын біліп келуге малай шалды жұмсағанын жоғарыда айтқанбыз.

Жалшы қайтып келген соң, мешел шал жанары таймаған, ең бастысы соншалық ақыл-есті көзін соған қадап, жауап тосып отырып қалды.

— Үлкен бақытсыздыққа ұшырадық, сударь, — деді Барруа, — де Сен-Меран ханым жалғыз келді, күйеуі қайтыс бопты.

Сен-Меран мен Нуартье бұрыннан дос-жар адамдар емес-тұғын: бірақ өз қатарласының қазасын есту қай қарияға болса да ауыр тиетіні аян. Нуартье қасірет шеккен адамдай, не болмаса ауыр ойға шомған тәрізді сұлқ отырып қалды, әлден уақытта ол бір көзін жұмды.

— Мадемуазель Валентина ма? — деп сұрады Барруа.

— Нуартье мақұлдаған ишара білдірді.

— Ол бүгін балда, оны өзіңіз де білесіз, бал көйлегін киіп қоштасып шықты ғой.

Нуартье тағы да сол көзін жұмды.

— Мадемуазель Валентинаны көргіңіз келе ме?

Нуартье мақұлдаған белгі берді.

— Қазір де Морсер ханымдікіне барып алып келетін болуы керек, мен оны есік көзінен тосып алайын да, сізге кіре шығуын өтінейін. Солай ма?

— Иә, — деп ымдады мешел қарт.

Барруа есік алдында күтіп тұрып, атасының іздеп жатқанын айтып, Валентинаның есіне салғанын біз жоғарыда көрдік.

Әбден жапа шеккен де Сен-Меран ханым қажып-қалжырап, мазасыз ұйқы құшағына енісімен, Валентина Нуартье қарияға көтерілді, маркизаның жақсы көретін сусыны — оранжад құйылған графин мен стақаны бар шағын үстелді бас жағына таяу жерге сырғытып әкеп қойысты.

Сонсоң, әлгінде айттық, маркизаның ұйқысын бөлмей, Валентина атасының бөлмесіне көтерілген.

Валентина келіп Нуартьенің бетінен сүйіп еді, атасының айрықша елжірей қарағанын көргенде, қыздың көзінен ыстық жас ыршып кетті — жылай-жылай көз жасым сарқылған болар деп ойлаған еді Валентина.

Қарт оған көз алмай, тесіле қарады.

— Иә, иә, — деді Валентина, — жасыма, мейірбан атаң бар әлі дегің келіп тұр ғой, солай ма?

Көкейіндегі ойы дәп осы екенін ыммен ұқтырды шал.

— Иә, бұл таудай бақыт, — деп сөзін сабақтады Валентина. — Бәле-жәлеңнен енді сақтай гөр, құдая!

Уақыт түнгі бір болатын: ұйқы айналдырған Барруа, мұндай қайғы-қасірет әкелген ауыр күнді бастан кешкендердің бәріне де демалыс қажет екенін анғарды. Ол үшін өзінің перзентін көруден артық жан тыныштығы жоқ екенін айтпай, іште бүгіп қалды шал. Қайғымен құса болып, қалжырап, аяғын әзер басын тұрған Валетинамен қоштасып, Барруа шығып кетті.

Валентина ертесіне қайтып келсе, әжесі әлі төсек тартып жатыр екен: бұрынғыдан бетер дірілдеп-қалшылдап нашарлап қапты, көзі бұлыңғыр тартқан, тегі, бір соқпа жүйке ауруына шалдықса керек.

— Халіңіз қалай, әже, немене, бұрынғыңыздан нашарлап қалғансыз ба? — деп шыр ете қалды Валентина маркизаның мүшкіл халін байқап.

— Жоқ, айналайын, тәуірмін, — деді де Сен-Меран ханым. — бірақ сені ұзақ күтіп қалдым ғой. Әкеңді шақыртайын деп едім.

— Әкейді ме? — деп сұрады Валентина қобалжып.

— Иә, сөйлесетін әңгімем бар еді.

Валентина әжесінің өтінішін орындамауға дәті бармады және әкесін неге шақырып жатқанын да білмеді, сәлден кейін бөлмеге Вильфор келіп кірді.

— Сударь, — деп бастады де Сен-Меран ханым, ешқандай мәймөңкесіз, құдды уақыты жетпей қалатын адамдай абыржып, — сіз қызымызды тұрмысқа беретін ойымыз бар деп жазған екенсіз маған.

— Иә, сударыня, — деп жауап қатты Вильфор, — бұл ойласу былай тұрсын, әбден піскен мәселе.

— Болашақ күйеу балаңыздын аты-жөні Франц д’Эпине ме?

— Иә, сударыня.

— Оның әкесі генерал д'Эпине бізбен көңілі жақын адам еді ғой? Ұмытпасам, озбырлар Эльбадан қайтып оралуына екі күн қалғанда өлтіріп кетті ғой деймін оны?

— Өте дұрыс айтасыз.

— Якобиншінің немересіне үйленгеніне қысылып-қымтырылмай ма?

— Саяси көзқарас жөнінен келіспеушілік, бағымызға қарай, бүгінде ұмытылған, — деді Вильфор. — Әкесі опат болғанда Франц д'Эпине сәби еді ғой, ол Нуартье мырзаны біліп те жарымайды, тіпті, көріп-көрісуге де құштарлығы шамалы, қысқасы, енжар әйтеуір.

— Екеуін тең деп ойлайсыз ба?

— Қай жағынан алсаңыз да тең.

— Сөйтіп, бұл жігітіңіз...

— Жұрттың бәріне қадірлі.

— Тәрбиелі адам ба?

— Өзім білгендердің ішіндегі ең лайықтысы деп санаймын.

Бұл әңгіменің үстінде Валентина жақ ашқан жоқ.

— Олай болса, сударь, — деді де Сен-Меран ханым сәл ойланып, — тездетулеріңіз керек, өйткені, мен санаулы демім қалған адаммын.

— Сізге ме, сударыня! Сізге ме, әже! — десіп екеуі екі жақтан шу ете қалды Вильфор мен Валентина.

— Бекер айтпаймын ғой, — деді тағы да маркиза, — қыздың өз шешесі болмаған соң, ең болмаса әкесінің батасын алып қалсын, сондықтан асығуларыңыз керек. Сіздің есіңізден соншалық тез шығып, ұмыт болған менің байғұс Ренем жағынан бұл қыздың енді менен басқа жанашыр жақыны жоқ.

— Бишара қызға ана қажет болғанын есіңізден шығарып отырсыз, сударыня, — деді Вильфор.

— Өгей шеше ешқашан да туған анадай бола алмайды, сударь. Бірақ мұның бұл іске қатысы жоқ, қазір әңгіме Валентина жайлы: өлгендердің басын ауыртпай-ақ қояйық.

Маркиза осының бәрін апыл-ғұпыл асығыс айтқаны сондай, тіпті, сандырақтап жатыр екен деп те қалғандайсың...

— Сударыня, сіздің өтінішіңіз мүлтіксіз орындалады, — деді Вильфор, — әрі сіздің пікіріңіз менің ойыммен бір жерден шығып отыр, енді тек д'Эпине мырза қайтып оралысымен...

— Дегенмен де, әже, — деді Валентина, — бұл рәсімге келмейді ғой, қазір қаралы боп отыр емеспіз бе?.. Мұндай кезде тұрмысқа шығу жаман ырым екенін біле тұра сіздің мұныңыз қалай?

— Қарағым, — деп шорт кесті кемпір, — бұны әңгіме ғып қайтесің, ырым-жырым дегенің тек мүскіндердің ғана бағын байлайтын нәрсе. Менің өзімді де күйеуге бергенде шешем хал үстінде жатқан, бірақ бұдан бақытсыз боп қалғаным жоқ.

— Тағы да өлімді айтып кеттіңіз-ау сударыня! — деп қалды Вильфор.

— Тағы дейсіз бе? Өмір-бақи айтып келемін!.. Көп ұзамай өлем дедім ғой сіздерге, естисіздер ме? Бірақ күйеу баламды көріп өлуім керек, менің немеремді бақытты ет деп талап қоймақпын оған: бұл талабымды орындар-орындамасын көзінен оқып білсем деймін, қысқасы, мен оны танып алғым келеді; — иә, солай, — деп тоқтар болмады кемпір, осы кезде түр-әлпеті әлемтапырақ боп кетті, — егер де, ойлаған жерімнен шықпаса, лайықты адам болмаса — мен оны көрде жатсам да бәрібір тауып аламын.

— Сударыня, — деп басу айтты Вильфор, — мұндай ойдан аулақ болуыңыз керек, мұныңыз бекершілік. Өлгендер көрде мәңгі ұйқыда жатыр, енді қайтып келмейді.

— Иә, иә, әже, біраз сабыр етіңізші! — деді Валентина.

— Ал мен айтар болсам, сударь, мұның бәрі сіз ойлағаннан өзгеше. Түні бойы тыныштық көрмей шықтым. Өзімнің ұйықтап жатқан қалпымды өзім сырттай бақылап тұрдым, шыбын жаным көкірегімнен бөлініп ұшып кеткендей болды, көзімді ашайын десем аша алмаймын: міне, сөйтіп жатқанда, — бұған сіздердің илана қоюларыңыз неғайбыл екенін білем мен, әсіресе, сударь, сізді айтып отырмын, — көзім жұмулы қалпында осы бөлмеге мына бұрыштан, де Вильфор ханымның киінетін бөлмесінің есігі жағынан бір аппақ аруақтың үн-түнсіз енгенін көрдім мен.

Валентина шыңғырып жіберді.

— Сіздің қызуыңыз көтерілген болатын, сударыня, — деді Вильфор.

— Сенбесеңіз сенбей-ақ қойыңыз, бірақ мен бекер сөйлемеймін, сөйтіп, аппақ аруақты көрдім, жаратқан мені тек көзбен көргенге нанбас дегендей болды ма екен, бір уақытта стақанымның тарс ете қалғанын естідім, иә, иә, дәл осы стақан, мына стол үстінде тұрған.

— Түсіңізде аян берген ғой, әже.

— Жоқ, мұным түс емес, өйткені қолымды қоңырауға созып едім, әлгі елес лезде ғайып болды. Осы кезде қолына май шам ұстап, қызметші әйел кеп кірді.

— Сөйтсе, бөлмеде ешкім жоқ па екен?

— Аруақ тек көрінетін кісісіне ғана көрінеді, бұл менің шалымның аруағы. Ал менің шалымның аруағы маған келіп жүрсе, менің аруағым келіп неге қарағымды желеп-жебемеуге тиіс? Және біз екеуміздің байланысымыз бәрінен де күшті ғой деп ойлаймын.

— Сізден өтінерім, сударыня, — деді Вильфор еріксіз елжіреп, — қайдағы бір жаман ойларға беріле бермеңіз, бәріміз алақанға салып аялаған соң, мұның бәрін өзіңіз де ұмытып кетесіз...

— Жоқ, жоқ, ешқашан да олай болмақ емес! — деп бөліп кетті маркиза. — Д'Эпине мырза қашан келмекші?

— Әне-міне келіп қалар деп отырмыз.

— Жарайды. Келісімен маған хабарлаңдар. Тездетсеңдерші енді. Сосын, нотариусты шақыртыңдар. Барлық мұрамыздың Валентинаның қолына тиетініне көзімді жеткізіп кетейін деп едім.

— Аһ, әжетай, — деп сыбырлады Валентина кемпірдің күйіп-жанып жатқан маңдайына ернін тигізіп, — дәрменім жетер емес! Құдай-ау, күйіп жатырсыз ғой. Нотариус емес, дәрігерді шақырту керек қой.

— Дәрігерді? — деп иығын қиқаң еткізді кемпір. — Мен сырқат емеспін: тек сусын ішкім келеді, басқа ештеңенің қажеті жоқ. — Қашаннан оранжад ішем, өзің білесің ғой. Стақан стол үстінде тұр, бері берші.

Валентина графиннен стақанға оранжад құйды да, маркизаның айтуынша, елес жайлаған нәрсе болған соң, әжесіне стақанды қорқасоқтай ұсынды.

Маркиза бірден қағып салды.

Сосын жастыққа шалқалап жата кетті де:

— Нотариусты шақыртыңдар, нотариусты! —деп қайталады тағы да.

Вильфор бөлмеден шығып кетті. Валентина әжесінің жанында жалғыз қалды. Әжесіне шақыртпақ болған дәрігердің жәрдемі қыздың өзіне қажет тәрізді. Екі беті өртеніп, ентіге дем алып отыр, тамыры лыпылдай соғады.

Өзіне сыбайлас болып, қол ұшын берудің орнына де Сен-Меран ханым білместікпен тура хас жауының әрекетін істеп жатқанын сезгенде, Максимилиан қандай күйзелер екен деп іштей уайым жеп отыр қыз байғұс.

Валентина бәрін де әжесіне айтпақ болып талай рет оқталған. Әрине, егерде оның аты-жөні Максимилиан Моррель болмай, Альбер де Морсер, яки, Рауль де Шато-Рено болса ойланып бас қатырмас та еді. Өйткені Моррельдің тегі плебей болатын, ал тәкаппар маркиза де Сен-Меранның қарасүйектерді менсінбейтінін Валентина жақсы білетін. Сондықтан да тілінің ұшында тұрған құпия сырын талай рет айта алмай, жүрек түкпіріне бүгіп қалғанда, осыным бекершілік болар, ертең бұл әңгіме әкем мен өгей шешемнің құлағына тисе, осы күнімді көп қылары кәміл деп қынжылатын.

Арада екі сағаттай уақыт өтті. Қалтырап-дірілдеп жатқан де Сен-Меран ханымның ұйқысы тым мазасыз болды. Бір уақытта нотариус келді деп хабарлады.

Сыбырлап қана хабарласа да, мұны ести сала де Сен-Меран ханым басын жастықтан көтеріп алды.

— Нотариус па? — деді ол. — Кірсін деңіз, кірсін деңіз!

Есіктің арт жағында тұрған нотариус бөлмеге кіріп келді.

— Валентина, сен бара тұр, — деді де Сен-Меран ханым, — мына келген мырзамен мені оңаша қалдыршы.

— Дегенмен, әже...

— Бара ғой, бара ғой.

Валентина әжесінің маңдайынан сүйді де, көзіне қолорамалын басқан күйі шығып кетті.

Есік сыртында жолыққан камердинер қонақжайда дәрігер күтіп отырғанын айтты Валентинаға.

Валентина лезде төмен түсті. Келген дәрігер сол кездегі ең мәшһүр дәрігерлердің бірі болатын: Валентинаны сәби күнінен білетін, әрі жақсы көретін осы үйдің досжар адамы-тұғын. Жасы мадемуазель Валентинамен шамалас өзінің де қызы бар еді оның; шешесі құрт ауру болғандықтан, дімкәс туған қызының денсаулығын күйттеп сорлы әке жар құлағы жастық көрмейтін.

— Аһ, қадірмен д'Авриньи мырза, — деді Валентина, — сізді күтіп екі көзіміз төрт болды ғой! Жо-жоқ, алдымен Мадлен мен Антуанетт қалай, соны айтыңыз?

Мадлен — дәрігердің қызы еді, ал Антуанетт — жиені болатын.

Д' Авриньи мырза мұңая жымиды.

— Антуанетт тамаша, — деді ол, — Мадлен де шүкір, Бірақ мені шақыртқан өзіңіз ғой, қымбаттым? Кім ауырып қалып еді? Әкеңіз, де Вильфор ханым да ауру-сырқаудан аман шығар, әйтеуір? Ал өзіміздің халіміз нешік? Байқап тұрмын, ептеп жүйкеміз мазалайтын сияқты ғой. Сөйтсе де, дәл осы жерде менің пәлендей қажетім шамалы-ау деймін, тек уайымдай бермеу керек деген кеңес берсем бір сәрі.

Валентина қып-қызыл боп кетті. Көкейіңдегіні көзіңнен ұға қоятын д'Авриньидің ғаламат қасиеті бар болатын: тән ауруын рухани жолмен емдей білетін дәрігерлердің бірі еді ол.

— Жоқ, — деді қыз, — байғұс әжем еді сырқаттанып қалған. Айтпақшы, біздің қандай бақытсыздыққа душар болғанымызды сіз білмейсіз ғой, тегі?

— Тіпті, хабарым жоқ, — деді д'Авриньи.

— Сұмдық қой, — деді Валентина жыларман болып. — Нағашы атам қайтыс болды.

— Маркиз де Сен-Меран ба?

— Иә.

— Кенеттен бе?

— Миына қан құйылған.

— Миына қан құйылған дейсіз бе? — деп қайталады дәрігер.

— Иә, енді өмір бойы ерімен бір жүріп, бір тұрған бишара әжем шалым шақырып жатыр, бармасам болмайды дегенді шығарды. Жалынып сұраймын сізден, әжеме дем бере гөріңіз!

— Өзі қайда?

— Өз бөлмесінде жатыр, қазір онда нотариус бар.

— Ал Нуартье мырза қалай?

— Бұрынғысынша: көңілі сайрап тұр, не шара, сол сал боп қалған қалпы, сөйлейтін тіл және жоқ.

— Сізді бұрынғыдай елжірей жақсы көреді ғой, солай ма?

— Иә, — деді Валентина күрсініп, — мені өте жақсы көреді.

— Сізді жақсы көрмеу мүмкін бе, тегі?

Валентина мұңая күлімсіреді.

— Ал, әжеңіздің сырқаты не?

— Әбден жүйкесі құрып, діңкелеп біткен, ұйқысы да бір түрлі беймаза, өткен түнде ұйықтаи жатқанда, жаным тәнімнен бөлініп ұшып шығып, менің ұйқыдағы қалпымды көріп жүрді деп бүгін жеңістік бермей қойды. Әрине, мұнысы сандырақ. Ұйықтап жатқанда бөлмеме келіп аруақ кіргенін көзіммен көрдім, стақанымды ұстағанына шейін естідім деп сендірмек болды бізді.

— Мұнысы, тіпті, ақылға сыймайтын нәрсе екен, — деді дәрігер, — де Сен-Меран ханым галлюцинацияға шалдықты дегенді ғұмыры естіген емеспін.

— Әжейдің мұндай жағдайын өзім де бірінші рет көріп отырмын, — деді Валентина. — Бүгін таңертең әбден зәремді ұшырғаны: жынданып кеткен екен деп қалдым. Өзіңіз де білесіз ғой, д'Авриньи мырза, әжемнің қаншалық салқынқанды адам екенін, менің аңғаруымша, тіпті, сол кісінің өзі де қатты абыржып қалғандай көрінеді.

— Қазір көрейік, — деді д'Авриньи, — мұның бәрі бір түрлі тым оғаш жағдай екен.

Нотариус бұл кезде төмен түсіп келе жатқан: Валентинаға келіп, маркиза оңаша қалды деп хабарлады.

— Әжейге көтеріліңіз, — деді Валентина дәрігерге.

— Ал сіз ше?

— Жоқ, мен қорқып тұрмын. Сізге кісі жіберуіме тыйым салғаны бар. Оның үстіне өзіңіз айттыңыз ғой әлгінде, көңілім толқып, алабұртып, жайсызданып тұрмын. Бақтың ішінде біраз серуендеп қалпыма келейін.

Валентинаның қолын қысты да, дәрігер маркизаға кетті, ал бойжеткен болса баққа келіп кірді.

Қыздың гүл бақтың қай жерінде сеуендегенді жақсы көретінін тәптіштеп айтып жатудың қажеті бола қоймас. Үйді айнала өсіп тұрған гүлзарды бірнеше мәрте әрлі-берлі кесіп өтіп, белбеуіне не болмаса шашына қыстыру үшін бір тал роза гүлін үзіп алды да, саялы аллеямен жүріп отырып түкпірдегі сәкіге жетті, одан кейін қақпаның маңынан бір-ақ табылды Валентина.

Бұл жолы да, өз гүлінің ішінде біраз серуен құрғанымен, Валентина бір де бірін жұлған жоқ: әлі онша жүзінен байқала қоймаса да, қара жамылған жүрегі тіпті осынау қарапайым ғана сәндік белгісін де хош көрмеді: содан кейін өз аллеясына қарай бет алды. Аллеямен ұзаған сайын оған біреу өз атын атап шақырғандай көріне берді. Таңырқаған Валентина тоқтай қалды.

Өзін шынында да біреудің шақырып тұрғанын және ол дауыс Максимилиандікі екенін қыз сонда барып аңғарды.

XVI. УАҒДА

Бұл, шындығында да, кешелі-бері есі шығып жүрген Моррель болатын. Тек қана ғашықтарға һәм аналарға тән түйсікпен де Сен-Меран ханымның келуін және маркиздің дүние салуына орай Вильфорлардың үйінде өзінің Валентинаға деген махаббатына қатысы бар бір маңызды өзгеріс болуға тиіс екенін дәл болжап білді ол.

Оның түйсігі алдамағанын көріп отырмыз енді, дір-дір етіп, есі шығып сасқалақтап, каштандардың жанындағы қақпаның алдына еріккеннен келіп тұрған жоқ еді Максимилиан. Бірақ Моррельдің күтіп тұрғанын Валентина білген жоқ, оның келетін дағдылы уағы емес еді бұл: тек ғайыптан тайып, бағына қарай ойда жоқта баққа келе қалғаны болатын.

Сыңар аяқ жолмен келе жатқан қызды көре салып Моррель дауыстап шақырды: Валентина жүгіріп қақпаға барды.

— Осы араға қалай сап ете қалғансыз? — деді қыз.

— Иә, жазған достым, — деп жауап қатты Моррель. — Қандай жайсыз хабар барын білейін деп әрі өзім де жайсыз хабар айтқалы келдім.

— Байқаймын, бар бақытсыздық біздің үйге төнген екен! — деді Валентина. — Айта беріңіз, Максимилиан. Бірақ қасірет-қайғы онсыз да жетерлік.

— Мені жақсылап тыңдап алыңызшы, қымбаттым, — деді Моррель, алабұртқан көңілін басып, барынша анық сөйлеуге тырысып. — Айтқалы тұрғаным өте-мөте маңызды нәрселер. Тойыңызды қашан жасамақшы?

— Бері қараңыз, Максимилиан, — деді енді Валентина да, — сізден жасырып-жабарым жоқ. Бүгін таңертең мені күйеуге беру жайын әңгіме қылды. Өзіме сүйеніш болар деп жүрген әжем бұл некені қолдап қана қойған жоқ, тіпті, тойдың тез болғанына құштар, тек д'Эпине келген күннің ертесіне неке келісімшартына қол қоюға құлшынып отыр.

Терең күрсініп салған Моррель Валентинаға күйзеле, ұзақ қадалып қарады.

— Иә, — деді жуасып, — сүйген қызың келіп: «Сіздің өлім жазасын тартар уақытыңыз нақты белгіленді: оған бірер сағат қалды: енді бұған не шара, қарсы тұрар жайым жоқ», — деп жайбарақат айтқанын естуден артық не сұмдық бар. Ендеше былай, егер келісімшартқа қол қою үшін тек д'Эпиненің келуін ғана тосып отырған болса, егерде келген күннің ертеңіне сіз оған ұзатылар болсаңыз, онда сіз онымен ертең некеге отырасыз, өйткені д'Эпине бүгін таңертең келді.

Валентина ышқына дауыстап жіберді.

— Осыдан бір сағат бұрын граф Монте-Кристода болған едім, — деді Моррель. — Екеуміз әңгіме-дүкен құрдық: ол сіздің семьяға душар болған бақытсыздық жайлы сөз қылып, мен болсам сіздің қайғыңыз турасында баян етіп отырғанымызда, аулаға бір күйме кеп тоқтады кенет. Бұдан кейінгісін тыңданыз енді. Адамға не нәрсе болса да білдіреді дегенге дәп сол минутқа дейін сенбеуші едім, бұдан былай сенуге тура келетін шығар. Күйменің дүрсілін құлағым шалғанда-ақ бір түрлі тұла бойым түршігіп қоя берді. Көп ұзамай басқышпен көтерілген аяқ тықыры естілді. Дүңк-дүңк етіп кеп қалған командордан Дон Жуан да мендей шошымас. Бір уақытта есік ашылды да, әуелі Альбер де Морсер кірді. Неменеге сонша үргелектендім, қорыққанға қос көрінер деген-ау деп іштей өзімді қыжырта бастап ем, сөйткенше болған жоқ, Альберден кейін тағы бір адам кіріп келіп еді, граф жалма-жан: «Е, міне, барон Франц д’Эпине де кеп қалды!» — деп қуана қарсы алғаны. Сыр бермей, сабыр сақтауға зорға шамам жетті. Өңім қашып кетуі де ғажап емес, өн бойым қалтырап кеткені де рас: әйтсе де, жымиған қалпымнан жазған жоқпын. Бес минуттан кейін қайтып кеттім. Ал сол бес минут ішінде не айтып не қойғандарын естісем бұйырмасын. Жер болдым әбден.

— Байғұс Максимилиан-ай! — деп күбірледі Валентина.

— Содан тура осында тарттым, Валентина. Енді жауапты өзіңіз беріңіз — менің өмір сүру-сүрмеуім соған қарап қалды. Не істемек ойыңыз бар?

Валентина басын жерден алмай, ұнжырғасы түсіп кетті.

— Тыңдаңызшы, — деді Моррель, — біздің қандай тығырыққа душар болғанымызды ойлап, бас қатырып тұрғаныңыз бір бұл емес қой, адам торығып, түңіліп кетердей ауыр жағдай бұл. Енді құр бекер сары уайымға салынып жататын мұршамыз жоқ деген ойдамын мен: үнсіз егіліп жас төгіп, жапа шегетіндердің нәсібі бұл. Ондай адамдар жоқ емес, бар, олардың бұл фәниде мұншалық көнбістігі үшін о дүниеде жаратқан жар болса керек-ті. Бірақ кімде-кім күреске бел шешіп кіріссе, алтын уақытын зая жібермей, тағдырдың соққысына соққымен жауап береді дереу. Зұлмат тағдырға қарсы тұрар ойыңыз бар ма, Валентина? Жауап беріңіз, мен сізден осыны сұрап білгелі келгенмін.

Валентина селк ете қалды да, Моррельге шошына карады. Әкесінің, әжесінің, жалпы, семьяның дегеніне көнбей, қарсы шығу деген оның үш ұйықтаса да түсіне кірмеген нәрсе.

— Мұнымен не айтпақ едіңіз, Максимилиан? — деп сауал қойды қыз. — Күрес деп нені айтып тұрсыз? Онан да қадір білместік деңіз мұны! Әкемнің сөзін аяқасты қылып, өлім халінде жатқан әжемнің тілегін орындамауым керек екен ғой? Жоқ, бұлай болуы мүмкін емес!

Моррель селк ете қалды.

— Жүрегіңіз жомарт адамсыз, сондықтан да мені ұқпауыңыз мүмкін емес: неге үндемей қалғаныңызды да, сүйікті Максимилиан, өзіңіз бек жақсы білесіз. Күресуіңіз керек дедіңіз-ау! Құдай сақтасын! Жо-жоқ. Өзімді өзім тежеп, жаңа сіз айтқандай, көз жасыма ерік беріп, жөнге келу үшін бар күш-жігерімді сарп етуім керек. Ал әкейді ренжітіп, санаулы демі қалған әжейді налыту дегенді айта көрмеңіз!

— Өте дұрыс айтасыз, — деді Моррель немқұрайды.

— Құдай-ау, бұл не дегеніңіз сонда! —деп шап ете қалды Валентина шамданып.

— Сізге тәнті болғандықтан айтып тұрғаным ғой, мадемуазель, — деп қарсылық білдірді Максимилиан.

— Мадемуазель дейді! — Валентина күйіп-пісті әбден. — Мадемуазель! Не деген өзімшілсіз! Менің соншалық торығып тұрғанымды көре тұрып, түк түсінбегенсисіз.

— Қателесесіз, керісінше, мен сізді тамаша түсініп тұрмын. Сіз де Вильфор мырзаға қарсы келуге жоқсыз. Маркизаның дегенінен шықпасам дейсіз, сөйтіп ертең барасыз да, күйеуіңізбен екеуіңізді мәңгі қосатын неке келісімшартына қолыңызды қоясыз.

— Басқаша не істей алмақпын?

— Мұны менен сұраудың қажеті шамалы, мадемуазель. Бұған келгенде мен төреші бола алмаспын, өйткені, өзімшілдігім жеңіп кетіп жүрер, — деп жауап қатты Моррель, қатқыл шыққан даусы мен түйілген жұдырығына қарап оның жыны кеп тұрғанын аңғару қиын емес-тін.

— Ал егерде сіздің ақылыңызға құлақ асқандай болсам, маған қандай кеңес берер едіңіз, Моррель? Кәне, жауап беріңіз. Тек, «Мұныңыз жөн емес», — деп айта салғанда тұрған мәселе жоқ. Не істеу керек екенін нақтылы айтып, кеңес берсеңіз бір сәрі.

— Шын айтып тұрсыз ба, Валентина? Ақыл-кеңес бергенімді қалайсыз ба анық?

— Әрине, қалаймын, Максимилиан; егерде орынды кеңес болса, оны қабылдаймын да. Маған қаншалық қымбат екеніңізді өзіңіз де білесіз ғой.

— Валентина, — деді Моррель, босап қалған тақтайды бір жағына ысырып қойып жатып, — менің жаңағы қызбалығыма ренжімегеніңіз рас екен дейін, соның дәлеліне қолыңызды беріңізші. Әбден басым қатып кетті, осы бір сағат ішінде басыма не бір сұмдық ойлар келді. Ал менің ақылымды алмайтын болсаңыз...

— Әуелі, қандай ақыл екенін айтсаңызшы?

— Ендеше, тыңдаңыз, Валентина.

Валентина көзін көкке қадап, бір күрсініп қойды.

— Meн өзім еркін адаммын, — деп жалғастырды сөзін Максимилиан, — дәулетім екеумізге жетіп жатыр. Ант-су ішейін, маған жар болғанша маңдайыңыздан да сүймеуге бармын.

— Қорқып барам, — деді Валентина.

— Менімен қашып кетіңіз, — деп сабақтады сөзін Максимилиан, — мен сізді апайымдікіне алып барамын; ол сізге апай болуға лайық адам. Біз Алжирге, Англияға не болмаса Америкаға кетіп қаламыз немесе сіз қолай көрсеңіз, достарымыз сіздің үй-ішінің көңілін тауып жарастырғанша провинциялардың бірінде бой тасалай тұрамыз.

Валентина басын шайқады.

— Өзім де осыны айтар деп ойлап едім, Максимилиан, — деді ол. — Дені сау адамның беретін кеңесі емес бұл; ал мүмкін емес деген бір-ақ сөзге тоқтап, сізді дәп қазір осы жерде қалдырып кетпесем, онда менің сізден де өткен кеңкелес болғаным.

— Басқа салды, біз көндік деп, тағдырға мойын ұсына бересіз бе; тіпті күресуге талаптанбайсыз ба? — деді Моррель тағы да тұнжырап.

— Өліп кетсем де оған бара алмаспын!

— Несі бар, Валентина, тағы да қайталайын, сіз өте дұрыс айтасыз, — деді Максимилиан. — Шын мәнісінде де, жарымес екенмін, ынтызарлық дегенің қанша сабырлы адамның өзін де шығаннан шығарып жіберетінін сіз дәлелдеп бердіңіз маған. Салқын ақылға жеңдіргеніңіз үшін сізге рақмет. Ендеше жарайды, осылай шештік, ертең сіз біржола, Франц д'Эпинеге қалыңдық боп шыға келесіз. Және бұл сахнадағы комедиялық шешімге қажет болғандықтан ойлап табылған неке келісімшартына қол қою рәсімі деп аталатын формальды нәрсе емес, жо-жоқ, бәрі де өзіңіздің еркіңізбен болып отырған нәрсе.

— Сіз тағы да мені азаптап тұрсыз, Максимилиан, — деді Валентина, — жарама пышақ ұрдыңыз! Өзіңіз-ақ айтыңызшы, егерде әлгінде берген кеңесіңізді апаңыз мақұлдар болса, сіз қайтер едіңіз?

— Мадемуазель, — деп қарсы болды Моррель, мысқылдай күліп, — мен өзімшіл адаммын, оны сіз өзіңіз айтқансыз. Өзімшіл болғандықтан да, менің орнымда басқа адамдар не істер еді дегенді ойлап бас қатырмаймын, тек өзім не істеймін, соны ғана ойлаймын. Ойлап отырсам, сізбен танысқалы бір жыл болған екен; ал сізді білгелі бері бақыттан үміткер басым, оны тек өзіңіздің махаббатыңызға байланысты деп ұғушы ем; күндердің күнінде сіз мені сүйемін дедіңіз; сол күннен бастап келешекті армандағанда сізбен мәңгі бір болам ғой деген сенім тұратын көкірегімде; бар өмір-тіршілігім тек сол сенімде болатын. Енді ештеңені ойлап бас қатырмаймын; тек бақытым баянсыз болды деймін де қоямын. Бағым жанар деп дәмеленіп ем, көзімнен бұл-бұл ұшты. Құмарпаздың ойын үстінде тек өзінде барын ғана емес, өзінде жоғын да ұттырып жіберетіні күнде болып жататын жағдай да.

Моррель мұның бәрін аса сабырлы күйде айтты; жүрек тереңіне бұл сөзден кейін қобалжу кіргенін байқамасын деп Валентина Моррельге аялы көзімен сынай қараған.

— Бірақ сонда да не істемек ойыңыз бар? — деп сұрады Валентина.

— Енді сізбен қоштасқалы тұрмын, мадемуазель. Айтқан сөзім құдайдың құлағына жетсе керек, жүрегімнің тереңінде не барын айны-қатесіз оқи білетін сол; құдай куә, сізге мамыражай, бақытты, рақат өмір тілеймін, мен туралы ойлаудан ада-күде арылатын болыңыз.

— О құдая, — деп күбірледі Валентина.

— Қош болыңыз, Валентина, қош болыңыз! — деді Моррель, басын төмен ие тағзым етіп.

— Сіз қайда барасыз? — деп шыр ете қалды қыз, шарбақтың арасынан қолын созып, Максимилианның жеңінен шап беріп ұстай алып; сүйген жігітінің тек сырт көзге ғана сыр бермей, сабырлы көрінуге тырысып тұрғанын аңғара қойды. — Қайда кетіп барасыз?

— Онсыз да азалы боп жатқан сіздің семьяңызға кесірімді тигізбейін деп тұрмын; сөйтіп мұндай жағдайда шын берілген адал адам қайтуы керек, соның үлгісін көрсетпекпін.

— Не істемек ойыңыз бар, соны айтыңызшы?

Моррель мұңая жымиды.

— Айтыңызшы енді, құдай үшін! — деп қыз қоймады.

— Сол ойыңыздан қайтқан жоқсыз ба, Валентина?

— Байғұсым-ау, өйтуге болмайды ғой маған, оны өзіңіз де білесіз ғой! — деп елпілдеді қыз.

— Ендеше хош-есен болыңыз!

Валентинаның шарбақты жұлқылай бастағанын көрген адам оның қажыр-қуатына таң қалғандай; бұған Моррельдің қайрылар түрі болмаған соң, асып-сасып қолын созып, жан ұшыра дауыстады:

— Не істемексіз? Менің білгім келеді! Қайда бара жатырсыз?

— О, әуре болмай-ақ қойыңыз, — деді Максимилиан сәл бөгеліп, — өзінің қырсық шалған тағдырының жауапкершілігін басқа біреуге артатын кісіңіз мен емеспін. Менің орнымда бөгде біреу болса, қазір д'Эпинеге барамын, дуэльге шақырып, онымен шайқасамын деп сізге қоқан-лоқы жасар еді... Бұл, әрине, есуастық. Бұған д'Эпиненің не қатысы бар? Бүгін ғұмырында мені бірінші рет көрді: дәу де болса, көргенін ендігі ұмытып та қалды. Екі үйдің адамдары сіздерді атастырып қойғанда, ол менің дүниеде бар-жоғымнан бейхабар-тұғын мүлде. Сол себепті, онда шаруам жоқ, ант етіп айтайын, одан өш алмақ ниетім де жоқ.

— Енді кімнен өш алмақсыз? Менен бе?

— Сізден бе, Валентина? Құдай сақтасын! Әйел дегеніңіз — қасиетті халық; ал өзің сүйген перизат сен үшін киелі адам.

— Демек, өзіңізден өзіңіз өш алмақсыз ба, әумесерлік қой бұл.

— Өйткені бәріне өзім кінәлімін, — деді Моррель.

— Максимилиан, — деп шақырды Валентина, — бері келіңіз, бері келіңіз деп тұрмын ғой сізге!

Максимилиан өзінің дағдысынша жұмсақ жымиып, таяу келді; егер өңінің қуқылдығы болмаса құдды ештеңе болмағандай.

— Енді мені тыңдап көріңіз, аяулы, қымбатты Валентина, — деді ол өзінің майда қоңыр даусымен, — адам алдында да, ағайын-туыс алдында, құдай алдында қызаратындай харам ойдан алты қыр алыс жүрген сіз бен біз сияқты кісілер бір-бірінің жүрек тереңіндегі сырларын ашық жатқан кітапты оқығандай оқи алмады. Мен роман персонажы емеспін, күйрек кейіпкерің мен емес, не Манфредтің, не Антонидің бейнесін ойнаған кезім болған жоқ. Бірақ басы артық сөз айтпастан, күйдім-жандым деп ант-су ішпестен өмірімді өз қолыңызға берген едім. Енді сіз менен кетіп бара жатырсыз және мұныңыз дұрыс та, бұл сөзді бұрын да айтқам, тағы да қайталап тұрмын; қалай болғанда да сізден айырылып қалған соң менің өмірім де бітті осымен. Сіз кетеді екенсіз. Валентина, демек, бұл жалғанда жалғыз қалғаным. тұрмыстағы апайымның өз бақыты өзінде; ол кісінің күйеуі маған тек жезде ғана — оның маған қатысы тек қоғами шарттылықпен байланысты; ендеше, менің өмірім, ендігі жерде мағынасыз өмірім, бұл дүниеде тірі пендеге қажет болмағаны. Мен енді былай істемекпін. Сіздің некеңіз қиылған секундына шейін шыдай тұрамын: кейде ғайыптап-ғайып кез болатын кездейсоқ жағдайды қапы жіберер жайым жоқ. шындығында да, осы уақыттың ішінде д’Эпине өліп қалуы ықтимал немесе сіздер алтарьға жақындай бергенде, көктен жасын түсуі мүмкін. Өлім жазасына кесілген адамға бәрі де мүмкін тәрізді көрінбек, қалайда өзін ажалдан арашалап қалатын керемет бар деп біледі ол. Сөйтіп, ең соңғы минутқа дейін тоса тұрмақпын. ал үмітім үзіліп, басымнан бағым біржола ұшқанына көзім жеткенде бір құпия хатты жездеме жазамын да... және бір хатты полиция префектісіне жолдап, өзімнің шешімімді хабарлаймын; сонсоң не орманның бір жерінде, ордың жанында, бір өзеннің жағасына барып атылып өлемін. Бұрын-соңды Францияда өмір сүргендердің ішіндегі ең адал адамның баласы екенім қандай ақиқат болса, бұл сөзім де сондай ақиқат.

Валентина мұны естігенде қалш-қалш етті; ұстап тұрған шарбақты қоя бере салды да, екі қолы сылқ ете қалды, екі көзінен ыршыған жас бетінен сорғалай ақты.

Тәуекелге бел бұған Моррель қыз алдында сол тұнжыраған күйі тұра берді.

— Аясаңызшы, аясаңызшы мені, — деді қыз, — өзіңізді өзіңіз өлтірмейтін шығарсыз, дегенмен, солай емес пе?

— Арым алдында ант етейін, атылып өлем, — деді Максимилиан, — бірақ сізге бәрібір емес пе? Сіз өз парызыңызды өтейсіз ғой, сондықтан да арыңыз таза болады.

Екі қолымен кеудесін басып, Валентина тізерлей құлап түсті; көкірегі қарс айырылардай болды.

— Максимилиан, — деді ол, — достым менің, жалғандағы жақыным менің, құдай қосқан жарым менің, жалынып-жалбарынып айтарым: жапа шексең де тірі бол. Мүмкін, біз қосылар күн де туар бір кезде.

— Хош-есен болыңыз, Валентина! — деп қайталады Моррель.

— Құдайым-ай, — деді Валентина, әбден дағдарған адамдай, екі қолын көкке жайып, — өзің көрдің ғой, сол көнбіс қалпымда қалу үшін шамам келгенше аянған жоқпын, өтіндім де, өлердегі сөзімді айтып, көзімнің жасын төксем де илікпей қойды ғой. Ал ендеше, — деді ол сөзін жалғап, даусын қатайтып, көзін сүртіп жатып, — опық жеп өлгенше, ұяттан өлгенімді артық көрдім. Сіз өмір сүретін боласыз, Максимилиан, мен тек сіздікпін енді, басқа ешкімнің қажеті жоқ маған. Қашан, қай минутта, қазір дейсіз бе? Айтыңыз, әмір етіңіз, мен даяр.

Бірер қадам жерге тағы да ұзап кеткен Моррель қуанғаннан өңі қашып, көзі жайнап қайтып оралды да тор шарбақтан Валентинаға қолын созды.

— Валентина, — деді ол, — қымбатты достым менің, маған бұлай демей-ақ қойыңыз, онан да өзімнің өлгенім артық. Егерде мен сізді қалай сүйсем, сіз де мені солай сүйетініңіз рас болса, онда неге мен күшпен әкетуім керек сізді? Әлде сіз тек жаныңыз ашығаннан ғана өмір суруге мәжбүр етпексіз бе мені? Ондай болса өлгенім көп артық.

— Шындығында да, — деп күбірледі Валентина, — бұл дүниеде мені сүйетін жалғыз адам кім? Сол. Талай жапа шегіп, жабырқағанда жұбатқан кім мені? Сол. Бар үміт артатын адамым кім, амалым құрып абдырағанда аңсайтыным кім, жаралы жүрегімнің шипагері кім? Тек сол, тек сол ғана. Ендеше, сенікі де дұрыс, Максимилиан; ер деп етегіңнен ұстаймын да туған үйімді, қара орманымды, бәрін тастап соңыңнан еріп кете барамын... Осымен тамам! Жақсылықты білмейтін не деген рақымсыз едім, — деді Валентина еңіреп тұрып, — атамды тарс ұмытып кетіппін ғой!

— Жоқ, — деді Максимилиан, — сен оны тастап кетпейсің. Нуартье мырза мені шет көрмейді деген сияқты едің бірде; ендеше, біз қашып кетпес бұрын, алдын ала бәрін де айт атаңа. Оның қолдағаны — құдайдың қолдағаны бізді. Ал біз қосылысымен оны қолымызға аламыз; сонда екеуміз де ол кісіге немере боламыз. Оның сенімен қалай сөйлесетінін, оған қалай жауап қайыратыныңды маған өзің айтып бергенсің; көр де тұр, ишарамен тілдесуді мен де лезде үйреніп аламын әлі. Серт етемін, Валентина, алда тосып тұрған қайғы-қасірет емес, бақыт екеніне уағда беремін!

— Көрдің бе, Максимилиан, мені қаншалық билеп алғаныңды. Сенің айтқаныңның бәріне бастан-аяқ илануға әзірмін мен, бірақ та, осының бәрі есуастық қой. Әкенің қарғысына ұшыраймын; мен оны білем ғой, жүрегі тас боп қатып қалады да ғұмыры бір жібімейді. Онан да, бүйтейік, Максимилиан: егер алдап-сулап, жалынып-жалпайып, қалай боларын қайдам, сәті түсер болса, қысқасы, ретін тауып той мерзімін кейінге шегертсем, сіз тоса алар ма едіңіз?

— Тосатыныма ант етейін, ал сіз осы сұмдық неке ешқашан да қиылмайды, тіпті сізді пэрге, не священникке зорлап сүйреп ап барса да, бәрібір жоқ деген бір-ақ сөзді айтамын деп серт беріңізші.

— Қасиетті анамның атымен ант еттім сізге, Максимилиан.

— Онда тоса тұрамыз, — деді Моррель.

— Иә, тосалық, — деп қостай кетті Валентина, осы сөзден жүрегі енді орнына түскендей болып, — сәтін салса құтылып кету қиын ба?

— Мен сізге сенемін, Валентина, — деді Моррель. — Сіз не істесеңіз де бәрі орынды; бірақ сіздің жалынып-жалбарынғаныңызға құлақ аспаған күнде, егер әкеңіз, сондай-ақ де Сен-Меран ханым д’Эпине келісімшартқа қол қоюға ертең келсін деп көнбей отырып алса...

— Ондай жағдайда, Моррель... мен сізге сөз бердім ғой.

— Қол қоюдың орнына сіз...

— Сізге тартып отырамын, сөйтіп біз қашып кетеміз; бірақ оған дейін жаратқанның киепетіне қалармыз, көріспей-ақ қоялық; әлі күнге шейін үстімізден түспегенінің өзі ғажап қой, бұл да болса құданың құдіреті де; егер екеуіміздің кездесіп жүретінімізді біліп қалса, ешқандай үміт етуге болмас еді ғой.

— Жөн айттыңыз, Валентина; бірақ мен қалай білмекпін...

— Нотариус Дешан арқылы.

— Иә, оны білем мен.

— Және мен арқылы. Өзім хатпен хабарлаймын, сеніңіз маған. Құдайым-ай, бұл некеден сіз сияқты, менің де жаным түршігеді, Максимилиан!

— Рақмет, алдаразы болсын, Валентина, аяулым менің! Сонымен, бәріне де келістік қой; айтқан сағатыңызда мен осылай ұшайын, ал сіз мына қоршаудан өте саласыз, бұл онша қиын болмас; өзім көтеріп аламын; бақша қақпасының алдында сізді күйме күтіп тұратын болады — дереу апайымдікіне алып кетемін. Ел-жұрттан сонда барып жасырынамыз, болмаса, ешкімнен де бой тасаламаймыз, — оны өз қалауыңыз білсін, — бақытқа құштар көңілімізге, ісіміздің ақиқат дұрыстығына сол жерден медет табамыз, сөйтіп, бауыздап жатса, мыңқ етпейтін қошақанның кебін кимейтін боламыз.

— Жарайды, солай болсын! — деді Валентина. — Менің де, Максимилиан, сізге айтарым: не істесеңіз де сәттілік серігіңіз болсын.

— Сүйіктім менің!

— Қалай, әйеліңізге разысыз ба? — деп сұрады қыз мұңлы пішінде.

— Валентина, қымбаттым, иә деген сөзді тым қораш көріп тұрғаным.

— Сонда да айтқаныңыз мақұл.

Валентина соны айтып, шарбаққа еңкейе беріп, оттай ыстық демімен өртеп жіберердей боп, ернін Моррельге тоса беріп еді, екінші жағынан келіп жігіт те мұздай шарбақка жанай беріп, қадала сүйіп алды.

— Сау болыңыз, — деді Валентина, бақыттың бал дәміне мейірі қанбай, зорға ажырап, — сау болыңыз!

— Сізден хат күтейін бе?

— Иә.

— Рақмет, менің қымбатты қосағым, сау болыңыз!

Пәк ғашықтың ернін шөп еткізгені естілді де, іле-шала Валентина жөке аллеясын бойлап жүгіре жөнелді.

Бұта-қарағанға тиіп қыз көйлегінің судыр қаққаны басылып, аяң басқан сайын естілген құмдақ жолдың шықыры caп болғанша Моррель құлақ тосып тұрды; сонсоң көк жүзіне езіле-елжірей жымия қарап, осындай махаббат дарытқан жаратқанға шүкіршілік етіп, бұл да өз жайына кетті.

Үйге қайтып оралған соң Максимилиан кеш бойы, ертесіне күні бойы күтіп, ешқандай хабар ала алған жоқ. Тек үшінші күн дегенде, ертеңгі сағат он кезінде, нотариус Дешанға барғалы жатқанда почтадан хат алды да, Валентинаның қолтаңбасын ғұмыры көрмесе де содан келгенін бірден ұқты.

Хатта былай деп жазылған екен:

«Қанша жалынып-жалбарынып, жас төксем де ештеңе шығара алмадым. Кеше Филипп Рульский әулие шіркеуінде екі сағат болып, екі сағат бойы құдайға құлшылық еттім. Бірақ адамдар сияқты құдай да жар болмады маған; сонымен келісімшартқа қол қою бүгінгі кешкі сағат тоғызға тағайындалды.

Жүрегіме қандай адал болсам, сөзіме де сондай адалмын, Моррель. Мен сізге уағда бергем, жүрегім де — сіздікі!

Сонымен, кешке дейін хош боп тұрыңыз; тоғызға ширек сағат қалғанда, шарбақ жанында.

Сіздің зайыбыңыз Валентина де Вильфор.

P.S. Бишара әжем тым төмендеп барады: кеше сандырақтаумен болды; ал бүгін сандырағы асқынып, ақылынан алжаса бастағаны.

Әжемді осындай ауыр жағдайда тастап кеткенімді ұмыттырып жіберетіндей мені соншалық беріле сүйесіз ғой, солай ма?

Байқауымша, келісімшартқа бүгін кешке қол қойылатынын Нуартье атамнан жасыратын тәрізді».

Валентинадан алған мағлұматпен Моррель шектеліп қоймады, нотариусқа барып сұрады, келісімшартқа бүгін кешкі сағат тоғызда қол қойылатынын ол да растады. Сосын Монте-Кристоға соғып, бұл жағдайдың егжей-тегжейін біліп алды, Францтың өзі келіп салтанатты оқиғаның болатынын графқа хабарлапты; де Вильфор ханым шақыра алмағанына кешірім өтініп, өз тарапынан графқа хат жазып жіберіпті; маркиз де Сен-Меранның опат болуы, оның жесірінің сырқаттанып қалуы бұл салтанатты жағдайға қаралы рең беретін болғандықтан, графтың көңіліне қаяу түсіруге дәті бармағанын айта келіп, ханым оған есен-саулық тілепті.

Соның қарсаңында Францты де Сен-Меран ханымға апарып көрсетіпті, бұл оқиғаның құрметіне орнынан тұрған маркиза іле-шала қайта төсек тартып жатып қалыпты.

Әрине Моррель қатты абыржып келген болатын, мұны граф бірден байқады; сондықтан да Монте-Кристо оған, тіпті, жайылып жастық болды, бұған тебіреніп кеткен Максимилиан бар сырын ақтарып сала жаздады. Бірақ Валентинаға берген уағдасы есіне түсіп, жүрек тереңіндегі сырын шашпай сақтап қалды, әйтеуір.

Валентинаның хатын Максимилиан күн ұзағына бір жиырма рет оқыған болар. Өміріндегі жазып отырған алғашқы хаты бұл және бұған түрткі болған себеп қандай десеңізші! Хатты қайталап оқыған сайын, Валентинаны қалайда бақытты етуге тиіспін деп өзіне-өзі серт етумен болды Моррель. Шынында да, нартәуекелге бел буып отырған мынадай жас қыздың сүйген жігітіне не десе де хақы бар емес пе! Тек бұған бола сүйіктісі бәрін талақ еткен соң, жігітте не жан қалмақ! Ғашығына жан-тәнімен табынса керек-ті сол жігіт! Падишасы да, жан жары да сол перизат емес пе жігіт үшін; оны қастер тұтып, құлай сүю үшін бір жүрек аз тәрізді.

Валентина келіп өзіне: «Міне, келдім, Максимилиан, мен сіздікпін» деп айтады-ау дегенді ойлағанда Моррель елжіреп, ет жүрегі езіле жаздады.

Қашуға алдын ала ол бәрін әзірлеп қойған болатын: бақшаның ішіне әкеп, жоңышқаның арасына жиылмалы екі баспалдақ тығып тастаған; өзі айдауға тиісті екі аяқты арба әзір тұр; қасына қызметші ертпейтін болды; шамдарды әдейі жақпайды, бірақ бірінші көшеден айнала беpiп жақпақ-тұғын, өйткені, аса сақтық жасаймын деп жүріп полицияның қолына түсіп қалуың кәдік.

Оқта-текте Моррельдің тұла бойы түршігіп кетеді; осы күнге шейін тек қолын қысып, саусақтарының ұшын сүйгені болмаса, жақын жолап көрмеген дәрменсіз тыпыршыған тіршілік иесін қоршаудан түсіріп алып жатқанда құшағыма қысамын-ау дегенді ойлайтын.

Бірақ түс ауа, уағдалы сағаттың таяп қалғанын сезген Моррельдің оңаша қалғысы келді. Қаны басына теуіп тыншытпады, базбіреудің қойған сауалы да, досының үні де оның жынына тиер еді бұл сәтте; бөлмесін бекітіп алып, кітап оқымақ болды; бірақ көзі ештеңе көрмей, кітаптың жолдарын құр жүгірте қараумен әуреге түсті; ақыры кітапты лақтырып жіберді де, қашудың амалын басынан бастап қайта ойластыруға кірісті.

Уағдалы сағат таяп қалды.

Ынтызар Моррельдің сағат тіліне тыныштық берген күні жоқ; бүгін де тынымсыз түртпектей берген, енді соның салдарынан кешкі алтының кезінде сегіз жарымды көрсетіп тұрды сағаты. Енді ол жүретін уақыт болды деп шешті; келісімшартқа қол қою тоғызға тағайындалғанымен, шамасы, Валентина бұл мағынасыз әурешілікті күтіп бекер уақыт оздырмаса керек-ті. Сонымен өз сағатына қарап тура сегіз жарымда Меле көшесінен шыққан Моррель өз бақшасына енген сәтте Филипп Рульский шіркеуінің сағаты сегізді соғып жатты.

Ат жеккен жеңіл арбасын бұрын өзі жасырынып жүрген ескі қыстаудың құлаған жұртының тасасына қойды.

Бірте-бірте ымырт үйіріліп, бақтағы қалың жапырақ дәу қара жартас сияқты тұтасып көрінетін болды.

Сонда барып Моррель тығылып жатқан жерінен шығып, жүрегі лоблыған күйі шарбақтан ішке көз жіберді; бақ ішінде тірі жан жоқ. Сағат сегіз жарымды соқты.

Содан кейін жарты сағат күтті. Моррель қоршауды бойлап әрлі-берлі аяңдап жүріп, тақтайлардың арасындағы саңылауға қайта-қайта қарағыштай берді. бақтың іші қараңғылана түсті; бейуақта ағараңдаған көйлек көрінбес пе екен деп тесіле қарағанмен, ешкім көзге түспеді, мүлгіген тыныштықта аяң тықыры да естілген жоқ.

Ағаштардың арасынан көрініп тұрған үйдің шамы жанбай қойды, сол мелшиген өлі қалпында; неке келісімшартына қол қойылу сияқты маңызды оқиға болып жатқан үйге ныспы ұқсамайды.

Моррель сағатын суырып алды: қараса онға он бес минут қалған екен, бірақ сол мезетте екі не үш мәрте соққан шіркеу сағаты тоғыз жарым екенін хабарлап, оның қалта сағатының қате көрсетіп тұрғанын анықтап берді.

Демек, Валентинаның өзі белгілеген уақыттан жарты сағат асты деген сөз бұл: сағат тоғыз деп еді, тіпті одан да ертерек болмаса кеш емес, әйтеуір.

Моррель үшін бұл ең ауыр минуттар болатын; өткен әр секунд қорғасын балғамен жүрегін ұрып кеткендей әсерде еді.

Жапырақтың болар-болмас сыбырынан, желдің уф еткен лебінен Максимилиан селк ете қап, маңдайынан суық тер бұрқ ете түседі; тұла бойы түршігіп, қалш-қалш еткен қалпы әкелген басқышын қоршауға іліп қойды да, уақыт оздырмас үшін бір аяғын төменгі тепкішекке салып даяр тұрды.

Осылай біресе шошынып, біресе үміттеніп, жүрегі алып-ұшып, аузына тығылып тұрғанда шіркеу сағаты түнгі онды соқты.

— Жоқ, — деп күбірледі зәресі ұшқан Максимилиан, — келісімшартқа қол қою осынша ұзаққа созылуы мүмкін емес, тегінде күтпеген оқыс бір жағдай болса керек; бәрін алдын ала ойлап-пішіп, бұл рәсімнің бас-аяғы қаншаға барарын есептеп қойдым емес пе. Дәу де болса бұл тегін емес.

Көңілі аласұрған Моррель біресе шарбақтың жанымен әрлі-берлі адымдап кетеді де, біресе тұра қалып ып-ыстық маңдайын сұп-суық темірге басады. Келісімшартқа қол қойып болысымен Валентина есінен танып қалды ма екен әлде? Болмаса қашып шығуға ыңғайлана бергенде ұстап алды ма екен? Өзі ықтимал санаған тек осы жағдайдың екеуі де Моррельдің қабырғасын қайыстырды.

Қашып шыққан соң Валентина әлі құрып, осы бақтың бір жерінде құлап қалған болуы керек деген шешімге келді ол ақыры.

— Ал, олай болса, — деді Максимилиан көтеріңкі үнмен, сатымен жоғары тез-тез өрмелеп бара жатып, — қараптан-қарап тұрып айырылып қалуым мүмкін және онда бұған кінәлі тек өзім ғана болам!

Осы ақылды есіне түсіріп, түртпектеген шайтан құлағына қайта-қайта қоймастан сыбырлап әбден сендіргені соншалық, әлгі долбар енді Моррельге шындай көрінді. Бұрынғыдан да қоюлана түскен түн қараңғысында тесіле қараған сайын түнек торлаған аллеяда біреу жатқандай болды да тұрды оған. Желмен әлдекімнің ыңырсыған үні келіп жеткендей болған соң, Моррель тіпті дыбыстап шақырып көрмекке ниет еткен-тұғын.

Ақыры сағат он жарымды соқты; енді күтудің реті жоқ, не болса да болып тынды; Максимилианның екі шекесі солқылдап көзінің алды тұманданып кетті; ол енді қоршаудан екі аяғын асыра салбыратып жіберді де бақтың ішіне қарғып түсті.

Сосын ешкімге сездірмей Вильфордың бағына енді; мұның аяғы жақсылыққа апарып соқпасын білсе де оның енді тайынар түрі жоқ еді.

Ол жарды жағалап біраз жүрді де, бір уақытта аллеяны жүгіріп кесіп өтіп, қалың ағашқа қойып кетті.

Одан да лезде өте шықты. Енді оған анадай жерде Вильфордың үйі көрініп тұр.

Бақтағы қалың ағаштың арасынан қадала қарағанда көңіліне алған күдігінің расқа шыққанына Моррельдің көзі енді әбден жеткені: салтанатты күндерде самаладай жарқырап тұратын терезелер ізім-ғайым, бұлт басқан ай қараңғысында оның алдында сұп-сұр үйдің сүлбасы ғана елес бергендей.

Тек екінші қабаттың үш терезесінен өлеусіреген жарық оқта-текте өшіп-жанып тіршілік белгісін бергендей. Бұл үш терезе де Сен-Меран ханымның бөлмесінікі.

Қызыл перделердің ар жағындағы жарық толассыз маздап тұр. Бұл перделер де Вильфор ханымның ұйқыжайына тұтылған-тұғын.

Моррель мұның бәрін дәл бағдарлады. Валентинаның жүріс-тұрысын сағат сайын ойша бақылап отыру үшін үйдің ішкі құрылысын қоймастан сұрап, көңіліне жаттап алғаны сонша, онда бас сұқпай-ақ ол бес саусағындай білетін бәрін де.

Валентинаның келмей қалғанынан гөрі Моррель мына түнек басқан тымырсық үйдің көрінісінен қатты шошынды.

Қапа болып қанына қарайған ол енді ештеңеден тайынбауға бел буды, қалайда Валентинаны бір көріп, оның қандай бақытсыздыққа душар болғанына көз жеткізбек; оның нендей пәле екенінен де бейхабарлығы және рас-тын. Тоғайдың шетіне іліккен соң, алдындағы жан-жағы ашық гүлзарды тез кесіп өтпекке енді ыңғайлана бергенде, қарсы беттен кенеттен соққан желмен әлдекімнің даусы талып естілді.

Енді ол қалың бұта ішіне қайта шегініп, түн қараңғысын жамылып, қыбыр етпестен үн-түнсіз тұрып қалды.

Бәрін де алдын ала ойластырып үлгерді Моррель: егер бұл Валентина болып, осы тұстан жалғыз өткендей болса дыбыс бермек; ал жалғыз болмаған күннің өзінде де Валентинаның аман-есендігін өз көзімен көріп, көңілі тыншымақ; ал басқа бір бөгде адамдар болса, тың-тыңдап біpep сөзін ұғып қалса да осынау шытырман жайдың аужайын аңғарары хақ.

Осы кезде бұлттан шыққан айдың жарығымен қасына бір қара киімді кісіні ертіп Вильфордың есік алдына шыққанын көрді Моррель. Екеуі басқышпен төмен түсіп, аллеяға бет алды. Бері қарай беттеуі-ақ мұң екен, қара киімді кісінің дәрігер д' Авриньи екенін Моррель айны-қатесіз таныды.

Олардың өзіне қарай келе жатқанын көрген Моррель еріксіз шегіншектей берді; тек бұта-қарағанның ішінде өскен жабайы үйеңкі діңгегіне соқтыққанда барып амалсыздан тоқтауға мәжбүр болғаны.

Көп ұзамай Вильфор мен дәрігер аяқ басқан сайын шықыр-шықыр еткен дыбыс сап болды.

— Солай, қымбатты дәрігер, — деді король прокуроры, — бізге құдайдың қатерін тіккені ме бұл, не деген ауыр қаза! Неткен оқыс соққы десеңізші! Мені жұбатамын деп әуре болмаңыз, қайғы салған бұл жара жуырда жазыла қоймас. Үзіліп кетті, үзіліп кетті!

Маңдайынан мұздай қара тер шығып, Максимилианның тісі шықыр-шықыр ете қалды. Вильфордың өзі қарғыс атқан деп санаған бұл үйде кім болғаны сонда?

— Қымбатты де Вильфор мырза, — деп жауап қатқан дәрігердің даусын естігенде Моррельдің аза бойы қаза тұрды, — сізді мұнда ертіп келгенде көңіліңізді жұбатқалы келген жоқпын, қайта керісінше...

— Мұнымен не айтпақсыз? — деп үргелектеніп қалды король прокуроры.

— Менің айтайын дегенім, сіз душар болған бақытсыздықтың артында батпандай пәлесі жатуы кәдік.

— О, тәңір! — деп күбірледі Вильфор жұдырығын түйіп. — Тағы не айтпақсыз маған?

— Достым, бізден басқа тірі пенде жоқ қой бұл жерде, әйтеуір?

— Иә, әрине. Неге сонша сақтандыңыз?

— Өйткен себебім, сізге бір сұмдық хабар айтпақ едім — деді дәрігер, — қане, тізе бүгелікші.

Вильфор отырған жоқ, сәкіге сылқ ете қалды. Дәрігер оның иығына қолын салған күйі алдында тұр.

Моррель бір қолымен маңдайын басып, екінші қолымен жүретін басты.

«Үзіліп кетті, үзіліп кетті!» — деп тарсылдай соққан жүрегі миын шағып барады.

Тіпті, өзі де тіл тартпай кететін тәрізді көрінді.

— Айта беріңіз, дәрігер, құлағым сізде, — деді Вильфор, — қалай сілікпелеймін десеңіз де мен көндім бәріне.

— Әлбетте, де Сен-Меран ханым жасы келген кісі еді ғой, сөйтсе де, денсаулығы мықты болатын.

Он минуттың ішінде Моррельдің алғаш еркін тыныстағаны енді ғана.

— Қайғыдан өлді, — деді Вильфор, — иә, қайғыдан, дәрігер. Маркизбен қырық жыл отасып...

— Гәп қайғыда емес, қымбатты достым, — деп жауап берді оған дәрігер. — Рас, ілуде-шалу қасірет күйігінен кететіндер де болады, бірақ қайғы бір күнде, не бір сағатта, не он минут ішінде бәрібір өлтіре алмайды адамды.

Вильфор ләм-мим деген жоқ; тек алғаш рет басын көтеріп, дәрігерге үрейлене қарады.

— Жан тәсілім қылғанда сіз жанында болдыңыз ғой? — деп сұрады д'Авриньи.

— Әрине, — деп жауап қайырды король прокуроры, — кетпеңіз деп маған өзіңіз ғой сыбырлаған.

— Де Сен-Меран ханымның өлген ауруының белгілерін байқадыңыз ба сіз?

— Байқамай ше; арасына бірер минут салып, маркизаның талмасы үш мәрте ұстады және әр ұстаған сайын арасы жақындап, тым ауырлай түсті. Сіз келген кезде тынысы тарыла бастаған, сосын талып қалды, оны мен әшейін жүйкенің әсеріне жорыған едім. Бірақ қол-аяқтары қаздиып, мойны қақиып, бір түрлі адам шошынарлық кейіпте төсегінен көтеріліп келе жатқанын көргенімде шындап қорқайын дедім. Сіздің түріңізге қарап, мен ойлағандай емес, жағдайдың мүшкіл екенін аңғара қойдым. Ұстамасы басылған соң, қанша қарасам да сіз мен жаққа назар аудармадыңыз. Сіз тамырының соққанын санадыңыз, сол кезде талмасы екінші рет ұстады да, мен жаққа мүлде қарамай қойдыңыз. Екінші мәрте ұстаған талмасы бұрынғысынан ауыр болды; бағанағы алғашқы өзіміз көрген адам шошырлық қимыл-қозғалыс сол күйінше қайталанды да, еріндері көкпеңбек боп, тартыла берді. Ал үшінші мәрте талмасы ұстағанда маркиза дүнне салды. Алғашқы ұстамадан кейін мұны сіреспе екен деп ойлағам: мұны өзіңіз де растадыңыз.

— Иә, жұрт көзінше солай дедім, — деп қарсылық білдірді дәрігер, — Бірақ енді өзіміз оңаша қалдық қой.

— Сонда маған не айтпақ едіңіз?

— Айтпағым сол, сіреспе мен өсімдік уымен уланғанның нышаны біп-бірдей.

Вильфор орнынан атып тұрды да, үн-түнсіз мелшиіп бір минуттай қатып қалды, сонан кейін сәкіге қайтадан сылқ етті.

— Құдай-ау, дәрігер, өзіңіз не айтып отырғаныңызды түсінесіз бе? — деді ол.

Моррель не өңі екенін, не түсі екенін айыра алмай тұр.

— Тыңдаңыз мені, — деді дәрігер, — бұл айтқанымның қаншалық салмағы барын және оны кімге айтып отырғанымды бек жақсы білемін.

— Сонда қазір кіммен сөйлесіп отырмын деп білесіз: лауазым иесімен бе, әлде досыңызбен бе? — деп сауал қойды Вильфор.

— Досыммен, қазір тек досыммен ғана сөйлесіп отырмын. Сіреспенің белгісі мен өсімдік уымен уланғанның белгісінің ұқсастығы соншалық, әлгіде айтқан қорытындыма қол қоюға жүрегім дауаламас та еді. Сондықтан да, қайталап айтамын сізге, қазір лауазым иесімен емес, досыммен сөйлесіп отырмын. Ал досыма айтарым мынау: сағаттың төрттен үш бөлігіндей уақыт ішінде де Сен-Меран ханымның жанталасқанын, қалшылдап, құрысып-тырысқанын, ақырында үзіліп кеткеніне шейін бақылаумен болдым; енді оның уланып өлгеніне кәміл көзім жеткені былай тұрсын, керек десе, оның уланған уының атына дейін айта аламын, иә, нақты айтып бере аламын.

— Дәрігер, дәрігер!

— Бәрі де қолмен ұстатқандай: ұйқышылдық пен жүйке талмасының алма-кезек келуі, мидың әсіре қозуы, орталық жүйенің жансыздануы дәлме-дәл келіп тұр. Де Сен-Меран ханым өзіне берілген, бәлки, жаңылысып берілген шығар, бәрібір бруцин немесе стрихнинді аса көп мөлшерде ішкеннен өлген.

Вилфор жалма-жан дәрігердің қолынан шап берді.

— О, бұныңыз ақылға қонбайтын әңгіме! — деді ол. — Бұл түс шығар, тәңірім-ай, түс қой бұл! Сіздей адамның дәл осындай сұмдықты айтқанын тыңдаудың өзі қияметқайым ғой! Жалбарынайын сізге, дәрігер, ағыңыздан жарылыңызшы, бәлки, жаңсақ кеткен шығарсыз!

— Әрине, олай болуы да мүмкін, сөйтсе де...

— Сөйтсе де?

— Сөйтсе де жаңсақтық деп ойламаймын.

— Дәрігер, аясаңызшы мені, соңғы күндерде небір сұмдықты көріп бақтым ғой, тіпті, ақылымнан алжасып кетем бе деп те қорқам.

— Де Сен-Меран ханымды менен басқа қараған дәрігер болды ма?

— Жоқ.

— Маған рецептісін көрсетпей, дәріханадан жалпы дәрі алдырған жоқсыздар ма?

— Жоқ.

— Де Сен-Меран ханымның дұшпандары бар ма еді?

— Ондайын білген емеспін.

— Оның өлгенін көздеп жүрген ешкім жоқ па еді?

— Жоға, құдая, жоқ, әрине. Менің қызым — оның бірден бір мирасқоры; Валентина кіндіктен жалғыз... О, егерде бұлай болар деп ойлаған болсам, мұндай ойға бір мезет орын бергені үшін көкірегіме қанжар салып алар ем.

— О не дегеніңіз достым! — деп енді д'Авриньи жіг-жаппар болды. — Құдай сақтасын, біреу-міреуді кінәлаудан аулақпын. Мені тек оқыс болған бақытсыздық, қателік жайлы ғана айтып отыр деп түсініңіз. Бірақ кездейсоқ болсын, басқа болсын, мұның факт екені анық, сондықтан да бұл туралы сізге ашықтан-ашық айтпасқа арымның алдында шарам жоқ. Анықтап біліңіз.

— Кімнен? Қалай? Не жөнінде?

— Айталық, малай шал Барруа қателескен жоқ па екен; байқамай, өзінің қожайынына дайындалған әлдеқандай бір дәріні маркизаға сол беріп қойып жүрмесе?

— Менің әкеме дайындалған дәріні ме?

— Иә.

— Ау, Нуартье мырзаға дайындалған дәріні ішіп, де Сен-Меран ханым қалайша уланбақшы?

— Ол оп-оңай; өзіңіз білесіз, кейбір аурулар үшін дәрі удан жасалады, сал сондай аурулардың қатарына жатады. Сал боп қалған Нуартье мырзаның қол-аяғына жан бітірмек боп, мылқау боп қалған Нуартьеге тіл бітірмек боп емдей-емдей әбден амалым таусылған соң осыдан үш ай бұрын мен ең соңғы шараны қолданып ем. Міне, үш айдың жүзі болды, мен оны бруцинмен емдеп келемін. Сөйтіп, оған беріп жүрген осы соңғы дәрінің құрамында алты центиграмм бруцин бар; сал боп қалған Нуартье мырзаның органдары үшін мұның ешқандай зияны жоқ; оның үстіне, бруцинді бұл мөлшерде ішкенге дейін ол әсте-әсте мысқалдап ішіп бойын үйреткен ғой; бірақ басқа адамды өлтіру үшін осының өзі жетіп жатыр.

— Солай деңіз. Бірақ де Сен-Меран ханымның бөлмесі мен Нуартье мырзаның бөлмесі бір-бірімен мүлде жалғаспайды. Және енемнің бөлмесіне Барруа бас сұққан емес. Мен сізге мынаны айтпақпын, дәрігер. Өзіңізді ең білгір дәрігер деп санаймын мен, ең бастысы — жер-жаһандағы ең ақжүрек адам деп білемін сізді; міне, сондықтан да, өмірде қандай жағдайға душар келсем де сіздің сөзіңіз мен үшін жолыма шұғыла шашқан күн тәрізді, шамшырақ іспеттес. Сөйткенмен де, дәрігер, солай бола тұрса да, сізге кәміл сене тұрсам да, дәп қазір өз басым «Errare numanum est³» деген аксиомаға жүгінгім бар.

— Олай болса, Вильфор, — деді дәрігер, — менің әріптестерімнің ішінде дәп маған сенгендей сенетін адамыңыз бар ма?

— Неге олай дедіңіз? Онымен не айтпақсыз?

— Сол адамыңызды шақыртыңыз, мен оған барлық көрген-баққанымды баян қылайын, сонсоң біз өлікті сойып көреміз.

— Сөйтіп, удың ізін таппақсыз ба?

— Жоқ, уды емес, мен оны айтып отырған жоқпын; бірақ біз жүйке жүйесінің тітіркенісін айқындаймыз, сөз жоқ, кәдімгідей тұншығып өлгенін анықтаймыз, содан кейін барып сізге былай дейміз: қымбатты Вильфор мырза, егер бұл бейғамдық десек, қызметшілеріңізге бұдан былай ықтиятты болыңыз; ал өшпенділік болса — дұшпандарыңыздан сақтанғайсыз.

— Не деп тұрғаныңызды білесіз бе өзіңіз, д’Авриньи! — деп тіл қатты салы суға кеткен Вильфор. — Бұл сыр бізден басқа бөгде біреуге әйгі болды дегенше тексеріс жүреді деңіз, ал менің үйімде тергеу жүргізу — ақылға сыймайтын нәрсе ғой! Дегенмен де, — деп сөзін соза түсті келісімге келген король прокуроры, дәрігерге жалтақтай қарап, — егерде сіз қаласаңыз, егерде сіз қалайда талап етсеңіз, мен мұны істеймін. Шынында да, мен мұны қолға алуға тиіс те шығармын, бәлки; менің жағдайым осыны қажет етіп тұр. Бірақ дәрігер, көріп тұрсыз ба, құр сүлдерім отырғанын; мынадай қазадан кейін басымнан анадай шатақ шығып жатса оңай ма! Әйелім мен қызым бұл күйікке шыдай алмас. Ал енді, дәрігер, маған келер болсақ осы дәрежеге жеткенше және жиырма бес жыл бойы король прокурорының қызметін атқарып отырып, алуан түрлі жау таппау мүмкін емес. Жауларым жетіп жатыр. бұл іс елге жария болса, олардың мәз-мейрам боп, масайрайтыны кәміл, ал мен үшін бұл масқара. Күйкі ойларға берілгеніме ғафу өтінемін. Егер сіз священник болсаңыз, мұны айтуға дәтім шыдамас еді: бірақ сіз адамсыз ғой, адамдарды бек жақсы білесіз, дәрігер, а, дәрігер, сіз маған ештеңе айтқан жоқсыз-ау деймін, солай емес пе?

— Қымбатты де Вильфор мырза, — деді дәрігер толқи сөйлеп, — менің бірінші парызым — адамды сүю. Егерде ғылым осынша дәрменсіз болмағанда, мен де Сен-Меран ханымды құтқарып қалатын едім; бірақ ол кісі өліп кетті ғой; мен енді тірілердің қамын ойлауым шарт. Бұл сұмдық сырды жүрегіміздің тереңіне көміп тасталық. Ал егерде біреудің сұқ көзі мұны көре қалғандай болса, менің үндемегенімді біліп, надан десе дей берсін, қарсы емеспін. Бірақ сіз іздеу салыңыз, тынбастан тексеріңіз, күш-жігеріңізді аямаңыз, өйткені, бұл пәле тек мұнымен тоқтаса бір сәрі... Сөйтіп, жазықты адамды тапқан соң, егер тек таба алсаңыз, менің сізге айтарым: төрешісі өзіңізсіз, қалай деп шешсеңіз, солай болмақ!

— Рақмет сізге, дәрігер, рақмет! — деді Вильфор қуанғаннан есі шығып. — Ешқашанда өмірімде сізден артық досым болған емес.

Сонсоң, іле-шала дәрігер әлгі шешімінен айнып қала ма деп қорыққан адамдай, орнынан көтеріліп, досын үйге қарай ерте жөнелді.

Екеуі сөйтіп кете барды.

Құдды ауа жетпеген адамдай екі қолымен қалың бұтаны жарып ашып еді, Моррельдің аруақтай боп-боз өңіне ай сәулесі түскені.

— Жаратқанның өзі ғана жар болған екен маған, бірақ не деген сұмдық бұл! — деді ол. — Әй, бишара Валентина-ай! Мұншама қасіретке қалай шыдар екен?

Осыны айтып тұрып ол біресе қызыл перде тұтылған терезеге, біресе ақ перде тұтылған үш терезеге кезек-кезек қараумен болды.

Қызыл перделі терезедегі жарық өлеусіреп сөнуге айналған. Тегі де Вильфор ханым шамды өшірсе керек, терезеден тек түнгі шырақтың жарығы түсіп тұр.

Оның есесіне үйдің арғы жақ шетіндегі ақ перде тұтылған терезелердің бірі ашылды осы сәтте. Түн қараңғысында камин үстінде тұрған май шамның күңгірт сәулесі қалтырап, әлдекімнің балконда қараңдаған көлеңкесі көрінді. Моррель шошып кетті; біреудің еңіреп жылаған даусы құлағына шалынғандай болды.

Қанша ержүрек, әлеуетті жігіт болса да адам баласына тән екі бірдей құдіретті сезім бойын билеп, бір жағынан махаббат жүрегін тебірентсе, екінші жағынан қорқыныш көңіліне қаяу салып әбден діңкелегені соншалық, көзіне елес көрінетін болды.

Тасада жасырынып тұрғандықтан, Валентинаның оны көруі мүмкін емес-тұғын, бірақ сонда да терезе алдындағы қараңдаған көлеңке өзін шақырып тұрғандай болды оған; олқылы-толқылы көңіліне солай көрінді де, оған жалын атқан жүрегі қалтқысыз сенді. Алдамшы сезім ауанымен бұл ойын енді айны-қатесіз ақиқат деп білді ол; сол сол-ақ екен жастықтың арыны бой бермей бой тасалап тұрған жерінен атқып шықты. Көзге түсіп қалам-ау деместен, оқыс көрген Валентина шошына дауыстап жіберсе, бұл үйдің адамдары тік тұрар-ау деп те қауіптенбестен, ай жарығымен аппақ боп, көлбеген көл сияқты көрінген гүлзардан екі-ақ ырғып өтіп, ащы апельсин ағаштары өсіп тұрған есік алдындағы кеспектерге жетіп барды да, басқышпен лезде жоғары көтеріліп, есікті итеріп қалғанда есік оп-оңай-ақ ашылып кеткені.

Валентина оны көрген жоқ; көк жүзінде жүзіп бара жатқан күмістей аппақ бұлттан көз алмай қарап тұрған еді: бұлт бейнесі аспанға ұшып бара жатқан адамның сұлбасына ұқсайтындықтан, мұңлы қызға көкке ұшып кеткен әжесінің шыбын жаны сияқты көрінген.

Бұл кезде Моррель сенектен өтіп, басқыштың таянышын қарманып жүріп тауып алған; тепкішектерге төселген кілемнен оның аяқ тықыры сезіле қойған жоқ; әбден өршеленіп алған Моррель қазір Вильфордың өзі қарсы жолықса да тайынбас еді. Вильфорға тап келсе не істейтінін ойластырып та қойған-тұғын: не де болса көзбе-көз отырып, ағынан жарылмақ, Валентинаға деген шынайы махаббатын айтып ұғындырмақ, мұны мақұлдауын өтініп, жалынып-жалбарынбақ: қысқасы, Моррельде қазір ес жоқ болатын.

Сәтін салғанда, ешкім кезікпеді оған.

Үйдің ішкі құрылысы жөнінде Валентинадан біліп алған мағлұматының пайдасы оған дәп осы жерде тиді; басқышпен өрлеп жоғары алаңқайға оп-оңай шығып, тоқтап айналаға көз жүгірткен ол өксіп жылаған дауысты естіді де және жылаған кім екенін бірден танып, қалай қарай жүру керек екенін жазбай ұқты; бұрылып қарап еді, жартылай ашық есіктен жарық түсіп тұр екен, жылаған дауыс та сол бөлмеден шықты. Бұл есікті серпіп ашты да ішке енді.

Альковтың түкпіріндегі кереуетте бетін сейсеппен айқара жауып тастаған адам сұлбасы байқалды, тегі, өлген кемпір сол болса керек. Ойламаған жерден өзі біліп қалған әлгі құпия сырдан кейін өлік тіпті қорқынышты боп көрінді Моррельге.

Кереуеттің жанындағы жалпақ креслоның жастығына бетін басып, тас боп қарысып қалған екі қолын төбесіне қойып, тізерлеген қалпы еңіреген Валентина солқ-солқ етіп, өксігін баса алар емес.

Сәлден соң терезеден кейін шегінген ол енді дауыстап жаратқанға жалбарына бастады, мұны естігенде қара тас жібитіндей; күйік пен шер өзегін өртеген қыздың сөздері апыл-құпыл, бір-біріне қиыспай, ұғынықсыздау боп естілді.

Терезенің кереге көз қақпаларынан қараған ай майшамның жарығын өлеусіретіп, осынау қаралы көрініске мұңлы бозамық нұрын төкті.

Моррель шыдап тұра алмады; пәлендей діндарлығы болмаса да тым әсершіл-ді, жапа шегіп, егіліп жылаған Валентинаны көрген жігіт бұдан әрі үндемей төзіп тұруға дәті жетпеді. Бір күрсініп, қыздың есімін сыбырлай атап еді, креслоның барқыт тысы батып ізі қалған, жас жуған, құдды Магдалина Корреджоның өзіне қараған бет-жүзін көрді жігіт.

Мұны көрген Валентина таңырқаған жоқ. Жапа шегіп, әбден запыран құсқан жүрек ештеңеге селт етер емес.

Моррель сүйіктісіне қолын созды.

Валентина уағдалы жеріне неге келмегенін айтып түсіндіріп жатпастан, бетіне ақ жауып тастаған өлікті үнсіз нұсқады да, қайтадан еңіреп қоя берді.

Бұл бөлмеде ләм деп сөйлесуге екеуінің жүректері дауаламады. Құдды осындағы бір қалтарыста ернін саусағымен басып, жақ ашпауға үнсіз әмір етіп тура ажалдың өзі қарап тұрғандай екеуі де тылсым тыныштықты бұза алмады.

Бірінші боп тәуекел еткен Валентина болды.

— Мұнда қалай келдіңіз, достым? — деді ол. — Әттең не керек, егер осы үйдің есігін ажал ашпағанда, сізге хош келдіңіз деген болар ем.

— Валентина, — деді Моррель оның қолын қысып тұрып, даусы қалтырай шығып, — сізді сегіз жарымнан бастап тостым; сіз ақыры келмей қойдыңыз, не боп қалды деп есім шығып, қоршаудан қарғып түстім де, баққа еніп кеттім; содан осы қаза жөніндегі әңгіме...

— Қандай әңгіме дейсіз?

Моррель селк ете қалды; дәрігер мен Вильфордың әңгімесі есіне түсіп, сейсептің астынан кемпірдің құрысып-тырысқан қолын, қақшиып қалған мойнын, көкпеңбек ернін көріп тұрғандай болғаны.

— Малайларыңыздың әңгімесінен естіп білдім, — деді ол.

— Бірақ мұнда келгеніңіз бізді жар соқтырумен барабар ғой, достым, — деді Валентина ешқандай кейістік білдірместен.

— Кешіріңіз мені, — деді Моррель де жуып-шайып, — қазір кетемін.

— Жоқ, — деді Валентина, — сізді біреу болмаса біреу көріп қалуы мүмкін, осында қала тұрыңыз.

— Ал мұнда келсе ше?

Валентина басын шайқады.

— Ешкім келмейді, — деді ол, — оған қам жемеңіз, әне, сіздің қорғаныңыз.

Соны айтып ақ жамылған өлікті мегзеді.

— Ал д'Эпине не болды? Айтыңызшы, құдай үшін, — деді Моррель шыдамсыздана.

— Ол әжей үзілген сәтте келісімшартқа қол қоюға келіпті.

— Сұмдық-ай! — деді, өзімшілдігі ұстап, қуанып кеткен Моррель, мына қазаға байланысты той да беймағлұм мерзімге шегеріле тұратын болар деп ойлаған, сөйтсе, мұнысын құдай хош көрмеген екен.

— Әсіресе арқама аяздай батып тұрғаны, — деп сөзін сабақтады Валентина, — менің сүйікті әжем байғұстың өлер алдында тойды қайткенде де тездетіңдер деп жарлық бергені; құдай-ау, ол кісінің мені қорғамақ болғандағысы ғой бұл, сөйтіп онысы да маған қырсық болды емес пе.

— Есіттіңіз бе? — деді кенет Моррель.

Есік ашылып, әлдекімнің аяқ басқаны, дәліздің паркеті мен сатының баспалдақтары сықырлағаны естіліп тұрды.

— Кабинетінен шыққан әкем ғой, — деді Валентина.

— Дәрігерді шығарып салмақ қой, — деп үстеді Моррель.

— Оның дәрігер екенін қайдан білдіңіз? — деді таңырқаған Валентина.

— Жәй болжамым ғой, — дей салды Моррель.

Валентина оған қарап қалды.

Осы кезде сыртқы есіктің жабылғаны естілді. Сонсоң Вильфор баққа шығатын есікті барып өзі кілттеді де, басқышпен қайыра көтерілді.

Сенекке ене беріп, сәл-пәл бөгеліп қалды, тегі, не өз бөлмесіне кірерін, не Сен-Меран ханымның бөлмесіне кірерін білмей дағдарып тұрса керек. Моррель дереу терезе пердесінің тасасына барып тығылды. Ал Валентинамыз міз баққан жоқ, осынау қат-қабағат қасірет оған жайшылықтағы үрку-қорқу дегендІ ұмыттырып жібергендей.

Вильфор өз бөлмесіне кетті.

— Енді, — деді Валентина, — сіз сыртқы есіктен де, бақ арқылы да шыға алмайсыз.

Моррель сасқалақтап Валентинаға қарады.

— Енді тек мұның бір-ақ амалы бар және ең сенімдісі де сол, — деді қыз сөзін жалғастырып, — ол — атамның бөлмесі арқылы шығып кету.

Валентина орнынан көтерілді.

— Кеттік, — деді ол.

— Қайда? — деп сұрады Моррель.

— Атама.

— Мен Нуартье мырзаға бармақпын ба?

— Иә.

— Ақылға салып көрсеңізші, Валентина!

— Мұны баяғыда ойлап қойғам. Бұл дүниеде менің тек жалғыз ғана жанашырым бар, біз екеуміз де оған дәнекерміз... Кетейік енді.

— Байқас болыңыз, Валентина, — деді Моррель жүруге батыл етпей қипақтап, — байқас болыңыз; мұнда келгенімнің қандай есуастық болғанын мен енді ғана ұғып тұрмын. Қымбаттым, осының бәрін ақылға салып барып айтқаныңызға сеніміңіз кәміл ме?

— Әлбетте, — деді Валентина, — тек бейшара әжемді жалғыз қалдырып бара жатқаныма ыңғайсызданып тұрғаным, күзетемін деген уәдем бар еді.

— Өлім хақ қой кімге болса да, Валентина, — деді Моррель.

— Иә, — деп тіл қатты қыз, — Бірақ ұзақ кідірмеймін ғой. Кеттік.

Валентина тура дәлізбен жүріп барып, Нуартьенің бөлмесіне апаратын кішкене басқышпен төмен түсті. Моррель аяғының ұшымен басып, соңынан еріп келеді. Нуартьенің есігі алдындағы алаңшада бұлар малай шалға кезікті.

— Барруа, — деді Валентина, — біздің соңымыздан есікті бекітіңіз де, ешкімді жібермеңіз.

Соны айтып өзі бірінші боп кірді.

Тықыр еткен дыбысты қағыс жібермей құлағын тосып, сол қалпынша Нуартье өз креслосында отыр екен; не болып, не қойғанның бәрін Барруадан естіп-біліп алған қария есікке қарап елеңдеумен отырған; Валентинаны көргенде көзі жайнап кетті.

Немересінің жүріс-тұрысында, өзін-өзі ұстау мәнерінде бір байсалдылық, маңғаздық бары байқалды. Атасы бұған таң-тамаша; мұның мәнісін білмек болған Нуартье оған таңырқай қарады.

— Ататайым, — деді үздік-создық сөйлеп Валентина, — мені жақсылап бір тыңдашы. Осыдан бір сағат бұрын Сен-Меран әжем қайтыс болғанын өзің де білесің. Енді бұл дүниеде өзіңнен басқа мені жақсы көретін адам жоқ.

Қарияның мұны естігенде ет-бауыры езіле елжірегені көзінен көрініп тұр.

— Бар қайғы-мұңымды, тілегімді тек сізге ғана сеніп айтуыма болады ғой, солай емес пе?

Мешел шал мақұлдаған ишара білдірді.

Валентина Максимилианның қолынан ұстады.

— Ендеше, — деді қыз, — мына кісіге жақсылап тұрып қарашы өзің.

Қария Моррельге сынай қарап тұрып, сәл таңырқағандай болды.

— Бұл — Максимилиан Моррель. Марсельдің қадірмен негоциантының баласы, о кісі туралы өзің де, бәлки, естіген боларсың.

— Иә, — деп ымдады қария.

— Кіршіксіз ата даңқына Максимилиан да даңқ қоспақ, өйткені осы отыз жасында-ақ спаги капитаны, құрметті легион кавалері болып үлгерді.

Шал есімде дегендей белгі берді.

— Ендеше, былай ата, — деді Валентина шалдың алдына барып тізерлеп отыра кетіп, Максимилианды мегзеп, — мен осы жігітті сүйемін және тек соған ғана жар боламын! Егер мені зорлап басқа біреуге қосатын болса өлем, әйтпесе өзімді-өзім өлтіремін!

Тебіренген мешел шалдың көзінде тұңғиық ой бар еді.

— Саған Максимилиан Моррель ұнайды ғой, солай емес пе, ата? — деп сауал қойды Валентина.

— Иә, — деп ым қақты шал күтпеген жерден.

— Онда сен біздерді, өзіңнің перзенттеріңді әкейден қорғай аласың ғой?

Нуартье «оны жағдайға қарай көре жатармыз» дегендей ойға шомған қалпы Моррельге қадала қарады.

Максимилиан мұны бірден ұқты.

— Мадемуазель, — деді ол, — сіз әжейдің бөлмесіне қайтып барып қасиетті парызыңызды өтеңіз, ал маған Нуартье мырзамен бірер минут сұқбаттасуға кеңшілік етсеңіз?

— Жақсы, жарайды, өзім де соны қалар едім, — дегенді сездірді шал көзімен.

Сонсоң Валентинаға мазасыздана қарады ол.

— Мені қалай түсінбекші деп сұрағалы тұрсың ғой, ата?

— Иә.

— Оған қам жеме; сен туралы біз талай әңгіме-дүкен құрғанбыз, менің сенімен қалай сөйлесетінімді ол бес саусағындай біледі. — Сосын мұңлы жүзін Максимилианға бұрып тәтті жымиды да: — мен білгеннің бәрін бұл да біледі, — деп үстеді.

Соны айтып, тізерлеп отырған Валентина орнынан көтерілді де, Моррельге орындықты жылжытып қойды, Барруаға ешкімді мұнда кіргізбеуге жарлық етті; содан кейін атасын мейірлене сүйіп, Моррельмен мұңая қоштасып шығып кетті.

Валентинаның өзіне қаншалық сенетінін, оның барлық сырын бек жақсы білетінін Нуартьеге дәлелдемек болып, Моррель енді қолына сөздікті, қалам мен қағазды алды да, бәрін үстел үстіне, шамға тақау жерге апарып қойды.

— Ең әуелі, — деді ол, — сударь, өзімнің кім екенімді, мадемуазель Валентинаны неліктен сүйетінімді және қандай мақсатым барын сізге баяндап беруге рұқсат етіңіз.

— Құлағым сізде, — дегенді мегзеді Нуартье.

Сырт қарағанда жұртқа масыл сияқты көрінгенімен, өмір табалдырығынан енді аттаған әрі жас, әрі әдемі екі ғашықтың бірден-бір қорғанышы, бірден-бір таянышы, бірден бір төрешісі бола білген осынау қария адамның пысын басардай айбарлы адам болатын.

Оның аса мейірбан һәм сұсты кескін-келбетін көріп, көңілі қатты толқыған Моррель даусы жарықшақтанып әңгімесін айтуға кірісті.

Валентинамен қалай танысқанын, қалай ғашық болғанын, сөйтіп, жалғызілікті һәм жарым көңіл Валентинаның оған ықыласы қалай ауғанын әңгімеледі Моррель. Өзінің туған-туысқандары жайлы, жеке басының хал-ахуалы туралы, дәулеті хақында сыр шертті; әңгіме үстінде мешел шалға жалтақтап қараған сайын ол көзқарасымен:

— Жарайды, айта беріңіз, — деген ишара жасап отырды Максимилианға.

— Міне, сударь, — деді Моррель, әңгімесінің алғашқы жартысын тәмамдап, — сөйтіп, мен сізге өзімнің махаббатым туралы және арман-тілегім жайлы сыр шерттім. Енді біз екеуміздің жоспарымыз жайында айтсам ба екен сізге?

— Мақұл, — деп белгі берді қария.

— Сонымен, біз былай деп шештік.

Содан кейін ол Нуартьеге бақшаның ішінде жеңіл арбаны қалай тосқанын, Валентинаны алып қашпақ болғанын, одан апайының үйіне апарып некелескен соң, де Вильфор мырзаның өздеріне кеңшілік жасап, кешетін күнін тосып жүре тұрмақ ниетін баян қылды.

— Жоқ, — деп ымдады Нуартье.

— Жоқ дейсіз бе? — деп сұрады Моррель. — Демек, бұлай істеуге болмайды екен ғой?

— Жоқ.

— Сіз бұл жоспарды мақұл көрмейді екенсіз ғой?

— Жоқ.

— Онда мұның басқа амалы бар, — деді Моррель. Қария көзімен қандай деген сұрақ қойды.

— Мен Франц д'Эпинеге барамын, — деп сөзін жалғай берді Максимилиан, — және мұны мадемуазель де Вильфор жоқта сізге айтудың сәті түскеніне қуаныштымын, — сөйтіп, оны парасатты адамның тірлігін жасауға мәжбүр етпекпін.

Нуартьенің көзінде бұрынғысынша сұрақ нышаны бар еді.

— Менің қандай қарекет етпегімді білгіңіз келе ме?

— Иә.

— Ол былай. Әлгінде айтқанымдай, мен оған барамын да өзімнің мадемуазель Валентинамен қарым-қатынасымды айтып түсіндіремін. Егер де есті адам болса, қалыңдығынан өзі де бас тартар, сөйтіп сол сағаттан бастап өле-өлгенше мен оның тек шығарда жаны басқа адал досы болып қалмақпын. Ал өз пайдасын көздеп, ол бұған келіспей қойса, ия болмаса, мұнысы менің уағдаланып, серт байласқан қосағыма жасалған қиянат болатынын, Валентинаның тек мені ғана сүйетінін, менен басқа пенде баласын ғұмыры сүймейтінін айтып дәлелдеп, көзін жеткізгеннен кейін де көнбей, намысқа шауып жосықсыз іс қылса, онда мен жекпе-жекке шығамын және бәрін де өз қалауына саламын, сөйтіп, мен оны өлтіремін немесе ол мені өлтірер. Егер мен өлтірер болсам, ол Валентинаға үйлене алмайтыны белгілі; ал ол мені өлтірген жағдайда бәрібір Валентинаның күйеуге бармасы кәміл.

Ақжүрек жігіттің адал жүзіне дән ризашылықпен сүйсіне қарап отырды Нуартье; Моррельдің күллі сезім күйі жүзінен айтпай-ақ аңғарылып тұр; айнытпай салған нақты суретке алуан түсті бояу қаншалықты әр берсе, Максимилианның сүйкімді бет-әлпеті де әңгімесіне нәр бергендей.

Сөйтсе де, Моррель әңгімесін тәмамдаған кезде, Нуартье көзін бірнеше мәрте жұмды, мұнысы, әрине, келіспегендегісі.

— Жоқ дейсіз бе? — деді Моррель. — Демек, алғашқы жоспар сияқты мұны да мақұлдамағаныңыз ба бұл?

— Иә, мақұл көрмеймін, — деген нышан білдірді шал.

— Ендеше, не істеуім керек, сударь? — деді дағдарған Моррель, — де Сен-Меран ханым үзілер алдында немересінің тойын көп ұзатпай жасауды тапсырған; шынымен-ақ осыған көне сал демексіз бе?

Нуартье қимылсыз қатып қалды.

— Ұқтым, — деді Моррель, — не де болса тосуым керек.

— Иә.

— Бірақ созбұйдаға салсақ болды, біз құримыз, сударь. Валентинаның қарсыласуға дәрмені жоқ, сондықтан да оны бала сияқты еріксіз көндіре салады. Менің өзім де осында ғайыптан тайып тап келіп, не болып жатқанын біліп алғаным; тағы да сәтін салар екен деп, қол қусырып қарап отыруыма болмайды ғой енді. Сеніңіз маған, әлгінде айтқан екі амалдың бірі болмаса бірі кәдеге жарары анық, — бұлай кесіп-пішіп айтқанымды айыпқа бұйырмаңыз. Сол екеуінің қайсысын жөн көретініңізді айтсаңыз? Мадемуазель Валентинаның маған біржола сенім артуына рұқсат етесіз бе, тегі?

— Жоқ.

— Менің д'Эпине мырзаға баруымды қоштайсыз ба әлде?

— Жоқ.

— Құдайым-ау, онда жаратқанның жар болуын тілеген бізге кім қол ұшын бермек?

Мұны естігенде шалдың көзінде күлкі ойнады, жаратқанды айтқанда осылай миығынан күлетін әдеті. Якобиншіл шал сол қалпынша әлі атеист еді.

— Әлде сәті түсер дейсіз бе? — деп тақымдай түсті Моррель.

— Жоқ.

— Әлде өзіңіз бе?

— Иә.

— Өзіңіз бе?

— Иә, — деп қайталады қария.

— Менің не сұрап тұрғанымды дұрыс түсіндіңіз бе, сударь? Қадала сұрады деп айыпқа бұйыра көрмеңіз, өйткені менің өмірім сол сіздің жауабыңызға тіреліп тұр; сонда бізді құтқаратын өзіңіз бе?

— Иә.

— Бұған сенімдісіз бе?

— Иә.

— Бұған кепіл ала аласыз ба?

— Иә.

Мұны құптаған қарияның көзқарасындағы қайсарлықты көрген адамның оның шешіміне шәк келтіруі мүмкін емес-ті.

— О, рақмет сізге, мың да бір алғысымды айтам! Алайда, сударь, егер тәңірінің құдіретімен қайта тіл бітіп, күшіңізге мінбесеңіз, иә деуге дәрмен жоқ, креслода сал боп отырып қалған мына қалпыңызда ол некені қидырмауға қайтып қайрат қылмақсыз?

Жымиғанда шалдың жүзі жайнап сала берді; бет-әлпетінде қимыл жоқ, тек көздің күлгенін көрудің өзі бір сұмдық екен.

— Сөйтіп, тоса тұруым керек қой? — деп сұрады Моррель.

— Иә.

— Ал келісімшарт ше?

Шалдың көзінде тағы күлкі ойнады.

— Шынымен-ақ, оған қол қоймайды дегенді айтқыңыз келе ме?

— Иә, — деп белгі берді Нуартье.

— Демек, сөйтіп, келісімшартқа тіпті қол қоймайтын болды ғой! — деп дабырлай сөйледі Моррель. — О, мені жазғыра көрмеңіз! Мұншалық бақытқа кенеліп жатқанда көңілге зәредей де күдік алмауға болады: келісімшартқа қол қойылмайды ғой, әйтеуір?

— Жоқ, — деп жауап қайырды мүгедек.

Бұған Моррель бәрібір іштей илана қоймады. Өзі кемтар шалдың дәл бұлай уәде беруі шынында да таңғаларлық еді, сондықтан да көкірек қақтыға жоруға болғандай: егер жарымес адам өзінің ақылы кемістігін сезбестен шамасы келмейтін нәрсені істеймін деп бой бермесе оған кім сенбек? Керемет ауыр жүк көтергені туралы, әлжуаздың дәулерді жеңгені туралы, жасқаншақтың қисапсыз қазынасы жайлы, жарлы-жақыбайдың өзін ІОпитердей паң санайтыны жайында, мүскін шаруаның әңгіме айтуға үйір келетін әдеті, қашаннан.

Моррельдің көңілі қобалжып тұрғанын сезді ме, болмаса оның елп етіп бірден көне қалғанына күдік келтірді ме, кім білсін, Нуартье оған тесіле қарады, әйтеуір.

— Не айтпақ едіңіз сударь? — деп сұрады Моррель — Өз тарапымнан ешқандай қарекет жасамаймын деп уәде берсін деп тұрсыз ба?

Нуартьенің көзқарасы бұл да жеткіліксіз дегендей сол байсалды да байыпты қалпынан танған жоқ; бір уақытта шал Максимилианның бет-жүзінен қолына қарай көз жүгіртті.

— Мені ант етсін деп тұрсыз ба? — деп сұрады Максимилиан.

— Иә, — деп ишара етті салтанатты түрде мүгедек, — маған керегі сол.

Қарияның бұған үлкен мән беретінін аңғарды Моррель.

Максимилиан қолын созды.

— Арыммен ант етемін, — деді ол, — д'Эиине мырзаға қарсы әрекет етпес бұрын сіздің шешіміңізді күтетін боламын.

— Жарайды, — деді шал көзімен ымдап.

— Ал енді, сударь, — деді Моррель, менің кеткеніме қарсы болмайсыз ба?

— Иә.

— Мадемуазель Валентинаны көрмей кете берсем де?

— Иә.

Моррель құптағанын білдіріп, иіліп тағзым етті.

— Ал енді, — деді ол, — қызыңыз сияқты ұлыңыздың да сізді сүюіне рұқсат етесіз бе?

Нуартьенің көкейіндегі ойын жанарынан жаңылыспай оқуға болатын еді.

Шалдың маңдайына осыдан біраз бұрын Валентина сүйген жеріне ернін тигізді Моррель.

Сонсоң шалға тағы да тағзым етіп барып бөлмеден шығып кетті.

Есік алдында малай шалға кезікті Максимилиан; Валентина оны ескертіп қойған болатын — Моррельді тосып алды да, қап-қараңғы бұралаң дәлізбен ертіп әкеп, баққа шығатын есіктен ұзатып салды.

Бақ ішімен жүріп отырып Моррель қақпаға жетті; қабырғаға таяу өскен ағаштың бұтағынан ұстап, ә дегенше қоршаудың үстіне шықты да, зып беріп өзінің басқышымен лезде төмен түсті, жоңышқа егілген алаңда оны жеңіл арбасы күтіп тұрған.

Арбаға отыра салып, ұзақты күнгі әуре-сарсаңнан қалжыраса да, көңілі кәдімгідей орныққан Максимилиан түн ортасы әлетінде Меле көшесіндегі үйіне қайтып келіп, төсекке құлай кетіп, мас адамша бірден ұйқыға бас қойды.

XVII. ВИЛЬФОР ӘУЛЕТІНІҢ САҒАНАСЫ

Арада екі күн өткенде, сағат он шамасында де Вильфор мырзаның есігі алды қарақұрым халықтан көрінбей кетті, ал Сент-Оноре қыстағы мен де-ла-Пепиньер көшесінің ұзына бойына тоқтаған қаралы күймелер мен жеке меншік күймелердің ұшы-қиыры жоқ.

Осынау қисапсыз күйменің ішінде әсіресе біреуі көзге оғаш көрінеді, тегі, өзі жырақтан келсе керек. Түрі фургон іспеттес, қараға боялған; мұнда алғаш келгендердің бірі осы-тұғын.

Ғажабы сол, бұл күймемен марқұм маркиз де Сен-Меранның сүйегі жеткізілген екен, сөйтіп, жиылған жұрт енді бір емес, бірден екі өлік жөнелтетін болды.

Аза тұтушылар аз емес-ті: заманында XVIII Людовик пен X Карлдың шын берілген, адал сановниктерінің бірі болған маркиз де Сен-Меранның дос-жарлары көп-тұғын, оған қоғамдық әдет-ғұрып жолымен Вильформен қатысы барлар келіп қосылғанда бір қауым көпшілік құралды.

Дереу өкімет орындары мағлұмдап, екі процессияны қосып бір процессия түзуге рұқсат алынды. Алғашқы катафалк сияқты сән-салтанатпен әзірленген екінші катафалк та король прокурорының үйіне кешікпей жеткізіліп, маркиздің сүйегін почта фургонынан алып қаралы күймеге жайғастырысты.

Екі өлікті де Вильфордың өз семьясының мүшелеріне деп ертеректе арнайы әзірлеп қойған сағанасына — Пер-Лашез зиратында жерлейтін болды. Байғұс Рененің де сүйегі осы сағанада жатқан болатын, енді арада он жыл өткенде, әкесі мен шешесі де соның жанына қойылмақшы.

Сән-салтанатпен өлік жөнелткенді көруге әрқашанда әуес және толқып-тебіренген Париж жұртшылығы көне дәстүрден таймаған, өз принциптерінен табандылықпен айнымаған даңқы әмбеге аян ескі ақсүйек қауымның екі бірдей өкілін соңғы сапарға шығарып салып бара жатқан ғажайып процессияға қастер тұта, үнсіз ықылас білдіре қарап тұрды.

Қаралы күймеде отырған Бошан, Альбер, Шато-Рено үшеуі осы оқыс өлімді тілге тиек етісті.

— Мен де Сен-Меран ханымды өткен жылы Марсельде көрген едім, — деді Шато-Рено, — онда менің Алжирден қайтып келе жатқан бетім. Сонда ол маған жүз жасайтындай көрініп еді: керемет ширақ, қол-аяғы балғадай, ойы ұшқыр болатын. Қаншаға келген екен?

— Алпыс алтыда, — деп жауап қатты Альбер, — әйтеyip, Франц солай деді маған. Бірақ ол кісі кәрілік жеңіп өлген жоқ, құсадан өлді; маркиздің өлімінен кейін оңалмады ғой; шалы дүние салған соң ақылынан алжасқан деседі оны.

— Сонымен өзі неден өлген болды? — деп сұрады Бошан.

— Миына қан құйылған-мыс, болмаса, апоплексиядан дейді. Әлде екеуі де бір ауру ма?

— Солай десе де болады.

— Апоплексия? — деп қайталады Бошан, — Тіпті сенудің өзі қиын. Де Сен-Меран ханымды екі мәрте көргенім бар, кіп-кішкене, ап-арық, күйгелек адам болатын, толыққанды әйел емес-тін. Мұндай қағылез адамдар үшін апоплексия дегеніңіз ілуде-шалу болатын оқиға.

— Қалай болған күнде де, — деді Альбер, — маркиза қандай аурудан өлсе де немесе дәрігер көзін құртсын, бәрібір, енді бұдан былай де Вильфор мырза, немесе нақты айтсақ, мадемуазель Валентина, ал одан да айқындай түсер болсақ, менің досым Франц мол мұраға ие: меніңше, жылдық түсім сексен мың ливр.

— Анау якобиншіл Нуартье шал өлген соң, бұл мұраның көлемі екі есе көбейеді десе де болғандай.

— Сол атай мықты! — деді Бошан. — Tenacem propositi vurum⁴. Дәу де болса, ол мұрагерлерімді түгел өз қолыммен жерлеймін деп ажалмен бәс тігіскен болуы керек. Құдай біледі, ойдағысын орындап тынады әлі. Мың сегіз жүз он төртінші жылы Наполеонға: «Сіз құрып барасыз, өйткені сіздің империяңыз өсуден қажыған өсімдік сабағы іспеттес; енді республикаға арқа сүйеңіз де, тамаша конституция жасап беріп, майдан шебіне қайта оралыңыз, сонда бес жүз мың солдатты, екінші Маренго мен екінші Аустирлицті көзіңізден келтіремін. Идеялар ешқашан да өлмейді, падишам, тек қалғып кетуі мүмкін. Бірақ оянғанда бұрынғыдан бетер құдірет күшке ие болмақ», — деген тоқсан үшінші жылғы конвент мүшесі, тегі, осы шал болса керек.

— Задында, — деді Альбер, — ол адамдарды да әлгі идеялар сияқты көретін шығар. Тек менің білгім кеп тұрған нәрсем мынау — оның әйелінсіз күн көре алмайтын мешел шалмен Франц д'Эпине қалай сыйыса алар екен? Айтпақшы, Франц қайда өзі?

— Вильформен алдыңғы күймеде отыр; король прокуроры оны өз семьясының бір мүшесіндей көреді.

Қаралы шеру сапында бара жатқан күймелердің бәрінің де әңгімесі осы болды; бәрі де бірінен кейін бірі іле-шала болған осынау оқыс екі қазаға қайран қалысты, бірақ түнгі бақтағы серуен, д'Авриньи Вильфорға айтып берген сұмдық құпия сыр ешқайсысының ойына кіріп шыққан жоқ.

Бір сағат жүріп зиратқа жетті; күн тымық, бірақ бұлыңғыр болатын, қазір істелмек қаралы жол-жоралғыға ауа райы да сәйкес еді. Вильфор әулетінің сағанасына шұбаған тобыр ішінен өзінің жеңіл арбасымен жеке келген Моррельді Шато-Реноның көзі шалып қалды; жағалай тис отырғызылған соқпақпен өңі құп-қу болып, үн-түнсіз оқшау келе жатыр екен.

— Мұнда қайдан жүрсіз? — деді Шато-Рено, жас капитанды қолтығынан алып. — Сіз Вильфорды танушы ма едіңіз? Ол үйде неғып көрмей жүрмін әлі күнге шейін?

— Менің де Вильфор мырзамен таныстығым жоқ, — деп жауап қайырды Моррель, — де Сен-Меран ханымды білуші едім.

Осы кезде бұларды Альбер мен Франц қуып жетті.

— Танысу үшін онша қолайлы жер емес бұл, — деді Альбер, — алайда біз ырым-жырымға қарамайтын адамдармыз ғой, бәрібір. Моррель мырза, сізге Италияда бірге сапарлас болған, менің тамаша жолдасым Франц д'Эпине мырзаны таныстыруға рұқсат етіңіз. Қымбатты Франц, бұл кісі Максимилиан Моррель мырза, сен жоқта тапқан ғажайып досым. Мейірбаншылық, ақыл-парасат, сыпайыгершілік жайында сөз болғанда оның есімін аузымнан тастамайтынымды өзің де талай естисің әлі.

Моррель сәл екі ойлы боп тұрды. Өзінің сырттай, құпия түрде жұлдызы қарсы болып жүрген адамымен достарша қол алысып жатқаны барып тұрған екіжүзділік емес пе екен деді ол іштей өзіне-өзі. Бірақ осы сәтте өзінің берген серті мен қазір аза үстінде тұрғаны есіне түсті; сонсоң түсін билеп, сыр бермеуге тырысып, Францқа иіліп, ілтипат білдірген болды.

— Мадемуазель де Вильфор қатты қайғырулы ма? — деп сұрады Дебрэ Францтан.

— Айтпаңыз, — деді Франц, — бүгін таңертең көргенімде, тіпті танымай қала жаздадым.

Осы жай әңгіменің өзі Моррельдің жүрегіне оқтай қадалды, Демек, мына жігіт Валентинамен жүздесіп, сұқбаттасқан екен-ау?

Мұны естіген сәтте қызуқанды жас офицер өзін-өзі зорға тоқтатып, берген сертін бұзбауға шамасы әзер жетті.

Ол дереу Шато-Реноны қолтығынан ала салып, жерлеу бюросының қызметшілері екі табытты алдына апарып қойып та үлгерген сағанаға қарай бұрып әкетті.

— Жайлы мекен, — деді Бошан мавзолейге қарап тұрып, — жазғы сарай да осы, қысқы сарай да осы. Кейін кезегіңіз келгенде сіз де осында қоныс аударасыз, қымбатты Франц д'Эпине, өйткені, көп ұзамай сіз де бұл семьяның бір мүшесі боласыз да. Ал маған келсек, философ болғандықтан, жұпыны саяжай, шағын коттежді жөн көрем, әне, анау ағаштардың саясы лайық маған, тек мен бейбақтың сүйегінің үстіне қара тасты үйе бермегені мақұл. Өлер алдында жанымдағыларға Вольтердің Пиронға²⁶ жазған «Ео rus⁵» деген сөзін айтамын, сонымен таматлы тамам... Е, тәйір алсын, босай бермеңіз, Франц, бәріне де мұрагер боп қалатын сіздің әйеліңіз ғой ақыр.

— Бошан, — деді Франц, — мінезіңіз адам төзгісіз-ау. Сіз саяси қайраткерсіз, нені болса да әжуалап, ештеңеге сенбеуге сізді үйреткен саясат. Солай бола тұрса да, басы жұмыр пенделердің ортасында жүріп, саясатыңыздан сәл-пәл қол үзген бақытты кезіңізде Депутаттар палатасының немесе Пэрлер палатасының вестибюлінде ылғи тастап кететін жүрегіңізге қайта қауышуға тырысқаныңыз абзал.

— Ой, құдайым-ай, — деді Бошан, — шын мәнісінде өмір деген не нәрсе? Ажал есігінің алдында кезекте тұратын мезет қой.

— Бошанды жек көре бастадым, — деп Альбер Францпен былайырақ бөлек кетті де, Бошан философиялық ой-толғамдармен енді Дебрэнің миын жейтін болды.

Вильфор әулетінің сағанасы биіктігі жиырма фут шамасы, ақ тастан қаланған, төрт бұрышты имарат болатын; ішкі жағында Сен-Мерандардың жайы Вильфорлардың жайынан бөліп қойылған, әрқайсысына кіретін жеке есіктері бар.

Мұнда әйтеуір басқа сағаналардағыдай орынды үнемдеу үшін этикеткаға ұқсатып сыртына жазу жазып, ішіне өлген адамдардың сүйегін салып қабат-қабат қаптатып қойған жексұрын жәшіктер жоқ екен; қола есіктің ар жағында бейіттен қабырғамен бөлінген кіреберіс тәрізді қара көлеңке алаң бар болып шықты.

Вильфорлар мен Сен-Мерандардың мүрделеріне кіретін, әлгінде өзіміз айтқан екі есік те осы қабырғадан ойып жасалған екен.

Марқұмның туған-туысқандары осы жерде алаңсыз аза тұтатын-ды. Пер-Лашезге серуен құруға келген жалғабаздардың немесе осында табыспақ болған ғашықтардың салған әні, даңғаза шуы, сенделген жүрісі, үн-түнсіз тұнжырай қараған, яки болмаса көз жасын төгіп дұға оқыған мұндағы қаралы жандардың көңілін әсте бөлмек емес.

Екі табыт та сағананың Сен-Мерандарға тиісті оң жақ бөлігіне апарып қойылды; екеуі де алдын ала осы табытты қою үшін әдейі істелген биік текшелер үстінде тұр; Вильфор мен Франц бастаған етжақын туыстар ғана енді бейіт ішіне.

Діни жоралғының бәрі сыртта істелген соң, енді ешқандай сөз сөйленбейтін болғандықтан, жиылған жұрт дереу тарқай бастады: Шато-Рено, Альбер, Моррель үшеуі бір жаққа. Дебрэ мен Бошан бір бөлек кетті.

Франц Вильфордың қасында қалды. Зират дарбазасына жете бергенде Моррель әлденені сылтауратып оқыс бөгелгені; өйткені жаңағы екеуінің қаралы күймемен өтіп бара жатқанын көріп, мұны өзінше жаман ырымға жорыған, содан қалаға жеткенше Шато-Рено, Альберлермен бір күйменің ішінде отырып келсе де, олардың не айтып, не қойғаны құлағына кірген жоқ.

Шынында да, дәп осы кезде өзімен қоштаспақ болған Францқа қарап Вильфор:

— Сізді енді қашан көрер екенмін, барон? — деді.

— Қалаған уақытыңызда, сударь, — деп жауап қайырды Франц.

— Неғұрлым тезірек болса игі еді.

— Қалауыңыз білсін; қажет десеңіз бірге кетелік?

— Сізге қолайсыз боп жүрмесе.

— О не дегеніңіз.

Сөйтіп, болашақ қайын атасы мен күйеу баласы бір күймеге отырған болатын; бұлар тұсынан өте бергенде, Моррельдің көңіліне қауіп алуы да тегін емес-ті.

Содан Вильфор мен Франц Сент-Онореге қайтып оралған.

Король прокуроры ешқайда бұрылмастан, не әйелімен, не қызымен ақылдаспастан қонағын бірден кабинетіне алып кірді де отыруын өтінді.

— Д'Эпине мырза, — деді ол, — мен бір нәрсені сіздің қаперіңізге салуға тиіспін; және бұл алғашқы ойланғандағыдай онша оғаш сияқты көрінбеуі де ықтимал, өйткені, көз жұмғандардың өсиетін орындау олардың аруағы алдындағы біздің ең бірінші парызымыз ғой. Сонымен, бұрнағы күні де Сен-Меран ханымның өлім халінде жатып айтқан соңғы тілегін есіңізге салуым шарт, яғни айтқанда, Валентинаның тойын қалай еткенде де бос созбұйдаға салуға болмайды. Марқұмның шаруасы бабында екені өзіңізге аян; оның қалдырған өсиеті бойынша Сен-Мерандардың күллі мұрасы Валентинанікі; нотариустың кешегі маған көрсеткен документтері бойынша неке келісімшартын түбегейлі жасауға негіз бар. Сіз өзіңіз нотариусқа барып, менің атымнан жаңағы документтерді көрсетуін өтінуіңізге болады. Біздің нотариусымыз — Дешанды Сент-Оноредегі Бове алаңынан табасыз.

— Сударь, — деп тіл қатты д'Эпине, — мадемуазель Валентина қасірет шегіп отырғанда, бәлки, күйеуге шығу жайын ойлағысы да келмейтін шығар қазір? Рас, менің қорқасоқтап отырғаным...

— Әжесінің ақырғы тілегін орындауға Валентинаның өзі өте-мөте ықыласты болмақ, — деп оның сөзін бөліп кетті Вильфор, — сізді сендіріп айтайын, оның тарапынан қарсылық болмайды.

— Ендеше, — деп жауап берді Франц, — менің тарапымнан да қарсылық болмауы себепті, өз қалауыңызша шеше беріңіз; мен өзім уағда берген адаммын және оны тек ризашылықпен ғана емес, қуана-қуана орындарым хақ.

— Олай болса, несін соза береміз, — деді Вильфор. — Келісімшарт бұрнағы күні қол қойылып бітуге тиіс еді, қазір даяр; оған нақ бүгін қол қоюға да болады.

— Аза тұтпақты қайтпекпіз? — деп қипақтады Франц.

— Оған қам жемеңіз, — деп қарсылық білдірді Вильфор, — менің үйімде әдептен озу деген ныспы болмайды. Мадемуазель де Вильфор белгіленген үш ай мерзімге өз мекені Сен-Меранға кетеді; мен өзінің деп бекер айтып отырған жоқпын, себебі ол мекен соныкі. Арада бір апта өткен соң, егер сіз наразы болмасаңыз, артық-ауыс сән-салтанатсыз, даңғаза-шусыз азаматтық неке қиылмақ. Немересінің тойы тек сол имениеде болғанын де Сен-Меран ханымның өзі өтінген. Тойдан кейін Парижге қайтып келе берулеріңізге болады, ал сіздің жұбайыңыз өгей шешесімен бірге ақырына шейін азасын осында тұтар.

— Дегеніңіз болсын, сударь, — деді Франц.

— Ендеше, — деп сабақтады сөзін Вильфор, — сіздің жарты сағат тоса тұруыңызды өтінер едім; оған шейін Валентина қонақжайға түсетін болар. Кісі жіберіп Дешанды алдыртайын, осы жерде некені жариялап, келісімшартқа қол қоямыз, сонсоң бүгіннен қалдырмай де Вильфор ханым Валентинаны имениесіне жеткізіп салар; ал біз онда бір жетіден кейін барармыз.

— Сударь, — деді Франц, — менің сізге жалғыз-ақ өтінішім бар.

— Қандай?

— Келісімшартқа қол қойыларда Альбер де Морсер мен Рауль де Шато-Ренолардың қатысқанын қалар едім; өзіңіз білесіз, олар менің куәгерлерім ғой.

— Оларға жарты сағат ішінде хабарлауға болады. Қалай, оларға өзіңіз барып хабарлағыңыз келе ме, әлде біреу-міреуді жіберейік пе?

— Өзім барып хабарлағаным жөн болар.

— Ендеше жарты сағаттан кейін сізді осында тосамын, барон; оған шейін Валентина да әзір болар.

Франц Вильфорға тағзым етіп, шығып кетті.

Сыртқы есік жабылар-жабылмастан Вильфор Валентинаға кісі жұмсап, жарты сағаттан кейін оның қонақжайда болуы керектігін, өйткені нотариус пен барон д’Эпиненің куәгерлері келетінін барып, ескертіп келуді тапсырды.

Мұндай күтпеген хабар күллі үйдің астын-үстіне келтірді. Де Вильфор ханым бұған сенер-сенбесін білмеді, ал Валентинаның төбесінен жасын түскендей болды.

Қыз сасқалақтап, қорғаныш іздеп, бөлме ішінде айналақтай берді.

Атасына бармақ болып, басқышпен төмен түсіп келе жатыр еді, Вильфор қарсы жолықты да, қолынан ұстап қонақжайға алып кірді.

Кіреберісте Барруаны көрген Валентина оған жалбарына қарады.

Валентина кірген соң бір минуттен кейін кішкене Эдуардты жетелеп, қонақжайға де Вильфор ханым келді. Бұл семья душар болған қайғының келіншекке ауыр тигені көрініп тұр; құп-қу өңінен әбден шаршап-шалдыққаны байқалады.

Ол жайғасып отырды да, Эдуардты алдына алды, өмірімнің мәні осы дегендей оқтын-оқтын ұлын бауырына құшырлана қысып қояды.

Сәлден кейін аулаға келіп кірген екі күйменің дүсірі шалынды құлаққа. Оның бірінде нотариус, ал екіншісінде достарымен Франц келген болатын.

Бірер минуттан соң бәрі жиналып болды.

Өңі боп-боз Валентинаның көзінің алды, шеке тамырлары көкпеңбек болып білеуленіп тұр.

Франц қатты қобалжулы.

Шато-Рено мен Альбер бір-біріне таңырқай қарасты; жаңағы зират басында емес, аза тұтудың реті енді келгендей көрінді оларға.

Барқыт перденің жанында қара көлеңкеде отырған де Вильфор ханым қайта-қайта ұлына қарап, еңкейе берген соң, оның бет-жүзінен қазіргі сәттегі көңіл күйін аңғару қиын болатын.

Вильфор қашанғы әдетінше сыр берер емес.

Заң қызметкерлеріне тән ыждаһаттылықпен әкелген күллі документтерін үстел үстіне жайып салды да, нотариус креслоға қайта жайғасып отырып, көзәйнегін түзеп қойып, Францқа қарап сөйледі:

— Франц де Кенель барон д'Эпине мырза сіз боласыз ба? — деп сұрады ол, Францты бек жақсы біле тұрып.

— Иә, сударь, — деп жауап берді Франц.

Нотариус оған бас изеді.

— Мен сізді алдын ала ескертуге тиіспін, сударь, — деді ол, — және мұны де Вильфор мырзаның атынан айтып отырмын мен; сіздің мадемуазель де Вильформен некеге отыратыныңызды білгеннен кейін Нуартье мырза өзінің немересіне байланысты шешімін өзгертіп, оған түгел тиесілі мұраны қалдырудан мүлде бас тартты, бұған қосарым, — деп сөзін соза түсті нотариус, — өсиет қалдырушының өз дәулетінің белгілі бір бөлегіне ғана қожалық етуіне құқы бар болатын, ал бәріне толайым үкім жүргізгендіктен өсиетнамаға қарсылық білдірмеді, демек, оның жарамсыз деп танылғаны.

— Ол рас, — деді Вильфор, — бірақ мен д'Эпине мырзаның есіне алдын ала мынаны салып қойғым келеді, әзірше менің көзім тірі тұрғанда, әкемнің өсиетнамасы жарамсыз деп табылмақ емес, өйткені лауазым дәрежем менің ондай дау-дамайға баруымды ныспы көтермейді.

— Сударь, — деді Франц, — бұл мәселенің мадемуазель Валентинаның көзінше көтерілгеніне қатты қынжылып тұрмын. Мен мадемуазель дәулетінің мөлшері қандай екеніне ешқашанда назар аударған емеспін, әрине, қанша азайды дегенмен менің дәулетімнен әлдеқайда артық екені және айқын. Біздің семья де Вильфор мырзамен туыс болуға ниет еткен және мұны зор мәртебе санайтыны рас; өз басым тек бақытты болсам деп едім.

Бұған ризашылық білдіріп, болар-болмас басын изеген Валентинаның екі көзінен аққан жас бетімен сорғалап бара жатыр еді.

— Дегенмен де, сударь, — деді Вильфор, болашақ күйеу баласына қарап, — тек үмітіңіз түгел ақталмады деп қапа болмасаңыз бұл оқыс өсиетнамада сіздің жеке өз басыңыз шамданарлықтай дәнеңе жоқ; бұл Нуартье мырзаның ақылынан алжасқанының салдары, Менің әкем мадемуазель де Вильфордың сізге тұрмысқа шыққанына қарсы болып отырған жоқ, оны жалпы күйеуге бергенге қарсы тегі, Валентина тұрмысқа кімге шықса оған шықсын, әкей бәрібір осылай қарсы болған болар еді. Кәрілік өзімшіл келеді, сударь, ал мадемуазель де Вильфор бар уақытын осы күнге шейін Нуартье мырзаға сарп етумен келген, енді қалай болғанда да, баронесса д'Эпиненің олай ете алмасы хақ. Әкейдің кәріп болып қалуы салдарынан маңызды шаруа жағдайын ақылдасу мүмкін емес, өйткені ұғынып жетпейді ол. Дәл осы сәтте өз немересінің тұрмысқа шыққалы жатқанын ұғуға зәрдесі жеткенмен, оның күйеуінің аты-жөні кім екені әкейдің есінен тарс шығып кеткеніне менің сенімім кәміл.

Вильфор осыны енді айтып ауыз жиып, Франц оған бас иіп ілтипат білдіремін дегенше болмай қонақжайдың есігі ашылып Барруа кіріп келді.

— Мырзалар, — деді ол мұндай салтанатты жағдайда қожаларына тіл қататын малайлардың үйреншікті үнінен даусы әлдеқайда қатқыл шығып, — Нуартье де Вильфор мырза тап қазір Франц де Кенель барон д'Эпинемен сөйлесуді қалайды.

Нотариус сияқты ол да жаңылысып кетпейін деп күйеуді толық титулымен атады.

Вильфор селк ете қалды, де Вильфор ханым тізесінде отырған баласын жерге түсірді, өңі аппақ қудай Валентина үн-түнсіз, тас мүсінге ұқсап орнынан көтерілді.

Альбер мен Шато-Рено осымен екінші мәрте, бұл жолы бұрынғыдан да бетер таңырқай қарасты бір-біріне.

Нотариус енді Вильфорға қарады.

— Бұл мүмкін емес, — деді король прокуроры, — басқаны былай қойғанда д’Эпине мырза дәл қазір қонақжайдан кетіп қала алмайды ғой.

— Менің қожайыным Нуартье мырза Франц д'Эпине мырзамен маңызды шаруа жайлы дәл қазір сөйлескенді қалайды, — деді Барруа тағы да тастай қылып.

— Ендеше, атама тіл біткен екен ғой? — деп қалды Эдуард шалдуар мінезінен танбай.

Бірақ оның бұл еркелігіне керек десе де Вильфор ханымның өзі де езу тартып жымия қоймады, осынау салтанат үстінде ешкімнің селт етер жайы жоқтұғын.

— Бұл өтініші орындалмайтын болды деп Нуартье мырзаға айта барыңыз, — деп мәлімдеді Вильфор.

— Ондай жағдайда, — деп беріспейді Барруа да, — өзін қонақжайға алып келуге жарлық беретінін ескертіп еді Нуартье мырза.

Жиналғандар жағасын ұстады.

Де Вильфор ханымның жүзінде күлкі ойнағандай болды.

Жаратқанның мұнысына шүкір еткендей Валентина көкке жалбарына қарады.

— Валентина, — деді Вильфор, — марқабат, барып біліп келіңізші, сіздің атаңыздың бұл тағы қай қиямпырыстығы екен.

Валентина есікке қарай тұра ұмтылып еді, бірақ Вильфор әлгі ойынан айнып қалды.

— Тұра тұрыңыз, — деді ол, — мен сізбен бірге барайын.

— Кешірерсіз, сударь, — деп, сөзге Франц араласты енді, — меніңше, Нуартье мырза мені шақырта кісі жіберген екен, оның тілегін орындауға тиіспін; оның үстіне о кісіге қошемет көрсетіп сәлемдесіп шығудың реті келмей жүр еді, мұндай сәті түскенін бақыт деп білемін.

— Аһ, құдайым-ай! — деді Вильфор, тегі, мазасы кетсе керек. — Бұл жерде сіздің қапылатын жөніңіз жоқ.

— Мені ғафу етерсіз, сударь, — деді Франц алған бетінен қайтпайтын адамдай тік кетіп. — Мен туралы қаншалық теріс пікірде болғанын Нуартье мырзаның көзін жеткізудің реті келіп тұрғанда қапы қалғаным болмас, шынайы ықыласыммен ондай ойынан қайтаруға біржола бекініп тұрмын.

Соны айтып, Вильфордың ойлануына мұршасын келтірместен, Франц та орнынан тұрып, суға кеткен тал қармайдының керімен, қуанғаннан басқышпен құлдыраңдап төмен түсіп бара жатқан Валентинаның соңынан ере кетті.

Вильфор да бұлардың соңынан ілесті.

Шато-Рено мен Морсер бұл жолы, үшінші мәрте, бұрынғыдан бетер таң-тамаша қап, бір-біріне үнсіз қарасты.

XVIII. МӘЖІЛІС ХАТ

Бастан-аяқ қара киінген Нуартье сол креслосына жайғасқан қалпы тосып отыр екен.

Өзі жүздеспек болған үш адамы бірдей кеп бөлмеге енген соң, қария есікке көз тастап еді, камердинер дереу бекіте қойды.

— Есіңізде,болсын, — деді Вильфор баяу ғана, қуанышын жасыра алмай тұрған Валентинаға, — егерде Нуартье мырза сіздердің некелесуіңізге залалын тигізетін бірдеңе айтатындай болса» ондайын ұғып-түсінуге сізге тыйым саламын.

Валентина қызарып кетті, бірақ ләм-мим деген жоқ.

Вильфор Нуартьенің қасына келді.

— Бұл Франц д'Эпине мырза, — деді ол әкесіне, — сіздің шақыртуыңызбен келіп тұр. Әлбетте, сіз бұл кездесуді көптен бері күтулі болатынсыз, егерде бұл кездесу Валентинаның тұрмысқа шығуына бөгет жасауыңыздың мүлде негізсіз екенін сізге дәлелдеп берсе, мен өзімді өте бақытты сезінер ем.

Нуартье оған оқты көзімен ата қарағанда Вильфордың өне бойы түршікті.

Сонсоң шал көзімен Валентинаны шақырды.

Атасымен өзгеше тәсілмен тілдесіп үйренген Валентина «кілт» деген сөзді тауып алды ә дегенше.

Сосын кәріп шалдың көзқарасын қадағалаумен болды; Нуартьенің көзі екі терезенің ортасында тұрған шағын шкафқа барып тоқтады.

Немересі барып сол жәшікті ашып еді, ішінен, айтқандай-ақ, кілт шықты.

Қыз кілтті алды, өзіме де керегі осы еді дегенді ұғындырды шал көзімен ымдап; содан кейін ішінде тек ескі-құсқы қағаздар ғана сақтауға болатын, баяғыдан қараусыз қалған ескілікті жазба үстелін нұсқады ол көзімен.

— Бюроны ашуым керек пе? — деп сұрады Валентина.

— Иә, — деп ишара етті шал.

— Жәшікті ашайын ба?

— Иә.

— Қоржын жәшікті ме?

— Жоқ.

— Ортаңғысын ба?

— Иә.

Валентина ортаңғы жәшікті ашты да, ішінен бір бума қағаз алып шықты.

— Сізге керегі осы ма? — деді қыз.

— Жоқ.

Енді Валентина қағаздарды бір-бірлеп ала бастады; ақыры жәшік босап қалды.

— Жәшікте ештеңе қалмады ғой, — деді ол.

Нуартье көзімен сөздікті мегзеді.

— Жарайды, ата, түсіндім, — деді Валентина.

Бұдан кейін ол сөздіктегі әліппенің әрпін бірінен соң бірін оқи бастады, «Қ» әрпіне жеткенде Нуартье оны тоқтатты.

Енді немересі сөздіктің беттерін аударыстырып отырып «құпия» деген сөзге жеткенше тоқтамады.

— Е, құпиясы бар жәшік екен ғой? — леп сұрады қыз.

— Иә.

— Ал оның сырын кім біледі?

Әлгінде ғана қызметші шал шығып кеткен есікті нұсқады Нуартье көзімен.

— Барруа ма?

— Иә, — деп көрсетті Нуартье.

— Оны шақыру керек пе?

— Иә.

Валентина есік көзіне барып Барруаны шақырды.

Бұл кезде әбден төзімі таусылған Вильфордың маңдайынан шып-шып тер шықты, ал Франц болса таң-тамаша боп, сілейіп қатып қалған.

Бөлмеге малай шал келіп кірді.

— Барруа, — деді Валентина, — атам маған ана бір шағын шкафтан кілт алып, столды ашып, оның мына жәшігін суыруға бұйырып еді; сөйтсе жәшіктің құпиясы бар екен; оның құпиясын, тегі, сіз білетін болсаңыз керек; ашыңызшы.

Барруа қожайынына қарады.

— Сөйтіңіз, — дегенді айны-қатесіз ұғындырды Нуартье көзімен.

Барруа оның сөзін екі қылған жоқ; жәшіктің екінші түбі ашылды да, ішінен белін қара лентамен бұған бір бума қағаз шықты.

— Сізге қажеті осы ма еді, сударь? — деп сұрады Барруа.

— Иә, — деп ишара қылды Нуартье.

— Бұл қағаздарды енді кімге беруім керек? Де Вильфор мырзаға ма?

— Жоқ.

— Мадемуазель Валентинаға ма?

— Жоқ.

— Франц д'Эпине мырзаға ма?

— Иә.

Бұған таңырқаған Франц шалға тақау кеп тұрды.

— Маған ба, сударь? — деді ол.

— Иә.

Франц Барруаның қолындағы буманы алып, сыртын ораған қағаздағы жазуды оқыды:

«Мен өлгеннен кейін досым генерал Дюранға табыс етілетін болсын; төтенше маңызы бар қағаздар болғандықтан генерал да өлерінде ұлына өсиет қып қалдырып, бұл қағазды көзінің қарашығындай сақтауды тапсыруы шарт».

— Мен бұл қағаздарды не істеуім керек, сударь? — деп cayал қойды Франц.

— Задында, осылай жабық күйінде сақтап қоюға тиіс шығарсыз, — деді король прокуроры.

— Жоқ, жоқ — деді Нуартьенің көзі.

— Мүмкін, мұны д’Эпине мырзаның оқуын қалайтын боларсыз? — деді Валентина.

— Иә, — деді шал көзімен мегзеп.

— Көрдіңіз бе, барон, атам бұл қағаздарды сіз оқысын деп өтініп отыр, — деді Валентина.

— Ендеше, тізе бүгелік, — деді әбден шарасы таусылған Вильфор, — бұған әжептәуір уақыт қажет болар.

— Отырыңыз, — деп ишара етті шал көзімен.

Вильфор отырды, ал Валентина атасының креслосына сүйенген қалпы тұра берді, Франц та шалдың алдында сол тік тұрған күйі қалды.

Құпия қағаз соның қолында болатын.

— Оқыңыз, — деді шал көзімен.

Франц қағазды буған лентаны шешті; бөлме іші жым-жырт бола қалды. Тым-тырыс тыныштықты бұзып, Франц оқи бастады:

«Мың сегіз жүз он бесінші жылдың бесінші февралі күні өткен бонапартшылдардың Сен-Жак көшесіндегі клубы жиналысының мәжілісхатынан үзінді».

Франц бөгеліп қалды.

— Мың сегіз жүз он бесінші жылдың бесінші февралі дейді. Менің әкемді дәл сол күні өлтірген болатын!

Валентина мен Вильфор тіс жарып, тіл қатқан жоқ; тек ғаріп шалдың көзі ғана әрі қарай оқи беріңіз деген айқын нышан білдірді.

— Ойбай-ау, менің әкем дәл осы клубтан шығысымен ұшты-күйлі жоқ болды емес пе, — деп тоқтар болмады Франц.

Нуартье көзімен оқи беріңіз дегенді мегзеді тағы да.

Франц әрі қарай оқыды:

«Біз, төменде қол қоюшылар, артиллерия подполковнигі Луи-Жак Борепэр, бригада генералы Этьен Дюшампи және пайдаланылатын жерлер басқармасының директоры Клод Лешарпаль, мың сегіз жүз он бесінші жылдың төртінші февралі күні Эльба аралынан хат алғанымызды, онда мың сегіз жүз төртінші жылдан мың сегіз жүз он бесінші жылға дейін императорға қызмет еткен, сондықтан да, он сегізінші Людовиктен поместьесінің атына байланысты барон д'Эпине титулын алғанына қарамастан, сөз жоқ, Наполеон әулетіне шын берілген, генерал Флавиен де Кенельге бонапартшылдар клубы мүшелерінің сенім білдіруі тапсырылғанын мәлімдейміз.

Осыған орай, ертесіне, яғни бесінші февраль күні болмақ мәслихатқа қатысуы үшін генерал де Кенельге шақыру қағаз жіберілген. Онда мәжіліс болатын үйдің нөмірі де, көшесінің аты да көрсетілмеген-тұғын; шақыру қағазына ешкімнің қолы да қойылмаған-ды, бірақ егер де генерал әзір болған жағдайда кешкі сағат тоғызда барып алып кетеміз деген ескертпесі бар-тын.

Мәслихат әманда кешкі сағат тоғыздан түн ортасына дейін созылатын.

Сағат тоғызда клуб президенті генералға барды; генерал әзір тұр екен; президент оған мәслихаттың қайда өтетіні сізге беймағлұм боп қалмақ, оның үстіне көзіңізді таңған шүберекті көтеріп қарауға әрекет етпеуге ант берсеңіз ғана клубқа қабылданасыз деп шарт қойды.

Генерал де Кенель бұл шартты қабыл алып, өзін қайда апара жатқанын білмекке әрекет жасамаймын деп арының алдында ант етті.

Генерал өз күймесін келтіруге алдын ала жарлық етіп қойған екен; бірақ президент оған мұның реті келмейтінін айтып түсіндірді, өйткені, көшірі қай көшемен жүріп-тұрғанын көріп қоятын болған соң, қожайынының көзін байладың не, байламадың не.

«Онда қайтпек керек?» — деп сұрады генерал.

«Мен келген күймемен кетеміз», — деді президент.

«Менің көшіріме сенуге болмайтын құпия сырды жасырмайтындай өз көшіріңізге соншалық сенімдісіз бе?»

«Біздің көшір — клуб мүшесі, — деді президент, — бізді статс-секретарь алып жүреді».

«Олай болса, — деді күліп генерал, — басқа қауіп және бар, — ол бізді аударып тастап жүрер».

Біз бұл әзілді генералды мәжіліске ешкім де әсте зорлап әкелмегеніне, оның бұл мәслихатқа өз еркімен қатысқанына дәлел ретінде келтіріп отырмыз.

Күймеге отырысымен президент генералға көзін байлауға уағдаласқандарын құлаққағыс етеді. Бұған ол ешқандай қарсылық білдірмейді; бұл үшін алдын ала күймеде әзірлеп қойған шәйі мата болатын.

Жолшыбай генерал көз таңғышты көтеріп қарағысы кеп әрекеттенген тәрізді көрінеді президентке: президент оның ант бергенін есіне салады.

«Иә, иә, оныңыз рас», — дейді генерал.

Күйме Сен-Жак көшесіндегі аллеялардың біреуіне тақау тоқтайды. Генерал күймеден президентке сүйеніп түседі; оның президент екенінен бейхабар генерал клубтың жай мүшелерінің біріне жориды; олар аллеяны кесіп өтіп, екінші қабатқа көтеріледі де, мәжіліс өтетін бөлмеге кеп кіреді.

Бұл кезде мәслихат басталып кеткен болатын. Бүгінгі кеште жаңа мүшемен танысатындарынан хабардар мүшелер түгел жиналған еді. Генералды залдың ортасына алып келген соң, көз таңғышыңызды алыңыз деді. Көзін байлаған шүберекті дереу жұлып алған ол заты тұрмақ атын естіп-білмеген қоғамның мәжілісінде бас қосқан көптеген таныс адамдарын көргенде өзі де қайран қалса керек.

Одан өзінің көзқарасы жайлы айтып беруін өтінгенде, Эльбадан келген хаттан бәрі онсыз да белгілі емес не деумен шектелді...»

Франц оқуын тоқтатты.

— Менің әкем роялшы болатын, — деді ол, — одан көзқарасы жайлы сұраудың не қажеті бар еді, мұны жұрттың бәрі білетін.

— Сіздің әкеңізбен қоян-қолтық араласып кеткенім де содан ғой, барон, — деді Вильфор, — пікірің бір жерден шыққан адаммен тіл табысу да оңай.

— Әрі қарай оқыңыз, — деді шалдың көзі.

Франц оқуын жалғастырды:

— «Сонда президент тұрып сөз алды да, генералдың толығырақ жауап беруін өтінді, бірақ де Кенель мырза әуелі өзінен не қажет ететіндерін білгісі келетінін айтып, илікпей қойды.

Сонан кейін, оны қолғабыс беретін адам ретінде клубқа кепілдік еткен сол Эльба аралынан келген хатты оқып берді генералға. Бұл хаттың тұтас бір тармағында Эльба аралынан қайтып оралу мүмкіндігі туралы айтылған болатын және бұдан кейінгі толығырақ жазылған хат Марсель арматоры Моррельдің «Фараон» кемесінің императорға шын берілген капитаны арқылы барып жетеді делінген.

Хат оқылып жатқанда әлгі бауырласымыз деп отырған генералымыз қайта наразы кейіпте, тіпті ашықтан-ашық жиреніш білдіріп отырды.

Хат оқылып болғаннан кейін де ол қабағын түйіп алып, тұнжыраған қалпы отырды да қойды.

«Иә, сонымен, генерал, — деп сауал берді президент, — бұл хат жөнінде сіз не айтар едіңіз?»

«Мен айтсам, — деп жауап қатты ол, — король Людовик он сегізіншіге ант бергеніміз жуырда ғана, енді оны экс-императорға бола бұзудың реті келмес».

Генералдың ашық жауап бергені соншалық, көзқарасының қандай екені айдан анық болды.

«Генерал, — деді президент, — бұл король Людовик Он сегізінші дегенді білмейміз, сол сияқты экс-император дегенді де ұқпаймыз. Біз үшін тек осыдан он ай бұрын зорлықтың күшімен, опасыздықпен Франциядан, өзінің державасынан қуғындалып кеткен ұлы мәртебелі император һәм король ғана бар».

«Кешірерсіздер, мырзалар, — деді генерал, — мүмкін сіздер үшін король Людовик Он сегізінші жоқ болса жоқ шығар, ал мен үшін ол бар екені хақ: барон дәрежесіне көтеpiп, мені фельдмаршал етіп тағайындаған сол, осы екі бірдей лауазымға ие болғаным бағы жанып соның Францияға қайта оралғанының арқасы екенін өлсем ұмытпаспын мен».

«Сударь, — мұны президент тым салмақтай айтты, — не айтып тұрғаныңызды білесіз бе өзіңіз; бұл айтқандарыңыз Эльба аралындағылардың сіз жөнінде қатты жаңылысқанын және бізді де қателікке ұрындырғанын дәлелдейді. Сізге бір кезде көрсетілген сенім мен ыстық ықыластың әсерімен шақыртылған екенсіз мұнда. Сөйтсек, біз жаза басыппыз; титул мен жоғарғы шен біз құлатпақ боп жүрген жаңа үкіметтің шашбауын көтеруге мәжбүр еткен екен сізді. Қолғабыс беруге сізді зорлап көндіргелі отырған біз жоқпыз; ешкімді де еркінен тыс, ар-ұжданымен санаспай қатарымызға тарта алмаймыз, бірақ мақсат-мүддеңізге сәйкес келмесе де сізді парасатты адамның ісін істеуге көндіреміз».

«Немене, сіздердің бұл қастандық істеріңізді біле тұрып жария қылмауды парасаттылық деп санайсыздар ма! Ал мен мұндайды сыбайластық деп білем! Көріп тұрсыздар ғой, менің сіздерден гөрі ашығырақ кеткенімді...»

— Е, әкей, әкей, — деді Франц оқуын үзіп, сені олардың неге өлтіргенін енді ұқтым!

Валентина Францқа еріксіз қарап қалды: әкесіне қабырғасы қайысып тұрған жігіттің қазіргі түріне адам сүйсінерлік.

Вильфор бөлме ішін әрлі-берлі кезіп жүр.

Бөлмедегі әрбір адамның бет-пішінін қапысыз қадағалап отырған Нуартье сол сұсты да тәкаппар қалпынан танған жоқ.

Франц қолжазбаны қайтадан оқи бастады:

«Сударь, — деді президент, — сізді бұл мәслихатқа шақыруын шақырғанмен ешкім зорлап сүйреп келген жоқ қой; көзіңізді байлайық дегенге келіскен өзіңізсіз. Бұл екі ұсыныстың екеуіне де өз ықтиярыңызбен келісе отырып, біздің Людовиктің тағының қамын соғып жүрмегендігімізді ғой сіз бек жақсы білдіңіз, әйтпесе, полициядан осынша сақтанатын не жөніміз бар. Біле білсеңіз, біреулердің құпия сырын ашу үшін перде киіп, сосын оны сыпырып тастап, өзіңе сенген адамдардың көзін құртудан оңай не бар дейсіз. Жо-жоқ, сіз әуелі кімді қолдайтыныңызды бізге ашық мойындаңыз: қазір патшалық құрып отырған кездейсоқ король жағындасыз ба, әлде ұлы-мәртебелі императорды жақтайсыз ба?

«Мен роялиспін, — деп жауап қайырды генерал, — Людовикке ант еткенмін және сол антыма берікпін».

Бұған наразы болған жұрт гуілдесіп кетті, клуб мүшелерінің көпшілігі түрлеріне қарағанда да д'Эпине мырзаның ойланбай айтқан әлгі артық-ауыз сөздерін қайтып алуға зорлап көндіруге ниет етіп отырған сыңайы бар. Президент орнынан қайта көтеріліп жұртты тыныштандырды.

«Сударь, — деді ол генералға, — сіз бенен біз қазір душар болып отырған жағдайдың арты неге апарып соғарын түсінетіндей аса парасатты адам деп білеміз сізді және де жаңағы ашық айтқан сөзіңіз сізге өз шартымызды қоюға тиіс екенімізді еске салып отыр: яғни айтқанда, сіз бұл жерде естіген білгеніңізді тірі пендеге тіс жармауға арыңыздың алдында ант етуге тиіссіз».

Генерал шап беріп сапысының сабынан ұстай алды да, өршелене сөйледі.

«Ар-ұжданды ауызға алған екенсіздер, ендеше оны аяққа таптаушы болмаңыздар және маған зорлықпен ештеңе де істете алмайсыздар!»

«Ал, сізге, генерал, — деп сөзін сабақтаған президенттің үнінде генералдың даурықпасынан гөрі ауыр зіл, ызғар жатыр еді, — берер кеңесім: сапыңызды қынына қайта салып қойсаңыз».

Генерал енді айнала көпшілікке сәл абыржи көз тастады. Сонда да бетінен қайтқан жоқ; ол ол ма, бұрынғыдан бетер қайратына мінді енді.

«Сіздерге олай деп ант ете алмаспын», — деді ол.

«Олай болса, сударь, — деді президент, сол салқынқанды қалпымен, — өлуіңізге тура келер».

Д'Эпине мырза боп-боз боп кетті де отырғандарды көзімен тағы бір шолып өтті; бұл кезде клубтың кейбір мүшелері бір-бірімен сыбырласып, сулықтарының астынан қаруларын қамдастырып жатқан.

«Генерал, — деді президент, — алаң болмаңыз; сіз ар-ұжданы бар адамдардың ортасындасыз, соңғы шараны қолданбас бұрын олар сіздің көзіңізді жеткізу үшін бар амалды аяп қалмасы кәміл; бірақ басқа жағынан келер болсақ, әлгінде өзіңіз айтқандай сіз қастандық жасаушылардың ішінде тұрсыз; біздің құпия сырымыз қазір сіздің қолыңызда, оны қалайда өзімізге қайтаруға тиіссіз».

Бұдан кейін орнай қалған тыныштықта көп мән бар еді; генерал жауап қатқан жоқ.

«Есікті бекітіңіздер», — деді президент сонда барып.

Бұл сөзден кейін өлі тыныштық қайта орнады.

Сонан соң барып генерал алға шықты да, зордан-молдан әрең дегенде:

«Менің ұлым бар. Баскесерлердің ортасында тұрғанда соның қамын ойлауым міндетті әуелі», — деді.

«Генерал, — деді сонда оған, жиналыс басқарушы әр қалпы, — егер бір адам әрқашанда елу адамға тіл тигізе алады десек, бұл әлсізге деген аяушылық белгісі деп білген жөн. Сөйтсе де, бұл құқын пайдалануы бекер болмақ оның. Сізге берер ақылым, генерал, ант етіңіз, бірақ бізге тіл тигізуші болмаңыз».

Мәжіліс ағасының пысы басқан генерал сабасына түсіп, сәл екі ойлы боп тұрды да, ақыры үстелге таяп келіп:

«Ант беру рәсімі қалай болмақ?» — деп сұрады президенттен.

«Мінекей:

«Мың сегіз жүз он бесінші жылдың бесінші февралі күні кешкі сағат тоғыз бен онның арасында көрген-білгенімді тірі пендеге тісімнен шығармасқа арыммен ант етемін; егер де осы антымнан аттар болсам, өзімді өлім жазасына кескенім деп білемін».

Денесі түршігіп кетсе керек, тегі; бірер секунд бойына не деуге білмей, генерал сілейіп тұрып қалды; ақыры, иттің етінен жек көре тұра, шарасыздан әлгі антты қайталап шықты, бірақ даусы өте жай шыққаны соншалық, біреу естіп, біреу естімей қалды; сондықтан клубтың кейбір мүшелері даусын қаттырақ шығарып, анықтап қайталап шықсын деп талап еткен соң генералдың мойын ұсынбасқа лажы қалмады.

«Енді кетсем деп едім, — деді генерал, — босадым ба ақыр?»

Президент орнынан тұрды да, қасына еретін үш адамды таңдап алып, генералдың көзін байлаған соң күймеге барып жайғасты. Үшеудің біреуі генералды алып келерде көшір боп барған адам-тұғын.

Клубтың басқа мүшелері үн-түнсіз тарқасты.

«Қайда апарып салайық сізді?» — деп сұрады президент.

«Қайда апарсаңыз онда апарыңыз, сіздерден құтылсам болғаны», — деп жауап берді д'Эпине мырза.

«Сударь, — деді сонда оған президент, — абай болыңыз, енді жиналыста отырған жоқсыз, жекелеген адамдардың ортасындасыз; егер жәбірлегеніңіз үшін жауап беруге мәжбүр етсін демесеңіз тіліңізді тарта сөйлеңіз».

Бұл сөздің ар жағында не жатқанын ұғып, байқас болудың орнына д’Эпине мырза қитыға түсті:

«Өз күймеңізде де әлгі клубыңызда отырғандай батырсына беретініңіз төрт адамның қалайда бір адамға шамасы келетінін білгеннен болар».

Президент күймені тоқтат деп әмір етті.

Бұлар тура Орм жағалауындағы өзенге түсетін сатының тұсына кеп тоқтаған екен.

«Неге бұл жерге тоқтадыңыз?» — деп сұрады д’Эпине мырза.

«Тоқтаған себебіміз, сударь, — деді президент, — сіз кісіге тіл тигіздіңіз, енді ол кісі сізден заңды түрде есесін қайтармай аттап қадам басқысы жоқ».

«Адам өлтірудің тағы бір тәсілі екен бұл», — деп генерал иығын қиқаң еткізді.

«Байқаңыз, сударь, — деп жауап қайырды президент, — егерде мен сізді жаңа өзіңіз айтқан адамдардың санатына, яғни айтқанда, өзінің дәрменсіздігін қорған ғып жүрген сужүректердің қатарына қоссын демесеңіз. Сіз біреусіз, сондықтан тек бір адам ғана шайқасады сізбен; сіздің өз сапыңыз бар екен, қамыс таяғымның ішінде менің де сапым бар; секундантыңыз жоқ екен, мына мырзалардың бірі сізге секундант болады. Енді көзіңізді таңған шүберекті аламын десеңіз де ықтиярыңыз».

Генерал көзін таңған орамалды дереу жұлып алды.

«Кіммен кез келгенімді енді білдім ғой», — деді ол.

Күйменің есігі ашылып, төртеуі де тысқа шықты...»

Франц тағы тоқтап қалды. Маңдайынан шып-шып шыққан мұздай терін сүртті; әкесінің қалай өлгені туралы бұл күнге дейін беймағлұм мәліметті ұлының өңі құп-қу боп, қалш-қалш етіп оқып тұрғанын көрудің өзі сұмдық еді.

Валентина қолын жайып дұға оқығандай болды.

Нуартье Вильфорға менменсіп, жиіркене қарап отырды.

Франц оқуын жалғастырды.

«Бұл, әлгінде айттық, бесінші февраль күні болатын.

Соңғы күндерде бес-алты градус аяз боп тұрған басқышқа мұз қатқан екен; генерал ұзын бойлы, етжеңді адам еді, өзенге төмен түсерде президент басқыштың таянышы бар жағын генералға қалдырды.

Екі секундант та оларға ере жүрді.

Қас қарайған кез-тұғын, басқыш пен өзеннің арасын әредік-әредік қар жапқан, қырау басқан майсаң болатын; сең жүрген кез еді; терең, қап-қара өзен қол созым жерде ағып жатты.

Секунданттардың бірі барып көмір таситын сүйретпе қайықтағы аспашамды алып, жарығымен қаруларды тексерді.

Президенттің сапысы кәдімгі қамыс таяқтың ішіне салып жүретін сапы болатын, өзі генералдың сапысынан бес дюйм қысқа еді әрі темір тостағы және жоқ-тұғын.

Генерал д'Эпине сапыларды жеребе тастап бөлелік деген ұсыныс айтты; бірақ президент оған жекпе-жекке шақырған өзім; онда мен әркім өз қаруыменен шайқасады деген ойда болғанмын деп көнбей қойды.

Секунданттар да бұған келіспеген еді, президент олардың үнін өшірді.

Шамды ортаға әкеп қойды; қарсыластар оның екі жағынан кеп қарама-қарсы тұрды; сөйтіп жекпе-жек басталып кетті.

Шамның жарығымен сапылар айқыш-ұйқыш сермелгенде жалтыл ойнағандай болды. Түн қараңғысында шайқасқан екі адам қараң-құраң етіп әзер көрінді.

Генерал күллі армияда үздік сайыскерлердің бірінен саналатын. Бірақ бірден күшті тегеурінге төтеп бере алмай шегініп кетті; шегіне беріп құлап түсті.

Секунданттар өлген екен деп қалып еді; бірақ оны жараламағанын білген қарсыласы қолын созып, орнынан түрегелуіне жәрдемдесті. Бұған бұрынғыдан бетер жыны ұстаған генерал қарсыласына қайтадан тұра ұмтылғаны.

Әйтсе де қарсыласы бір қадам шегінбестен оның шабуылына төтеп берді. Генерал қатарынан үш мәрте шегініп, үш мәрте қайта тап бермек болды.

Үшінші рет шегінгенде ол тағы да мұрттай ұшты.

Басқалар оны тайып құлаған екен деп қалған; дегенмен жуық арада орнынан көтеріле қоймаған соң секунданттар жанына кеп, қайта тұрғызбақшы боп әрекеттенді; бірақ генералды қапсыра құшақтай көтерген секундант қолына жып-жылы, сұйық бірдеңе тигенін сезді.

Бұл қан болатын.

Сәл-пәл талықсып кеткен генерал есін қайта жиды.

«Aһa, — деді ол, — маған жекпе-жекке жалдамалы қанішерді, полктағы сайыскерлер ұстазын шығарған екен ғой? »

Президент оған жауап қатқан жоқ, тек шам ұстап тұрған секундантқа келіп, жеңін түріп жіберді де, қолындағы екі жерден сапы тесіп өткен жарақатты көрсетті; сосын фрагінің шалғайын қайырып тастап, желетін ағытып жіберді де бүйірін көрсетті, онда да ырсиған жараның аузы көрініп тұр еді.

Сонда да президент ыңқ деген жоқ.

Генерал д’Эпине бес минуттен кейін жан тапсырды...

Франц соңғы сөздерді солғын оқығаны сондай, үні құмығып әзер естілді; сонсоң үннен қалды да, тұнған мұнарды сыпырып тастағысы келгендей көзін қолымен бір сипап өтті.

Бір минут үнсіздіктен кейін қайтадан оқи бастады:

«Президент сапысын таяғының ішіне тыға салды да, басқышпен қайта жоғары көтерілді; қар үстінде қан ізі сорғалап бара жатты. Ол ең жоғарғы басқышқа жетпей жатып, арт жағынан судың шалп ете қалғанын құлағы шалды: генералдың өлгеніне көзі жеткен соң сүйегін секунданттар өзенге атқан болатын.

Жұрт оны әлдекімдер торға түсіріп, көзін жойған екен деуі мүмкін, ал шынында, генерал, сөйтіп жекпе-жекте өз ажалынан өлді.

Осынау қайғылы оқиғаға қатысқандардың бірі болмаса бірін күндердің күнінде қастандықпен кісі өлтірген, болмаса адалдық заңын аяққа таптаған деген айып тағыла ма деген қауіппен ақиқатын анықтап, үшбу мәжіліс хатты куәландырып қолымызды қойдық.

Қол қойғандар: Борепэр, Дюшампи, Лешарпаль»

Өзі үшін адам айтқысыз ауыр осынау қолжазбаны Франц оқып тәмамдағанда өң жоқ, түс жоқ Валентина толқып, көзінің жасын сүртті, ал бұрышқа барып тығылған Вильфор қалш-қалш етіп, мына сұмдықтан бас сауғалар таяныш іздеген күйі қатыгез қарияға жалбарына қараумен болды.

— Сударь, — деді д'Эпине Нуартьеге, — сіз ғой осынау сұмдық оқиғаның бүге-шігесіне дейін білетін адамсыз және оны қадірмен адамдардың қолын қойғызып куәландырып алған екенсіз; дәл қазір көңіліме қаяу салсаңыз да, байқауымша, маған назар аударғаныңыз рас болса керек; ендеше маған істеген жақсылығыңыз болсын, соңғы өтінішім: клуб президентінің аты-жөнін айтып берсеңіз, түптің түбінде, әкемді кімнің өлтіргенін біле жүрейін.

Вильфор абдырап дереу есік тұтқасын іздей бастады. Атасының білегінде семсердің екі жерде ізі қалғанын талай көрген Валентина оның қандай жауап берерін елден бұрын сезіп, бір қадам кейін шегінді.

— Құдай үшін, мадемуазель, — деді Франц қалыңдығына қарап, — менің өтінішімді қолдаңызшы, тым болмаса екі жасымда жетім қалдырған кім екенін біліп алайын!

Валентина үн-түн жоқ, тұрған жерінде сілейіп қатып қалды.

— Бері қараңыз, — деді Вильфор, — маған салсаңыз, осы бір ауыр көріністі соза бермейік; оның үстіне адамдардың аты-жөндері әдейі бұрмаланған. Менің әкем ол президенттің кім екенін өзі де білмейді, ал егер білген күнде де оны айтып жеткізе алмайды, өйткені, сөздікте адамдардың есімі жоқ қой.

— Неткен бақытсыздық! — деп күйзелді Франц. — Әлгінде хатты оқып тұрғанда, аяғына шейін оқуға медет болған жалғыз үміт осы еді, ең болмағанда, әкемді өлтірген кісінің аты-жөнін білермін деп ойлап едім! Сударь, сударь, — деп жік-жапар болды ол Нуартьеге, — құдай үшін, қолыңыздан келген көмегіңізді аямаңызшы... жалынамын сізге, ишара білдіріп, ұқтырудың амалын жасаңызшы...

— Жарайды, — деп көзімен ымдады Нуартье.

— Мадемуазель, — деп дауыстады Франц. — Сіздің атаңыз... әлгі адамның атын айтайын деген емеурін білдірді... жәрдем етіңізші, сіз тілін білесіз ғой...

Нуартье сөздікке қарады.

Франц қолы дірілдеп әліппені ұстаған күйі барлық әріптерін М әрпіне дейін дауыстап атап шықты.

Осы әріпке келгенде шал мақұлдаған белгі берді.

— М? — деп қайталады Франц.

Оның саусақтары әр сөзді нұқып көрсеткенімен қария келіспеген нышан білдірумен болды.

Валентина екі қолымен бетін баса қойды.

Енді Франц әлгі М әрпіне қайта оралды.

— Иә, — деп мақұлдады шал.

— М... мен... сіз бе! — деп даусы тарғылдана шыққан Францтың төбе шашы тік тұрды. — Сіз бе, Нуартье мырза? Сонда әкемді өлтірген мына сіз бе?

— Иә, — деп жауап берді шал, тәккаппарлана Францтың көзіне тура қарап.

Франц креслоға сылқ етіп құлап түсті.

Енді болмағанда өлермен шалдың жанын жаһаннамға жөнелтуге шақ қалған Вильфор есікті ашып, бөлмеден атып шықты.

XIX. КАВАЛЬКАНТИ ҰЛЫНЫҢ ЖЕЛІ ОҢЫНАН ТУДЫ

Бұл кезде Бартоломео Кавальканти мырза өз міндетін өтемекке Парижден аттанып та кеткен болатын, онда да Австрия императоры ағзамның әскері қатарында қызмет ету үшін емес, Лукка аралындағы рулетка жаққа жөнеген; өйткені оған өзінің жаны құмар еді.

Парижге сапарлап келіп маңғаз да тәкаппар әкенің рөлін ойнап шыққан еңбегі үшін өзіне тиісті ақшалай сыйлықтың соқыр тиынына дейін қалдырмастан асқан ұқыптылықпен ала кеткені айтпай-ақ та түсінікті шығар.

Ол аттанып кеткеннен кейін, өзінің маркиз Бартоломео мен маркиза Олива Корсинаридің ұлы екенін ресми айғақтайтын документтердің бәрі Андреаның қолына тиген.

Сөйтіп, иісі шетелдік десе үйріліп түсетін және олардың кім екеніне қарап емес, кім болып көрінгеніне қарай қабыл алып қарым-қатынас жасайтын Париж қауымына кәдімгідей етене болып қалған жайы бар еді оның.

Парижде жас жігітке қойылар қандай талап бар? Екі ауыз сөздің басын құрап сөйлей алса, сәнді киінсе, батыл ойнай білсе, жүрген-тұрғанда алтын төлесе жетіп жатыр.

Сөз бар ма, Париждің өз адамдарына қарағанда шетелдікке қойылар талап жоқтың қасы.

Сонымен арада екі жеті өткенде Андреаның жағдайы онша жаман болмай шықты; оған граф десетін болды жұрт, елу мың ливр жылдық түсімі бар бай деп таныды оны және әкесінің шіріген байлығы Саравеццаның тас қашайтын орнында тығулы жатыр екен-мыс десіп жүрді бәрі.

Бағзы бір ғалым бұның бұлтартпайтын даусыз шындық екенін, әлгі айтылмыш тас қашайтын орынды өз көзімен көргенін баян қылғанда бұрынғы алып-қашты әңгіме енді байсалды мағлұматқа айналды; кәдімгідей қолымен қойғандай әсер ететін болды жұртқа.

Бір күні кешкісін Монте-Кристо Данглар мырзаға арнайы келген кезде оқырмандарымызбен өзіміз таныстырған Париж қауымының сол бір ортасының жай-жапсары осылай болатын: Данглардың өзі үйде жоқ еді, бірақ баронесса қабылдайды екен; келгеніңізді мағлұм етелік пе деген сауалға граф келісетінін білдірді.

Отейльдегі түстіктен кейін және одан соңғы оқиғалардан зәрезап болған Данглар ханым граф Монте-Кристоның атын естігенде аза бойы қаза тұратын. Егер есімі аталған соң іле-шала оның өзі көрінбесе, әлгі ауыр сезім еңсені көтертпейтін, ал бірақ керісінше, графтың өзі келсе, ашық жүзі, жайнаған көзі, жібек мінезі, Данглар ханым дегенде сызылып тұратын сыпайылығы көңілдегі түйткілді лезде шайып жіберетін. Осыншалық түсі игі адамның өзіне зәредей қастық ойлауы мүмкін емес тәрізді көрінетін баронессаға; тіпті қарау адамдардың өзі де пәлендей бір пайда көздемесе, ешкімнің де жаманшылыққа бармайтынын мойындайды; мән-мағынасыз, мақсатсыз істелген залалдан әркім-ақ зәрезап болмақ.

Монте-Кристо келіп кіргенде, оқырманға бұрыннан таныс будуарда, қызын Кавалькантидің ұлымен алдын ала көріп алып, сосын өзіне ұсынған суреттеріне баронесса елеңдей қарап отырған. Графтың келуі бұрынғысынша айрықша әсер етіп, оның есімін естігенде қапелімде шошынып қалған баронесса іле-шала оны күлімдей қарсы алды.

Граф та лезде үй ішіне көз жүгіртіп өтті.

Баронессаның жанындағы козеткаға жантайған Эженидің алдында Кавальканти тікесінен тік тұр екен.

Гете кейіпкері сияқты тұтас қара киінген, аяғында лактелген башмағы, сәнді тігісі көзге ұрған ақ шәйі шұлығы бар Кавальканти күтімі келіскен әжептәуір ақ саусақтарымен сарғыш шашын бір сппап өткенде, Монте-Кристоның ақылымен санаспай, даңғой жігіттің қызақайлыққа салып шынашағына таққан гауһар жүзігі жарқ-жұрқ ете қалғаны.

Шашын сипаған мезетте өзі мадемуазель Данглар жаққа өлеусірей қарай, қайта-қайта күрсінумен болды.

Ал мадемуазель Данглар болса сол қашанғы жұртқа кекесінмен қарайтын керенау, керім қалпынан бір танған жоқ. Андреаның мөлие қарап, дембіл-дембіл күрсінгені оның назарынан қағыс қалмады; задында Минерваның сауытынан өте алмай, жігіттің есіл еңбегі еш болғаны тәрізді, кей философтардың пайымдауынша, ондай сауытқа кейде Сафода²⁷ ие болатын болса керек.

Эжени графқа салқын ғана бас изеп қоштасып, бұлардың әңгімеге кіріскенін пайдаланып, өзінің дәріс алуына арналған қонақжай жаққа өтіп кетті; көп ұзамай ол жақтан рояль үнімен аралас екі адамның дабдырлай сөйлескен көңілді дауыстары естілді, бұған қарап Монте-Кристо мадемуазель Данглардың Кавальканти мырза екеуінен гөрі өзінің ән үйрететін ұстазы мадемуазель Луиза д'Армильимен болғанын артық көргенін ұқты.

Данглар ханымның әңгімесін ұйып тыңдағандай көрініп отырған граф Аидреа Кавалькантидың көңілінде түйткіл барын бірден біле қойды: музыка тыңдамақ болып қонақжайдың есігіне таяп барған жігіт ішке кіруге батыл етпей, таңырқай сүйсінумен әуре.

Сөйткенше болмай банкир кеп кірді үйге. Рас, бірден назары Монте-Кристоға ауғанмен, іле-шала Андреаға зер салды ол.

Ал жұбайына келгенде оның баронессамен амандасуы кейбір еркектердің әйелдерімен күндегі үйреншікті әдетімен сәлемдескеніне ұқсас боп шықты, оның мәнісін бойдақтар тек отасу туралы көш-құлаш кодекс жарық көргенде барып білуі ықтимал.

— Немене, біздің бойжеткендер музыкамен бірге шұғылдануға шақырмады ма сізді? — деп сұрады Данглар Андреадан.

— Шақырмаса не шара, сударь, — деп Андреа, бұрынғыдан бетер қабырғасы қайыса күрсініп.

Данглар дереу барып, есікті шалқасынан ашып тастады.

Рояль жанындағы бір орындықта отырған екі қызды көрді бәрі. Екеуі әрқайсысы бір қолымен ойнап, өздерін өздері сүйемелдейді екен — өздері ойлап тапқан осы бір тәсілмен тамаша өнер көрсетіп отыр, тегі.

Ашық есіктің жақтауынан, Эженимен қатар отырған күйінде, Германияда жақсы көретін картиналардың біреуінің жанды бейнесін елестеткен мадемуазель д'Армильи шынында да әйбат-ақ болатын немесе, нақтырақ айтсақ, сүп-сүйкімді еді. Өзі кіп-кішкентай, талдырмаш келген, перінің қызындай алтын шашты, мадонна Перуджиноға ұқсаған аққу мойнынан иығына құлаған ұзын бұрымы бар, қажып-шаршағаннан көзі кіреуке тартқан. Өзінің өкпесі нашар, «Кремон скрипкаларындағы²⁸» Антония сияқты бір күні ән салып тұрып үзіліп кетуі мүмкін десетін.

Монте-Кристо бойжеткендер отырған гинекейге²⁹ дереу сұқтана көз тастады; бұл үйде мадемуазель д'Армильи жайлы талай естіп жүрсе де оны көріп тұрғаны осы.

— Ал, біздің не жазығымыз бар? — деп сұрады банкир қызынан. — қажетіміз болмағаны ма?

Сонсоң ол Андреаны қонақжайға өткізіп жіберіп, соңынан есікті жапқанда әлде әдейі істеді ме, жоқ па, кім білсін, әйтеуір, Монте-Кристо мен баронесса отырған жерден ештеңе көрінбейтін ғып жапты; алайда, Андреаның ізінше баронның да сонда кіргенін көрген соң, Данглар ханым, тегінде, ешқандай назар аудармаса керек.

Көп ұзамай граф рояльдың сүйемелдеуімен бір корсикан әнін шырқатқан Андреаның даусын естіді.

Осы кезде Андреаны ұмытып, Бенедеттоны есіне алып, жымиған қалпы әнге құлақ тосқан графқа Данглар ханым банкротқа ұшыраған қайдағы бір Милан фирмасының қырсығынан бүгін таңертең ғана үш жүз мың ба, әлде төрт жүз мың ба франкін жоғалтқан күйеуінің сыр бермей, сабыр сақтай білген қасиетін аузын ашып, көзін жұмып әңгімелеумен болды.

Шынында да барон кісі таң қалса таңғаларлық еді; егерде граф мұны баронессадан естімегенде немесе дәйімі мағлұмат тартып отыратын айла-тәсілімен біліп алмағанда баронның түріне қарап ештеңеден сезіктенбеген болар еді.

«Міне, қалай! — дел ойлады іштей Монте-Кристо. — Енді шығынға ұшырағанын жасыратын болған екен; осыдан бір ай бұрын онысын мақтап көруші еді».

Сонсоң айтқаны мынау болды:

— Дегенмен, сударыня, Данглар мырза биржаны бес саусағындай білетін адам, басқа бір жерде зиянына қалса, онысын әрқашанда сол биржадан қайырып алары анық.

— Сіз де жұрт сияқты қате ойлайды екенсіз, — деді Данглар ханым.

— Қате ойлағаны қалай? — деп сұрады Монте-Кристо.

— Жұрттың бәрі Данглар мырза биржада ойнайды деп ойлайды, бірақ та, бұл жалған пікір.

— Ах, сударыня, шындығында да, Дебрэ мырзаның маған айтқан сөзі есіме түсіп отырғаны... Айтпақшы, Дебрэ мырза қайда жоғалып кетті осы? Оны үш-төрт күннен бері көре алмай жүрмін.

— Мен де, — деді Данглар ханым керги сөйлеп. — Десе де, әлгінде бір әңгімені бастап келе жатыр едіңіз, аяқтамадыңыз ғой.

— Не жайында еді?

— Дебрэ бірдеме айтты деп едіңіз...

— Иә, ол рас; сізді құмар ойынға үйір деп еді Дебрэ.

— Иә, шынымды айтсам, бір кезде солай болғаны да рас, — деді Данглар ханым, — бірақ енді одан біржола бой тартқанмын.

— Ал оныңыз бекер болған, сударыня. Тағдырдың алмағайып екенін білесіз ғой, ал алыпсатарлыққа келгенде істің сәті біледі, әрине. Егер мен әйел болған болсам, оның үстіне банкирдің әйелі болсам, күйеуімнің бақытына қанша сенсем де, қайткен күнде де өзімнің ешкімнен тәуелсіз дәулетім болғанын қалар едім, ол үшін тіпті күйеуіме бейтаныс адамның қолына шаруамды сеніп тапсыруға дейін барар ем.

Данглар ханым еріксіз жанып түсті.

— Мәселенки, — деді Монте-Кристо ештеңе байқамағансып, — неаполитен бонымен жасалған кешегі сәтті комбинацияны естіген боларсыз?

— Менде жоқ, — деп іле-шала жауап қайырды баронесса, — тіпті, ешқашан болған да емес; расында да, граф, биржа жайын індетіп кеттік білем; құдды екі делдал сияқтымыз. Онан да соры ашылмаған бишара Вильфорларды айтсаңызшы.

— А оларға не болып еді? — деп сұрады Монте-Кристо таң-тамаша боп.

— Осы жаққа аттанғаннан кейін де Сен Меран мырза үш күннен соң ба, әлде төрт күннен соң ба, жолда қайтыс болғанын өзіңіз де білесіз ғой, енді осында келгеннен кейін үш-төрт күннен соң маркиза қайтыс болды.

— Аһ, иә, оны естігенім бар, — деді Монте-Кристо. — Бірақ та, Клавдийдің Гамлетке айтқаны бар емес пе, бәрі табиғаттың заңы ғой: олардың әкелері өздерінен бұрын өлді де, бұлар аза тұтты; енді бұлар да ұлдарынан бұрын өледі де, ұлдары аза тұтатын болады.

— Мұнымен бітсе бір сәрі ғой.

— Бітпегені қалай?

— Гәп мынада. Олардың қызын тұрмысқа бергелі жүргенін білесіз ғой...

— Иә, Франц д'Эпине мырзаға бермек болатын... Немене, тойы болмай қалды ма?

— Франц берген уәдесін кеше ертесін қайтып алыпты-мыс.

— Қойыңызшы?.. Ал оған не себеп бопты?

— Белгісіз.

— Не дейді, жаратқан жаббарым-ау! Апыр-ай, бұл қасіретке де Вильфор мырза қалай шыдар екен?

— Бұрынғы дағдысынша, философтарша төзіп бағар.

Осы кезде Данглар қайтып келді.

— Сонда қалай, — деді баронесса, — сіз өз қызыңызды Кавальканти мырзамен оңаша қалдырып кеттіңіз бе?

— Ал мадемуазель д'Армильи ше, — деді барон, — оны адамға санамайсыз ба?

Сосын Монте-Кристоға бұрылып:

— Мына князь Кавальканти дегеніңіз бір өте-мөте еүйкімді жігіт өзі, солай емес пе, граф? — деді барон. — Бірақ шын князь ба өзі?

— Онысын білмедім, — деді Монте-Кристо, — әйтеуір, маған әкесін маркиз деп таныстырған, ендеше, оның граф болғаны ғой; бірақ менің байқауымша, өзі князь титулына онша құлықты емес қой деймін.

— Неге олай дейсіз? — деді банкир. — Егер өзі шынында да князь екен, онысын неге жасыруға тиіс? Әркімнің өз құқы бар. Өзінің шыққан тегін мойындамайтындарды суқаным сүймейді-ақ.

— Е, өйткені сіз айтулы демократсыз ғой, — деді Монте-Кристо күлімсіреп.

— Дегенмен, тыңдаңызшы, — деді баронесса, — егер ойламаған жерден де Морсер келе қалып, өзіне, Эженидің болашақ күйеуі есебінде, бас сұғуға рұқсат етілмеген бөлмеде отырған Кавальканти мырзаны көрсе, сіз не демексіз бұған.

— Сіз «ойламаған жерден» дегенді дәл тауып айттыңыз, — деп оған қарсы болды банкир. — Адалын айтар болсақ, оны өте сирек көретініміз сондай, оқта-текте бұл үйден «ойламаған жерден» көреміз десек те болғандай.

— Қысқасы, егерде келе қалып, қызыңыздың қасында отырған мына жігітті көргендей болса, оның көңіліне ауыр алып қалуы кәдік.

— Көңіліне алып дейсіз бе? Сіз қатты қателесесіз. Виконт мырза қалыңдығын қызғану дегенді ныспы білмейді, өйткені оған өліп-өшіп тұрғаны шамалы. Басқаны былай қойғанда, оның көңіліне алған-алмағанында менің шаруам не?

— Қалай дегенмен, қарым-қатынасымыз...

— Ах, сіздің қарым-қатынасыңыз бар екен ғой; қарым-қатынасымыздың қандай екенін білгіңіз келе ме? Шешесі берген балда ол менің қызыммен бар-жоғы бірақ рет биледі, ал Кавальканти мырза болса үш рет биледі және оған назар аударған виконт болмады.

— Виконт Альбер де Морсер мырза келді! — дел мәлімдеді камердинер.

Баронесса орнынан асығыс тұрды. Тезірек барып, шағын қонақжайдағы қызын ескертпек болып еді, бірақ Данглар оны қолынан ұстап тоқтатты.

— Қайтесіз, — деді ол.

Баронесса күйеуіне таңырқай қарады.

Монте-Кристо ештеңе байқамағансып отыра берді.

Альберт кеп кірді; өзі соншалық көрікті әрі өте көңілді еді.

Келе сала баронессаға еркінси, Дангларға жүрдім-бардым, ал Монте-Кристоға жылы шыраймен сәлемдесіп болған соң, баронессаға бұрылып қарап:

— Марқаббат етсеңіз, сұрайын дегенім, сізден, сударыня, — деді Морсер, — мадемуазель Данглардың көңіл күйі қалай?

— Тамаша, сударь, — деді ізінше Данглар, — ол қазір өзінің шағын қонақжайында Кавальканти мырзамен бірге музыкамен шұғылданып отыр.

Альбер бұған елең ете қоймады; бәлки, іштей ептеп қынжылса қынжылған да болуы керек, бірақ Монте-Кристоның өзінен көз алмай отырғанын сезіп сыр берген жоқ.

— Кавальканти мырзаның даусы тамаша тенор, ал мадемуазель Эжени рояльда Тальберг³⁰ сияқты ойнайтынын айтпағанның өзінде ғажайып сопрано ғой. Бұл бір ғаламат концерт болса керек.

— Қалай болғанда да дауыстары жарасып тұр, — деді Данглар.

Альбер бұл сөздің астарын байқамаған тәрізді, ал Данглардың тұрпайы сөйлегеніне баронесса қызарып кетті.

— Мен де музыкантпын, — деп сабақтады ол сөзін, — әйтеуір ұстаздарым солай дейтін; енді мына қызықты қараңыз, менің даусым ешкіммен жарасқан емес-ті, басқа дауыстармен салыстырғанда, тіпті, сопраноға мүлде жуықтамайтұғын.

«Ашуланар тұсың осы!» дегендей Данглар қитыға жымиды.

— Сөйтіп, кеше, — деді ол, қалайда бір жанжал шығармақ ниетпен, — князь бен менің қызым екеуі топты жұртты таң қалдырды. Айтпақшы, сіз кеше осында болмап па едіңіз, сударь?

— Қай князь? — деп сұрады Альбер.

— Князь Кавалькантиды айтам, — деп жауап қайырды Данглар, Андреаның есіміне осы титулды қоймастан қосарлай айтып.

— Аһ, ғапу өтінемін, — деді Альбер, — оның князь екенін білмеуші едім. Демек, кеше князь Кавальканти мадемуазель Эжени екеуі қосылып ән салған екен ғой? Шынында да, тамаша болған болуы керек, ести алмай қалғаныма қатты опық жеп отырғаным. Бірақ сіз шақырғанда келе алмаған себебім: анамды баронесса Шато-Рено әжейге ертіп апаруға тиісті болып едім.

Соңсоң сәл үнсіздіктен кейін, ештеңе болмағандай-ақ жайбарақат:

— Мадемуазель Дангларға ізет білдіріп, сәлемдесіп шығуыма болар ма екен? — деп сұрады Альбер.

— Жоқ, сол сабыр етіңіз, құдай үшін, — деді банкир оны бөгеп, — тыңдап көріңізші, осы каватина керемет, та, та, та, ти, та, та, та, та; бұл бір ғажап нәрсе, қазір бітеді... бір секундтан соң; міне, тамаша! Жарайсың, жарайсың, жарайсың!

Соны айтып банкир есі шығып, қол шапалақтаумен болды.

— Шынында да, — деді Альбер, — әйбат-ақ екен, өз елінің музыкасын князь Кавалькантиден артық кім түсінуші еді. Жаңылмасам, әлгінде «князь» дедіңіз ғой деймін? Тіпті, князь болмаған күннің өзінде де оны князь жасап шығарады, Италияда бұл қиын шаруа емес. Әйтсе де тамаша әншілерімізге оралалық. Данглар мырза, мұнда бөтен адамдар барын ескертпестен мадемуазель Данглар мен Кавальканти мырзаға өзіңіз барып, тағы да бір ән салып беруін өтінсеңіз біз де ләззат алып қалар едік. Музыканы сәл алыстан тыңдап, рақатқа кенелгенге не жетсін, өзіңді ешкім көрмейтін қағаберіс қалтарыста отырсаң, сен де ешкімді көрмесең, сонда ғана орындаушы қысылып-қымтырылмайтын болады; сонда ғана ол жүрек сырын ашып, өз талантының құдіретін емін-еркін кәміл танытары анық.

Альбердің мұншалық салқынқандылығын көріп, бұл жолы Данглардың басы қатты.

Ол енді Монте-Кристоны оңаша алып кетті.

— Ал, біздің ғашық жігітіміз жайлы не ойыңыз бар? — деп сұрады ол.

— Меніңше, өзі салғырт-ақ, бұл даусыз енді. Бірақ амал қанша? Сіз уағда беріп қойдыңыз ғой!

— Әлбетте, уағда бергенім рас; бірақ оның мәні неде? Оның мәні өз қызымды сүймеген адамға емес, сүйген адамға беруде ғой. Енді өзіңіз көріп отырсыз, бұл жігіттің мәрмәр тастай сұп-суық, әкесі сияқты менмен екенін. Егерде бай болса, Кавальканти сияқты дәулеті болса бір сәрі ғой, онда тіпті, андай-мұндайына көңіл де бөлмес едік. Ашығын айтсам, қызымның пікірі қандай екенін әлі сұрап білген жоқпын; әйтсе де, талғамы жоғары болса...

— Кім білсін, — деді Монте-Кристо, — өзін жақсы көрген соң ондайын байқамадым ба екен, солай бола тұрса да, сізді сендіріп айтайын, виконт де Морсер дегеніңіз өте сүйкімді жігіт; сіздің қызыңыздың онымен бағы ашылады және ерте ме, кеш пе, әйтеуір, бұл жігіттің бір лауазым-мансапқа қолы жетері кәміл; онсыз да әкесінің жағдайы тамаша ғой.

— Һм! — деп мырс етті Данглар.

— Әлде күдігіңіз бар ма?

— Басынан... не бәлені өткерген де.

— Бірақ әкесінің өткен өмірінің балаға қатысы жоқ қой.

— Тіпті, керісінше, әрине.

— Менің ақылымды алсаңыз, бұлай діттемеңіз. Осыдан бір ай бұрын сіз ғой қызыңызға Морсерді керемет тең деп білетінсіз... Енді менің шарам таусылып тұрғанын ұқсаңыз нетті: өйткені әлгі бозбала Кавалькантимен сіз біздің үйде таныстыңыз ғой, тағы қайталап айтайын, оның өзін мен мүлде білмейтін адаммын.

— Сіз білмесеңіз, мен білемін, — деді Данглар, — соның өзі жетіп жатыр.

— Сіз оны білуші ме едіңіз? Анықтап, сұрастырып көрдіңіз бе? — деп сұрады Монте-Кристо.

— Ал, оның не қажеті бар? Бір көргеннен-ақ кімнің қандай адам екені беп-белгілі емес пе? Басқасын қайдам, әйтеуір, бай.

— Оған көзім жеткен жоқ.

— Бірақ сіз ол үшін жауапкерсіз ғой.

— Ол сөз емес, небәрі елу мың франк.

— Өте-мөте білімдар жігіт.

— Һм, — деп енді Монте-Кристо мырс ете қалды.

— Өзі музыкант.

— Итальяндардың бәрі музыкант.

— Байқайсыз ба, граф, сіз әділін айтпай тұрсыз.

— Иә, ағыннан жарылар болсам, сіздердің Морсерлермен сөз байласқандарыңызды біле тұра, өзінің дәулетті екенін пайдаланып, оның жолына кесе-көлденең тұрғанына қынжылатыным рас.

Данглар күліп жіберді.

— Өзіңіз нағыз пуритан екенсіз! — деді ол. — Өмірде әрдайым осылай болады.

— Әйтсе де, сіз бұлай біржола ат құйрығын кесіп кете алмайтын шығарсыз, қымбатты Данглар мырза; Морсерлер осы неке кесімді деп үміттеніп отыр.

— Солай ма?

— Сөз жоқ.

— Ендеше өздері кеп мәселені пісірсін. Бұл жөнінде сіз, қымбатты граф, әкесіне шет жағалап айтқаныңыз оңды-ақ болар еді, өйткені өзіңізді құшақ жая қарсы алды ғой.

— Мені ме? Оны қайдан көрдіңіз?

— Тіпті, сондағы балда көрдім десем де болады. Оған бола жазғыра көрмеңіз: графиня, тәкаппар Мерседес, ең ақыры ескі таныстарының өзімен де әзер тілге келетін менмен испан әйелінің өзі сізді қолтығыңыздан алып, оңаша баққа серуенге шығады, көп көзінен таза ең қалтарыс деген жерлерді аралатып, тек жарты сағат дегенде зорға оралғаны бар емес пе.

— Ah, барон, барон, — деді Альбер, — біздің тыңдауымызға бөгет жасадыңыз ғой; сіздей меломанның мұнысы нағыз тағылық!

— Уақасы жоқ, қылжақбас мырза, — деді Данглар.

Сонсоң қайтадан Монте-Кристоға бұрылды.

— Әлгіні әкесіне айтуды мойныңызға аласыз ба?

— Егер сіз қаласаңыз.

— Алайда, бұл жолы мәселе айқын да нақтылы шешілуі шарт. Ең әуелі ол өзі келіп қызыма құда түсуі керек, мерзімін белгілеуі қажет, қаржы жайын келісіп алғаныңыз абзал; қысқасы, не келісіп тынамыз, не болмаса біржола кетісіп тынамыз; бірақ түсініп тұрған шығарсыз, ешқандай кейінге шегерер лаж жоқ!

— Жарайды! Өзі келіп сөйлеседі ендеше.

— Дәп осыны күтіп өзімнің құмартып отырғаным да шамалы екенін айтпақпын сізге; дегенмен де бір жағына шығарып тынуға асықпын; біле білсеңіз, банкир өз сөзін жерге тастамауы керек.

Соны айтып Данглар да осыдан жарты сағат бұрынғы Кавалькантидың баласына ұқсап ауыр күрсінді.

— Жарайсың, жарайсың, жарайсың! — деп Альбер банкирге еліктеп айғай салды, романс енді аяқтала бергенде.

Данглар Альберге ала көзімен қарай бергенде, қызметшілердің бірі келіп әлдене деп күбір ете қалды.

— Қазір келем, — деді банкир Монте-Кристоға қарата сөйлеп, — тоса тұрыңыз; бәлки келіп, сізге әлдебір жаңалық айтуыма тура келер, оны кім білген.

Сосын бөлмеден шығып кетті ол.

Күйеуі шығып кетісімен баронесса барып қызының қонақжай бөлмесінің есігін ашып қалып еді, рояль жанында мадемуазель Эженимен қатар отырған Андреа шоқ басқандай атып тұрды.

Жымия иіліп тағзым еткен Альберге, тегі, ешқандай айылын жимастан, мадемуазель Данглар қашанғы әдетінше салқын сәлемдесті.

Кавальканти мүлде абдырап қалды; дереу Морсерге бас изеп еді, шекесінен қарап сәлемін әзер алғаны.

Бұдан кейін Альбер қоярда-қоймастан мадемуазель Данглардың даусын мадақтаумен болды, көпшіліктің айтуынша көңілден шыққан кешегі кешке қатыса алмағанына опық жейтінін айтты...

Жұрт назарынан тыс қалған Кавальканти Монте-Кристоны оңашалап әкетті.

— Ендеше, — деді Данглар ханым, — осыменен музыка да жетер, оны мадақтауымыз жеткілікті шығар, онан да барып шай ішелік.

— Жүріңіз, Луиза, — деді мадемуазель Данглар дос қызына.

Шай құралдап қойылған іргелес қонақжайға өтті бәрі.

Қонақтар ағылшындардың дағдысына еліктеп қасықтарын шыны аяқтарына сала берген сәтте бөлменің есігі қайта ашылып, Данглар кеп кірді, түріне қарағанда әлденеге көңілі қатты қобалжыған сыңайы бар. Мұны елден бұрын байқай қойған Монте-Кристо банкирге қарап елеңдеп қалды.

— Осы қазір Грециядан хат алдым, — деді Данглар.

— Сізді соған шақырған ба екен? — деп сұрады граф.

— Иә.

— Король Оттонның ахуалы қалай екен? — деп сұрады Альбер.

Данглар оған жақтырмай бір қарап қойды да, ләм-лим деген жоқ, ал Монте-Кристо лезде пайда болып, артынша ғайып болған банкирге деген аяушылық сезімін түрінен әлдекім аңдап қалар деп сақсынып теріс қарады.

— Бірге шығайық, жарай ма? — деді Альбер графқа.

— Қалауыңыз білсін, — деп жауап қайырды граф.

Банкирдің өзіне неге жақтырмай қарағанын ұқпаған Альбер бәрін біліп, түсініп отырған Монте-Кристоға қарап:

— Маған қалай қарағанын байқадыңыз ба? — деп сұрады.

— Иә, — деп тіл қатты граф, — бірақ онда не тұр?

— Бар пәле сонда, әйтсе де, әлгі Грециядан келген хат туралы не айтпақшы болды екен?

— Meн қайдан білейін?

— Сіздің сол елге ептеген қатысыңыз бар сияқты көрініп еді.

Монте-Кристо бұған үнсіз күлімсіреді — жауап беруден тайсақтаған адамның әдеті осы.

— Ана қараңыз, — деді Альбер, — өзі сізге қарай келе жатыр; ендеше мен барып мадемуазель Данглардың оюлы асыл тасын мақтап берейін; оған дейін әкешіміз айтатынын айтып та үлгерер сізге.

— Ақыры мақтайды екенсіз — даусын мақтаңыз, — деді Монте-Кристо.

— Жоға, оның әркім-ақ мақтауын жеткізер.

— Қымбатты виконт, — деді Монте-Кристо, — сіз тым еркінсіп барасыз.

Альбер жымиған қалпы Эжениге қарай беттеді.

Осы кезде Данглар кеп, графтың құлағына сыбырлады.

— Сіз маған тамаша ақыл берген екенсіз, — деді ол, — бір ауыз сөзбен айтқанда, «Фернан» мен «Янина» сұмдыққа душар бопты.

— Не деп тұрсыз! — деді Монте-Кристо.

— Иә, бәрін де өзіңізге айтып беремін. Бірақ мына жігітті осы жерден алып кетіңізші; оның дәл қазір осында болғаны маған тым қолайсыз.

— Өзім де сөйткелі отыр едім; біз бірге шығамыз; айтпақшы, оның әкесін өзіңізге жібергенімді сол бұрынғыша мақұл көресіз бе?

— Бұрынғыдан бетер қажетірек.

— Мақұл.

Граф Альберге иек қақты.

Дамаларға тағзым етіп қоштасып, екеуі қонақжайдан бірге шықты; Альбер мадемуазель Данглардың тәкаппарлығына мүлде самарқау қалпын сақтап қалды, ал Монте-Кристо болса банкирдің әйелі сақ болғаны жөн, сондықтан да өзінің қамсыз болашағын жағдайластырғаны мақұл деген кеңесін шығар алдында Данглар ханымның құлағына тағы да құйып кетті.

Майдан алаңына Кавальканти мырза ие болып қалды.

XX. ГАЙДЕ

Граф күймесі бульварды айнала берісімен-ақ Альбер ағынан жарыла ақтарылып, ұзақ қарқылдап ал кеп күлсін.

— Ал енді, — деді ол графқа. — Варфоломей түнінен кейін Екатерина Медичиге сауал қойған Тоғызыншы Карл сияқты сізден мынаны сұрап білгім келеді; қалай, сіздің ойыңызша, өзімнің шағын рөлімді жақсы ойнап шықтым ба?

— Қай мағынада? — деп сұрады Монте-Кристо.

— Өзімнің бақталасымды Данглар мырзаның үйіне жайғастыру мәселесін айтам...

— Қандай бақталас?

— Қандайы несі? Өзіңіз қорғаштап жүретін Андреа Кавалькантиды айтам-дағы!

— Жосықсыз қалжыңды қайтесіз, виконт; Андреаны ешқандай да қорғаштап жүрген мен жоқ, әсіресе, Данглар үйінде ондай болған емес.

— Егер де ол жігіт қамқорлықты тілеп тұрса, онда сізге бұл үшін кінә артар едім. Бірақ менің бағыма қарай, ол ешқандай қолпашты керек қылмайды.

— Қалайша, сонда сізге ол жігіттің мадемуазельдің көңілін таппақ ойы бар сияқты боп көрінді ме?

— Кепілдік бере аламын: мінәжат қылғандай көзін алартып, әндеткені ғашықтардай; тәкаппар Эжениге қолы жеткенше асыққандай. Көрдіңіз бе, өлеңдетіп жібергенімді! Адал сөзім, бұған менің қылдай қиянатым жоқ. Әйтсе бәрібір, қайталап айтайын: оның бар арманы тәкаппар Эжени.

— Ертелі-кеш ойлайтыны сіз болсаңыз, онда тұрған не бар?

— Олай демеңіз, қадірмен граф; маған келгенде екеуі де безеріп қалды.

— Екеуі несі?

— Дәп солай: мадемуазель Эжени маған әзер дегенде тіл қатты, ал оның сырласы мадемуазель д'Армильи, тіпті, сәлемімді алмай қойды емес пе.

— Солай деңіз, бірақ әкесінің сіз дегенде жаны қалмайды ғой, — деді Монте-Кристо.

— Әкесі ме? Қайта жүрегіме мың сан қанжар сұққылаған соның дәп өзі; рас, мұның бәрі де сахнадан көретін, жүзі тұтқасына қарайтын қанжарлар, бірақ қыз әкесі оның бәрін нағыз қанжар деп ойлайды.

— Қызғаныш — сүйіспеншілік белгісі.

— Ол рас, бірақ мен қызғанған емен.

— Оның есесіне ол қызғанады.

— Кімнен? Дебрэден бе?

— Жоқ, сізден.

— Менен бе? Бәстесуге бармын, арада апта өтпей жатып-ақ мені қабылдамауға әмір етері кәміл.

— Қателесесіз, қымбатты виконт.

— Оны немен дәлелдейсіз?

— Сізге дәлел керек пе?

— Иә.

— Ендеше, мына мен граф де Морсердің құдалықпен баронға келуін өтінуге уәкілдік алған кісімін.

— Уәкілдік еткен кім?

— Баронның өзі.

— Әйтсе де, қымбатты граф, — деді Альбер, баронша аңысын аңдай сөйлеп, — сіз бұған бармайсыз ғой, солай емес пе?

— Жаңсақ айтып отырсыз, Альбер, мен уәде берген адаммын, уәдемде тұрамын.

— Ал, ендеше, — деп күрсінді Альбер, — білек сыбанып мені үйлендіруге кіріскенге ұқсайсыз.

— Жұрттың бәрімен де жақсы қатынаста болмақ ойым бар. Айтпақшы, әлгі Дебрэ жайында; оны баронессаның үйінен көрмейтін боп кеттім ғой.

— Ұрсысып қалған.

— Баронессамен бе?

— Жоқ, баронмен.

— Немене бірдеңе байқап қалып па?

— Міне, мұныңыз әдемі шықты!

— Көңіліне күдік алды деп ойлайсыз ба? — деп сұрады Монте-Кристо ақкөңіл аңғал көрініп.

— Ал керек болса! Өзіңіз көктен түскеннен саусыз ба, қымбатты граф?

— Мәселен, Конгодан келді дейік.

— Ой, онша қашық жер емес қой.

— Париж азаматтарының мінез-құлқын мен қайдан білейін?

— Беу, қымбатты граф, еркек дегеніңіз қайда болса да бірдей ғой; сіз адам баласының бір түрін қандай да болсын бір елде зерттеген болсаңыз, онда күллі тұқым-тегін білдім дей беріңіз.

— Ендеше Данглар мен Дебрэнің неменеге ұрсысатын жөні бар? Тату-тәтті-ақ сықылды еді ғой, — деді Монте-Кристо тағы да аңқаусып.

— Бәленің бәрі Изида³¹ тәңірияның тылсым сыры дәп осы жерден басталатындай боп тұр ғой; ал менің бұдан мағлұматым жоқ. Кавалькантидің баласы банкир үйінің бір мүшесі болған соң содан сұрап білерсіз.

Күйме тоқтай қалды.

— Miнe, біз де келіп жеттік, — деді Монте-Кристо, — әлі сағат он жарым, маған бас сұға кетіңіз.

— Қуана хош алам.

— Менің күймем сізді үйге жеткізіп салар.

— Жоқ, рақмет; менің күймем соңымыздан ілесіп отыруға тиіс болатын.

— Е, әне келеді, — деді Монте-Кристо, күймеден шыға беріп.

Екеуі үйге кірді; қонақжайда жарық бар екен, сонда өтті.

— Бізге шай беріңіз, Батистен, — деп әмір етті Монте-Кристо.

Батистен үн-түнсіз бөлмеден шығып кетті. Арада екі секунд өткенде подносын көтеріп қайта енді, подностың үстінде жоқ емес тағам жоқ, қиял-ғажайып ертегілеріндегі сияқты, тура жер астынан шыға келгендей.

— Білесіз бе, — деді Альбер, — мені қайран қалдыратын нәрсе сіздің байлығыңыз емес, сізден де дәулетті адамдар табылар; сіздің ақыл-парасатыңыз да емес, Бомаршенің ақылы асып түспесе де, әйтеуір, барабар болар; менің таңғалатыным — сіздің өзіңізге қызмет еткізе білетін қасиетіңіз: ләм-мим деместен, сол минутында, сол секундында, қоңырау қағысыңыздан нені қажет ететініңізді біле қоятын тәрізді құдды, және сізге керек нәрсе алдын ала әрқашан да даяр тұратын сияқты.

— Бұл сөзіңіздің жаны бар. Менің әдет-дағдымды жақсы біліп алғаны рас. Қазір өзіңіз де көресіз: сізге шайға ештеңе керек емес пе?

— Шынымды айтсам, шылымға қарсы болмас ем.

Монте-Кристо барып қоңырауды бір рет қағып қалды.

Сол-ақ екен бүйірдегі есік ашылып, таңдаулы латакиэ толтырылған ұзын сапты екі трубка ұстаған Әли кіріп келді.

— Бұл ғажап екен, — деді Альбер.

— Түк те ғажабы жоқ, бәрі де жай ғана нәрсе, — деп қарсылық білдірді Монте-Кристо. — Шай не кофе үстінде менің шылым шегетін әдетімді Әли жақсы біледі; менің шай сұратқанымды да біледі ол, осында сізбен бірге келгенімді біледі; оны шақырғанымды есіткен соң, неге шақырғанымды өзі де сезеді — өйткені, оның елінде трубка дегеніңіз қонақжайлықтың алғышартындай, міне біреу емес, екі трубка алып келгені де содан.

— Иә, әлбетте, не нәрсеге де түсінік ойлап табуға болар-ау, сонда да тек бір сіз ғана. Ау, бұ несі?

Морсер соны айтып, гитара үніне ұқсас саз естілген есік жақты мегзеді.

— Қымбатты виконт, байқауымша бүгін сізге тек музыка тыңдауды жазған екен; мадемуазель Данглардың роялінен құтылмай жатып, Гайденің лютнясына тап болғаныңызды көрмейсіз бе?

— Гайде! Тамаша есім! Лорд Байрон поэмаларынан басқа жерде де Гайде есімді перизат кездесетін болғаны ма?

— Әлбетте; Францияда сирек кездесетіні рас, бірақ Албания мен Эпирде бұл есім баршылық; ол парасаттылық, ибалылық, пәктік деген ұғымдарды білдіреді; бізді шоқындырғанда беретін кәдуілгі есім сияқты да.

— Неткен тамаша! — деді Альбер. — Маған салса, француз қыздарының есімдері мадемуазель Рахым, мадемуазель Тыныштық, мадемуазель Христиан Мейірбан боп келгенін қалар едім! Өзіңіз-ақ ойлап көріңізші, мадемуазель Данглардың аты Клэр-Мари-Эжени болмай, Парасат-Сыпайы-Пәк Данглар болса ғой! Атын атап шақырғанда нағыз тамаша сонда болар еді!

— Кеңкелес — деді граф. — Мұндай нәрсені айтқанда тым даурығуға болмайды, Гайде естіп қалуы мүмкін.

— Ренжіп қала ма?

— Жоға, — деді граф маңғазсынып.

— Өзі рақымшыл жан ба? — деп сұрады Альбер.

— Ол рақымшылдық емес, парызы; кәнизәктің өз қожайынына ренжуге құқы жоқ.

— Міне, енді сіз әзілге шаптырдыңыз! Осы заманда күң болушы ма еді?

— Гайде менің кәнизәгім болған соң, әрине, болғаны да.

— Жоқ, расында да сіздің іс-әрекетіңіз де өзгелерге ұқсамайды, сіздің қолыңызда бар нәрсенің өзі де өзгелердікінен бөлек! Граф Монте-Кристоның кәнизәгі! Францияда бұл дегеніңіз үлкен дәреже. Алтынды судай шашып жүрген мына сіздей адам бұдан жылына жүз мың экю пайда тапса керек-ті.

— Жүз мың экю дейсіз! Бұл байғұстың байлығы басынан асып жатқан болатын. Өзі қисапсыз қазынаның ортасында туған қыз, оның шалқар дәулетінің қасында «Мың бір түннің» кеніші түкке тұрмайды.

— Шынында да өзі княжна ма?

— Әрине, өз еліндегі ең текті асылзаданың бірі.

— Өзім де солай ойлап едім. Ендеше асыл текті княжна қалай кәнизак болып жүр?

— Тиран Дионисий³² қалай мектеп оқытушысы болып еді? Соғыстың аласапыраны, қымбатты виконт, тағдырдың тәлкегі.

— Шыққан тегі — айтылмайтын құпия ма?

— Жұрт үшін солайы солай. Бірақ сіз үшін құпия емес, қымбатты виконт, өйткені, сіз менің досымсыз, егер сыр шашпауға уәде берсеңіз, тісіңізден шығармайсыз, солай емес пе?

— Уәде етейін!

— Янина пашасының хикаясы жайлы естіп пе едіңіз?

— Әли-Тебелин жайында ма? Әрине, менің әкем соның қызметінде жүріп байыған ғой.

— Иә, ол есімнен шығып кетіпті.

— Ал Гайденің Әли-Тебелинге қандай қатысы бар?

— Гайде небәрі соның қызы ғана.

— Қалайша, Гайде Әли пашаның қызы ма сонда?

— Әли мен Василики арудың қызы.

— Сөйтіп, ол сіздің кәнизәгіңіз бе?

— Иә.

— Сонда қалай болғаны?

— Қалай болсын. Бір күні Константинополь базарына соқтым да сатып ала салдым.

— Мұныңыз ғаламат екен! Сізбен бұл фәниде емес, қиял дүниесінде жүргендей боласың! Маған мынаны айтыңызшы, сізден бір нәрсе сұрауға болар ма екен, тым ыңғайсыздау дегенмен...

— Құлағым сізде.

— Оны қасыңызға алып жүреді екенсіз. Операға апарады екенсіз.

— Сосын?

— Демек сауал қоюыма рұқсат па?

— Не жайында сұраймын десеңіз де еркіңіз.

— Ендеше, қымбатты граф, мені княжнаңызға апарып таныстырыңызшы.

— Құп болады. Бірақ қоятын екі шартым бар.

— Алдын ала қабыл аламын екеуін де.

— Біріншіден, Гайдемен танысқаныңызды тірі пендеге тіс жарып айтпайтын боласыз.

— Тамаша. (Альбер қолып көтерді) Ант еттім, міне!

— Екіншіден, әкеңіздің Әли пашаның қарамағында қызмет еткенін сездірмейтін боласыз.

— Бұған да ант-су, іштім, міне.

— Бәрекелде, виконт; осы екі рет берген антыңызды ұмытып кетпейсіз ғой, әйтеуір, солай емес пе?

— О, граф! — деп Альбер дауыстап жіберді.

— Жарайды ендеше, өзім де білемін, сіз арыңызға дақ салмайтын адамсыз.

Граф тағы да қоңырау қақты; Әли енді.

— Барып Гайдені ескерт, — деді граф оған, — мені келіп кофе ішеді де және достарының бірін таныстыруға рұқсат сұрайды деп құлаққағыс ет.

Әли тағзым етіп шығып кетті.

— Сонымен, келісіп алалық: оған ешқандай да тура сұрақ бермейтін боласыз, қымбатты виконт. Егерде бір нәрсе жайлы білгіңіз келсе тек маған қойыңыз сауалды, ал мен өзінен сұрап біліп аламын.

— Келістік.

Әли үшінші мәрте көрінді де, қожайыны мен Альбердің кіруіне рұқсат деген ишара білдіріп, перденің шалғайын көтерді.

— Жүріңіз, — деді Монте-Кристо.

Альбер шашын бір сипап қойып, мұртын ширатты, ал граф болса қайтадан қалпағын алды, қолына биялайын киді, сонсоң Альберді ертіп Гайденің жайына қарай жүрді, мұнда адал сақшыға ұқсап, есік көзін Әли күзетіп тұр екен, одан әріректе Миртоның басшылығымен шолғыншы қарауылдай үш француз әйелі сақадай сай дайын екен.

Гайде таң-тамаша болып, көзі бақырайып, бұларды бергі шеткі қонақжайда тосып отыр екен: өзіне Монте-Кристодан басқа еркектің келгенін көріп тұрғаны осы; диванның бұрышына жүрелей жайғасыпты, мың құлпырған алуан ою-өрнекті, жолақ бедерлі шығыс шәйісіне малынып отыр. Әлгінде өзі ойнаған музыкалық аспабы қасында жатыр. Өзін көруге көз керек екен.

Монте-Кристоны көрісімен Гайде орнынан күлімсірей көтерілді, оның жымиысында сәбидің пәктігі мен іңкәр жанның назы бар еді; қасына таяу кеп Монте-Кристоның созған қолына ол қашанғы дағдысынша ернін тигізді.

Өмірінде бірінші рет көрген, осынау бір елден ерек сән-салтанатқа таңырқай аңырған қалпы Альбер есік көзінде тұрып қалды, Францияда мұндай әдеп-әркен дегеніңіз ныспы жоқ-тұғын.

— Маған ертіп келгенің кім? — деп сұрады қыз Монте-Кристодан грек тілінде. — Бауыр ма, дос па, жә көзтаныс па, болмаса дұшпан ба?

— Дос, — деп жауап қайырды Монте-Кристо сол тілде.

— Аты-жөні кім?

— Граф Альбер; Римде менің қарақшылардың қолынан аман алып қалған жігітім.

— Менің онымен қай тілде сөйлескенімді қалайсың?

Монте-Кристо Альберге қарап бұрылды.

— Сіз осы заманғы грек тілін білесіз бе? — деді ол.

— Осы заманғы тұрмақ көне грек тілін де білмеймін, қымбатты граф, — деді Альбер. — Ешқашанда Гомер мен Платонның дәп мендей берекесіз, тіпті, егер де батылырақ айтсам, мендей самарқау шәкірті болмаса керек.

— Олай болған жағдайда, — деп сөзін сабақтап кетті Гайде Монте-Кристоның берген сауалын да, Альбердің қайтарған жауабын да түсінгенін байқатып, — мен не французша, яки болмаса итальян тілінде сөйлейтін болайын, егер де, әрине, мұны тек қожайыным қолайлы деп тапса.

Монте-Кристо сәл ойланып қалды.

— Онда сен итальянша сөйлейтін боласың, — деді ол.

Сонсоң Альберге қарап:

— Сіздің не қазіргі грек тілін, не көне грек тілін білмейтініңіз өкінішті-ақ, Гайде бұл тілдерді тамаша білетін еді. Бишара қыз енді сізбен итальянша сөйлесетін болды, соның салдарынан сіз ол жайлы дүдамал ойда қалуыңыз кәдік.

Граф Гайдеге ишара білдіріп, рұқсатын берді.

— Менің мырзам һәм әміршіммен бірге келген досымыз, хош келдіңіз, — деп қыз Рим акцентін қосып, тосқаналықтарша майда сөйлегенде Данте тілі Гомер тілімен үндестік тауып, әсем сазды боп шықты. — Әли, кофе, трубкалар әкел!

Әли жарлықты орындауға жөнелген сәтте Гайде Альберге жақын келіңіз дегендей нышан білдірді. Монте-Кристо Альберге жиналмалы орындықты нұсқады, сосын өзі де сондай орындықтың біреуін алып, екеуі аласа столға тақау кеп отырды, стол үстінде, дәп ортада галиян, оның айналасында тірі гүлдер, суреттер, музыкалық альбомдар жатыр екен.

Кофе мен трубкаларды алып Әли қайта оралды; бұл жаққа кіруге Батистеннің құқы жоқ-тұғын. Нубилық ұсынған трубканы Альбер кейін ысырып қойды.

— Алыңыз, алыңыз, — деді Монте-Кристо, — Париж қыздарындай Гайдені де дамыған дәуірдің адамы десе де болады; жағымсыз иісті жақтырмайтын болған соң, сигар оған қолай емес; ал шығыс темекісі хош иісті келеді ғой, оны өзіңіз де білесіз.

Әли шығып кетті.

Шыны аяқтарда кофе құюлы әзір тұрған болатын; дегенмен де Альберге арнайы шекер сауыт қойылды: Монте-Кристо мен Гайде қант салмай араби кофені араб салтымен ішетін. Гайде қолын созып, жапон кәрлен шыны аяғын ар жағынан қаны сыртқа теуіп тұрған сүйріктей саусақтарының ұшымен ғана іліп алып, ерніне рақаттана апарды, өзінің өте жақсы көретін тағамын ішіп-жегенде балалар осылай ләззат алатын.

Осы кезде қызметші әйел балмұздақ пен шербет салынған подностарын көтеріп кірді де, арнаулы екі кішкене үстелдерге бөліп қойды.

— Қымбатты қожайын және сіз, синьора, — деді Альбер итальянша, — менің таң-тамаша қалғанымды айыпқа бұйыра көрмеңіздер. Қайран қалатын да жөнім бар: менің алдымнан күллі Шығыс қарсы алғандай болды, амал не, әлі күнге шейін өзім көрмеген, бірақ көрсем деп дәйімі армандайтын нағыз Шығыспен жүздескендей болып отырмын. Және бұл Париждің дәп жүрегінде болып отыр ғой. Омнибустардың өткенін, лимонад сатушылардың қоңыраушаларын сыңғырлатқанын әлгінде ғана құлағым шалып қалды... Aһ, синьора, неге ғана грек тілін үйренбедім екен! Осынау ертегілер әлемінде отырып, сіздің әңгімеңізді грек тілінде тыңдағанымда бұл кеш мәңгі-бақи есімнен шықпайтын кеш болатын еді ғой.

— Мен итальян тілін жап-жақсы сөйлеймін, сондықтан сізбен де сұқбаттаса аламын, — деді Гайде байыппен сөйлеп. — Өзіңізге ұнайтын Шығыста отырғандай әсерде болуыңыз үшін тырысып көрейін ендеше.

— Не жайында әңгіме айтсам болар екен? — деп сыбырлай сұрады Альбер графтан.

— Қалауыңыз білсін: оның елі туралы, жастық шағы жайлы, есінде қалған өткен-кеткені жайында сұрауыңызға болады; жә болмаса, көңіліңіз соқса, Римнің жай-жапсары немесе Наполеон яки Флоренция хақында сауал қоямын десеңіз де еркіңіз білсін.

— Париж қызымен сұқбаттасуға болатын тақырыпта әңгіме-дүкен құру үшін грек қызын іздеудің қажеті де болмас еді, — деді Альбер. — Онымен Шығыс жайлы әңгімелесуге кеңшілік етсеңіз.

— Марқабат, қымбатты Альбер, бәрінен де оның жанына жағымды әңгіме осы.

Альбер Гайдеге қарап сөйледі:

— Грециядан қанша жасыңызда кетіп едіңіз, синьора?

— Онда мен бесте едім, — деп жауап қатты Гайде.

— Туған еліңіз есіңізде бар ма?

— Көзімді жұмсам болды, бір кезде көрген-білгенімнің бәрі көз алдыма кеп тұра қалады. Жалпы адам баласы екі түрлі көреді: бірі тәнмен көру де, екіншісі көңілмен көру. Тәнмен көргенің жадыңнан шығып кетуі ықтимал, ал көңілмен көргенің ешқашан да есіңнен кетпейді.

— Естеліктерді қай кезден бері білесіз?

— Тәй-тәй басқаннан бастап; менің анам Василики, Василики — шаһзада деген мағынаны білдіреді, — деп үстеді қыз еңсесін көтеріп, — бар алтын мәнетімізді әмиянға салып алып, екеуіміз де бет-аузымызды жамылғымен тұмшалайтынбыз, сосын анам мені қолымнан жетелеп алатын да, екеуіміз ел ақтап жүріп абақтыда жатқандар үшін қайыр сұрайтынбыз: «Қайыршыға қайыр бергенің — құдайға қарыз бергенің⁶» деп зарлаймыз. Әмиянымыз әбден толған соң-ақ сарайға қайтамыз; бізді қайыршы екен деп жұрттың берген садақа ақшасын, шып-шырғасын шығармай әкемізге сездірместен, монастырь игуменіне жөнелтеміз, ал игумен оны абақтыда жатқандарға үлестіріп беретін.

— Сонда неше жаста едіңіз?

— Үштемін, — деді Гайде.

— Сол үш жасыңыздан бергінің бәрін есіңізде сақтап қалдыңыз ба?

— Бәрі де жадымда.

— Граф, — деді Альбер сыбырлап, — өз өмірінде болған бір оқиғаны айтып беруіне синьораға рұқсат етіңізші. Әкем жөнінде Гайдемен әңгімелесуге өзіңіз тыйым салдыңыз, бірақ бәлки ол туралы қыздың өзі бірдеңе айтып беретін шығар, осындай перизаттың өз аузынан әкем жайлы әңгімені есту мен үшін қандай ғанибет екенін білсеңіз етті.

Монте-Кристо Гайдеге қарап, сөзіме қазір айрықша назар аудар дегенді білдіріп, қабағын қағып белгі берді де, оған грекше былай деді:

— patрos, hxn athn, mh dh onoma pрodoton cai pрodoбian, eipe hmtn⁷.

Гайде ауыр күрсініп еді, ай жүзін кіреуке шалғандай болды.

— Оған не дедіңіз? — деп сыбыр ете қалды Морсер.

— Сіздің бізге дос адам екеніңізді, одан қысылып-қымтырылмаса да болады дегенді ескерттім тағы да.

— Сонымен, — деді Альбер, — сіздің алғаш есіңізде қалған нәрсе тұтқындарға жәрдемдесу үшін қайыр сұрағаныңыз болды ғой; ал содан кейінгісі ше?

— Содан кейінгісі ме? Одан кейін көл жағасындағы сикомардың саясында жүргенім есімде қапты; қалың жапырақ арасынан көрініп, діріл қаққан айдыны күні бүгінгідей көз алдымда. Саялы бәйтерекке сүйеніп, жастықтардың үстінде әкем отыр; оның жанында шешем жатыр; ал мен құп-құйттай болып, оның кеудесіне түскен аппақ қудай сақалымен, беліне тағынған тұтқасы асыл тастармөн нақышталған қанжарымен ойнап жүрмін. Анда-санда бір албан келіп әкеме бірдеме дейді, оларына назар аударып жатқан мен жоқ, ал әкем болса, сол бір сарынмен не: «Өлтіріңдер!» немесе «Мен оны кештім!» деп жауап қайтарады ылғи.

— Жас қыздың аузынан шыққан мұндай сөзді театр сахнасынан естімегендіктен, өзіңді осының бәрі ақиқат деп сендірудің өз бір түрлі қызық екен, — деді Альбер. — Осындай әсерге толы балалық дәуіріңіздеп кейін, осындай таңғажайып өлкеден кейін, қалай, сізге Франция ұнады ма?

— Меніңше, Франция — ғажап ел, — деді Гайде, — бірақ мен Францияны қазір бар болмысымен қаз-қалпында көріп отырмын, өйткені оған кәдуескі әйелдің көзімен қараймын ғой енді; ал бір кезде мен сәбидің көзімен қараған туған елім көзіме қимас алтын бесігім боп көрінсе, нұр-шапаққа бөленген өлке боп елестейді де, көзіме қайғы-жер жайлаған мекен боп көрінсе, тұнжыр бұлт торлап тұрған өлкедей елестейді дәйім.

— Өзіңіз сондай жап-жассыз, синьора, — деді Альбер, аңдаусыз сөйлегенін өзі де аңғармай, — қалайша осынша қасірет шегіп үлгергенсіз?

Гайде Монте-Кристоға қарап еді, граф елеусіз емеурін білдіріп:

— Еіpe⁸ — деп сыбыр ете қалды.

— Сәби күніңде көңілінде жатталып қалған нәрсе ешқашан ұмытылмайды екен, әлгінде сізге айтқан екі оқиғадан басқа жастық шақтан есімде қалғандардың бәрі де бірөңкей мұңлы боп келеді.

— Айта беріңіз, айта беріңіз, синьора! — деді Альбер. — Сенсеңіз, сізді тыңдау мен үшін шексіз бақыт.

Гайде мұңая күлімсіреді.

— Ендеше сіз есімде қалған басқа да жағдаяттарды әңгімелеп бер деп қолқа салып отырсыз ғой, тегі? — деді ол.

— Жалынып сұрап отырғаным осы ғой менің.

— Жарайды, ендеше. Жасым төртке келген кезім болатын, бір күні кешке анам мені ұйықтап жатқанда оятып алды. Біз онда Янинадағы ақ сарайда тұратынбыз; құс жастықтардың үстінде ұйықтап жатқан жерімнен тұрғызып алған соң көзімді ашып қарап едім, шешем жылап тұр екен.

Жақ ашып, тіл қатпастан мені қолымнан жетелеп ала жөнелгені.

Оның көз жасын көрген соң, менің де жылағым келіп кетті.

«Үніңді шығарма, қарағым», — деді анам.

Көбінесе анамның тәтті айтқанына да, қатты айтқанына да көнбей қиқарланып, еркетотай басым, бала болған соң балалығымды істеп, қоймастан боздай беруші едім; бірақ бұл жолы анам бейбақтың үнінен бір сұмдықты сезіп қалдым да, дереу үнімді өшірдім.

Ол мені дедектетіп сүйреп келе жатыр.

Сонда барып көрдім, біз бір жалпақ сатымен төмен түсіп келеді екенбіз; сөйтсем, біздің алдымызда сандықтарды, қапшықтарды, небір әшекей бұйымдарды, асыл жиһаздарды, алтын салған әмияндарды көтеріп анамның малай әйелдері кетіп бара жатыр екен, нақтырақ айтсам, жүріп емес, жүгіріп барады бәрі.

Әлгі әйелдердің соңында сорайған мылтық асынған, пистолетпен қаруланған жиырма шақты сақшы бара жатыр, үстеріне костюм киген; ондай костюмдерді сіздер, француздар, Греция қайтадан тәуелсіз ел болғалы бері ғана көріп жүрсіздер. Сөзіме сенер болсаңыз, — деп сабақтады сөзін Гайде, осынау сұмдықты еске алғанның өзінен-ақ өңі қашып, — әлі ұйқысын ашып үлгермеген құлдар мен малай әйелдердің ұбақ-шұбақ шұбырындысын көргенде-ақ адамның үрейі ұшқандай еді, әлде өзім ұйқымды аша алмай келе жатқан соң олар да маған ұйқылы-ояу боп көрінді ме, кім білсін.

Қарамай шырақтардан түскен рабайсыз дәу көлеңкелер сатымен құлдилай көлбең қақты.

«Тезірек!» — деген әлдекімнің даусы шықты галерея түкпірінен.

Бұл дауысты естігенде құл-құтанның бәрі желді күнгі қоғадай жапырылды.

Әлгі дауысты танып мен селк ете қалдым.

Әкемнің даусы еді бұл.

Оқтанған қалпы, үстіне бар сәнді киімін малынта киген әкей елдің ең соңында келеді екен; өзінің ең жақсы көретін нөкері Сәлімге сүйенген әкей үріккен табынды алдына салып айдаған бақташыдай бізді қуалап келе жатыр.

— Менің әкем, — деді Гайде, басын жоғары көтерген тәкаппар қалпы, — ұлы адам болатын; Янинаның пашасы еді; Европада оны Әли-Тебелин деп атайтын, мұқым Түркия ол дегенде қалтырап тұрар еді.

Әкесін соншалық мақтан етіп, қастер тұта сөйлеген Гайденің бұл әңгімесінен Альбер амалсыз селк етіп, секем алып қалды.

Небір ғаламат елестерді оятатын пифия сияқты, пенде баласының аза бойын қаза тұрғызар қайғылы қазасынан кейін күллі қазіргі Европа ұлық тұтқан адамның қанға бөккен азалы аруағын шақырған қыздың жанарында зәре-иманыңды ұшырар қара жалын жарқ ете қалды қас қағым мезетте.

— Көп ұзамай-ақ, — деп баяндай берді Гайде, — шеру тоқтай қалды; біз сатының етегінде, көлдің жағасында екенбіз. Ентігін баса алмаған анам мені бауырына қыса түседі; оның арт жағында тұрған әкемді көрдім; қорқасоқтап, жан-жағына алақтай береді.

Алдымызда төрт мәрмәр басқыш қапты, оның ең төменгісіне жанаса бір қайық тербеліп тұр екен.

Біз тұрған жерден қарағанда құдды көлден өсіп шыққандай қарсы бетте бір қап-қара дәу ғимарат көзге шалынды; сөйтсе, біз барып паналайтұғын қамал екен бұл.

Қараңғы болғасын ба, әйтеуір, маған қамал әжептәуір алыс көрінді.

Біз қайыққа кеп отырдық. Ескен кезде ескектердің ешқандай дыбысы естілмегені есімде қалыпты; еңкейіп төмен қарадым мен; сөйтсем, ескектерді біздің қызметшілердің белдіктерімен орап тастаған екен.

Қайықта ескекшілерден басқалардың бәрі әйелдер еді, сонсоң менің әке-шешем, Сәлім төртеуіміз ғана болдық.

Жағалауда қалған Паликарлар төменгі басқышқа тізерлей кетті, қуғыншы келе қалғандай болса жоғарғы үш басқышты паналап бас сауғаламақ.

Қайығымыз көл бетінде ұшыртып келеді.

«Қайық неге тез жүзеді?» — деп сұрадым мен шешемнен.

«Үндеме, шырағым, — деді анам, — өйткені, біз қашып келеміз».

«Түк ұқсам бұйырмасын. Құдіреті күшті әкем неменеге қашады?» Жұрттың бәрі оның алдында құрдай жорғалайтын, оның девизі былай боп келетін:

«Мені жек көреді екен, демек қорыққаны».

Бірақ бұл жолы әкем шынында жан сауғалап қашып келе жатыр еді. Мұның бәрін кейін ол Янина қамалы гарнизонының ұзақ әскери қызметтен қажығанының салдары деп түсіндірді маған...

Әңгіменің осы тұсына келгенде өзінен көзін айырмай қадала қалған Монте-Кристоға жалтақтай қарады Гайде. Сосын, бірдеңені өз жанынан қосып айтайын дегендей, болмаса әлденені айтпай тастап кеткен адамдай біраз бөгеліп барып, асықпай сабақтады сөзін.

— Синьора, — деп іліп әкетті, қыздың әңгімесін ынты-шынтымен тыңдап отырған Альбер, — сіз жаңа Янина гарнизонының ұзақ әскери қызметтен қажығанын айтып барып тоқтағансыз...

— Сөйтіп әкемді ұстап әкелуге сұлтан жұмсаған сераскир Куршидтің жағына шығып кетеді әлгі гарнизон. Содан кейін әкей өзі имандай сенетін француз офицерін сұлтанға жібереді де, алдын ала салдырып, әзірлеп қойған шағын қамалға барып бассауғаламақшы болады, өзі ол қамалын катафюгион, яғни баспана деп атаған екен.

— Ал, сол офицердің есімі жадыңызда бар ма, синьора? — деп cayал қойды Альбер.

Монте-Кристо мен Гайде қас қаққанша бір-біріне қарап үлгерді сол мезетте; мұны Альбер аңдамай қалды.

— Жоқ, — деді Гайде, — есімде қалмапты; дегенмен, бәлки кейін есіме түскендей болса өзім айтармын сізге.

Енді болмағанда Альбер өз әкесінің есімін атауға ыңғайлана беріп еді, сол сәтте Монте-Кристо оған ескерту жасап, сұқ қолын шошайтты; өзінің ант бергені есіне түскен Альбер лезде тыйыла қалды.

— Сөйтіп, біз сол баспанаға қарай жүзіп келе жаттық, — деп әңгімесін жалғастырды Гайде.

Арабескімен айшықталған төменгі қабаттың террасы тура суға төніп тұр, екінші қабаттың терезелері көлге қарайды екен; міне, шағын сарайға таяу жүзіп келгенде бар көзімізге түскені осы ғана.

Бірақ төменгі қабаттың астында аралдың бойын қуалап кететін жерасты жолы, дағарадай үңгір бар екен. Анамыз екеуімізді қызметші әйелдермен қоса сонда алып келді; онда келсек алпыс мың әмиян мен екі жүз кішкене кеспек жатыр екен; әмияндарда жиырма бес миллиондық алтын тіллә, ал кеспектерде отыз мың фунт оқ-дәрі бар болатын.

Әлгі кеспектердің жанына сіздерге жаңа өзім айтқан Сәлім, әкемнің ең жақсы көретін нөкері, кеп тұрды; ұшында жанған пілтесі бар ақ сүңгісін қолына ұстап ол күн-түні кірпік қақпай қарауыл қараумен болды; оған тек әкем белгі берісімен-ақ әлгі баспананы, сақшыларды, пашаны, әйелдерді, қисапсыз алтынды оқ-дәрімен қопарып тастауға бұйрық берілген-тұғын.

Бұл сұмдықтан зәре-құты қалмаған біздің күңдеріміз таңның атысы, күннің батысы жаратқанға жалбарынып, аһылап-үһілеп, еңіреп-егілуден көз ашпады.

Көзі қап-қара, өңі құп-қу сол сарбаз ылғи көз алдымда тұрады да қояды; ажал жетіп, жаналғышым келерде де сол Сәлім боп келердей көрінеді маған.

Содан арада қанша уақыт өткенін білмеймін; ол кезде мезгіл мерзімін пайымдамайтын шағым ғой; анда-санда әкем сарайдың террасына шешем екеуімізді шақыртып алдырады; бұл мен үшін бір мәз-мереке болатын: өйткені» үңгірде өксіген елестер мен Сәлімнің лаулаған сүңгісінен басқа ештеңе көрмейтінмін. Үңгірдің аузында отырған әкем тұнжыраған қалпы шалғай көкжиектен көз алмайтын, көл айдынында пайда болған әрбір қара ноқатты қағыс жібермейтін; әкейдің қасына жантайған шешем оның иығына басын сүйейді, мен болсам әкемнің жанында ойнап отырамын; көкжиекте көрінген Пинд сілемін қызықтаймын, бала болған соң бәрі таңсық, бәрі үлкен боп көрінетін; көгілдір көл айдынынан көтеріліп сонадайдан көзге ұрып тұрған Янинаның сындарлы аппақ қамалдарына қараймын; қамал етегіндегі жасыл нуы алыстан көз жібергенде жартастарға өскен мүк тәрізді де, ал жақындан келсең дәу циния алып мирт болып шығады.

Бір күні таңертең әкей бізді шақыртып алдырды; өзі сабырлы көрінді, бірақ өңі күндегіден қуқыл екен.

«Сәл шыдай тұр, Василики, бүгін не болса да болып тынады; әміршінің фирманы жетуге тиіс бүгін, сөйтіп, менің тағдырым шешілмекші. Егер маған толық кешірім жасалса, онда біз сән-салтанатпен Янинаға ораламыз; ал жаманат хабар болса, бүгінгі түннен қалмай қашпақ керек».

«Ал, егер де олар қашуға мұрша бермесе қайтеміз?» — деді анам.

«Оған қам жеме, — деді әкем жымиып, — лаулаған жебесімен Сәлім олар үшін өзі-ақ берер жауапты. Олар менің өлгенімді тілейді, бірақ ешқайсысы да менімен бірге өлмек емес».

Әкейдің бұлай жұбатқанына анам жай күрсінді де қойды, өйткені, бұл сөз шын жүректен шықпаған еді.

Шешем оған ішіне мұз салған су құйып берді; біз қашып шыққалы безгек жабысқан әкем сусақ болып алған тұғын; сонсоң аппақ қудай сақалына иіссу жағып, трубкасын тұтатып беретін; кейде трубкадан ұшқан түтінге қарап әкем сағат бойы үнсіз сарсылып отырып қалатын.

Кенеттен әкей оқыс қимылдап қалғанда мен шошып кеттім.

Назарына іліккен ноқаттан көз айырмаған қалпы дүрбіні әкел деп бұйырды ол.

Шешем дүрбіні әкеп берді; өңі өзі сүйеніп тұрған гипс бағаннан бетер құп-қу болып кеткен еді.

Мен әкейдің қолы қалтырағанын байқап қалдым.

«Қайық!.. Екеу!.. Үшеу!.. — деп күбірледі ол, — төртеу!

Сонсоң әкейдің орнынан тұрып, мылтығын ала салып, сөредегі пистолеттерге өз қолымен оқ-дәрі толтырғаны есімде қалыпты.

— Василики, — деді ол анама қарап, өне бойы түршігіп дірілдеп тұрғаны байқалды, — біздің тағдырымыз шешілетін сәт таяп қалды; енді жарты сағаттан кейін ұлы әміршінің жауабы белгілі болады. Гайдені алып жер астына түс...»

«Сізді тастап кете алар емеспін, — деді анам, — егер алатын ажал болса, қожайыным, мені сізбен бірге алсын».

«Сәлім жаққа барыңдар!» — деп зекіді әкей.

«Бақыл болыңыз, әміршім!» — деп күбірледі шешем, әкейдің айтқанына үнсіз көніп, сонсоң тура ажалға мойын ұсынғандай иіліп тағзым етті.

«Василикиді алып кетіңдер», — деді әкем өзінің паликарларына.

Дәп сол кезде жұрт назарынан қалыс қалған мен жанына жүгіріп барып, әкеме екі қолымды бірдей созып едім, ол еңкейіп маңдайыма ернін тигізді.

Әкемнің соңғы сүйгені болды бұл; маңдайымдағы ыстық лебін әлі күнге дейін сеземін!

Төмен түсіп бара жатып, терраса жүзімінің арасынан біз келе жатқан қайықтарды көрдік, әлгінде ғана алыстан қара ноқаттай боп көрінген қайықтар демде су бетімен жылжыған құс тәрізді боп көзге айқын шалынды.

Бұл кезде қоршауды тасаланып, әкемнің аяқ жағында отырған жиырма паликар маржанмен, күміспен нақышталған ұзын мылтықтарын кезеніп, көздеріне қан толып, әлгі келе жатқан қайықтарды қадағалаумен болды; жерде патрондар бей-берекет шашылып жатқан; әкей оқтын-оқтын сағатына қарап қойып, дегбірі қалмай әрлі-берлі сенделіп жүр.

Ақырғы рет маңдайымнан сүйгізіп, әкемді соңғы көрген жолы менің есімде қалғаны осы.

Шешем екеуіміз жер астына түстік. Сәлім сол орнында міз бақпай әлі тұр екен; бізді көріп мұңая жымиды. Үңгірдің арғы жақ шетінен көпшік әкеп, Сәлімнің жанына жайғастық; басына қатер төнгенде өзіңе адал берілген адамға жақын болғың келеді ғой, құп-құйттай болсам да үлкен бақытсыздыққа душар келгенімізді жүрегім сезіп тұр.

Әкесі бұл жайлы ғұмыры жұмған аузын ашпаса да Янина уәзірі өмірінің соңғы сәті жайлы өзге жұрттан талай естіген, оның өлімі туралы сан алуан хикая оқығаны да бар. Әйтсе де, Гайденің жанарынан елес беріп, үнінен қайта жаңғырыққан, сол бір хикая жан тебірентерлік, мұң-шерге толы осынау элегия оны әрі қайран қалдырып, әрі аза бойын қаза тұрғызды.

Сол сұмдықты еске алып, бойы шіміріккен Гайде бір мезет үнсіз қалды; қолымен басын сүйеп отырғаны дауылды күні жерге бас иген гүлді еске салғандай, ал мұнар шалған жанары әлі де көкжиектегі жап-жасыл Пиндті, айнадай жарқыраған көкпеңбек айдынында өзі суреттеген қайғылы көрініс елес берген Янина көлін жіті шолып тұрғандай.

Монте-Кристо оған соншалық жаны ашып, елжірей қарады.

— Айта бер, қарағым, — деді ол грек тілінде.

Монте-Кристоның даусынан оянып кеткен адамдай Гайде басын көтеріп алды да әңгімесін сабақтады:

— Сағат төрт болатын; сыртта жап-жарық, күн ашық болғанымен жер асты қара көлеңке-тұғын.

Қара түнек аспан шалғайында жымың қаққан жалқы жұлдыз іспетті үңгірде жалғыз ғана жарық нүкте бар еді, ол — Сәлімнің алауы болатын.

Анам шоқынумен болды, ол — христиан еді.

Сәлім оқта-текте:

«Жасаған жаббар» деген құран сөзін қайталап қояды.

Дегенмен де анам әлі күдерін үзбеген болатын. Үңгірге төмен түсіп келе жатқанда әкем өзіне имандай сенетін, өзі Константинопольге жіберген французды көзі шалып қалғандай көрініпті; Француз сұлтанының жауынгерлері шетінен мейірбан, кеңпейілді боп келетінін әкей жақсы білетін. Анам сатыға таяп кеп тың тыңдады:

«Тақау кеп қалды, — деді ол, — дүние-ай, тек жақсылык хабар әкелсе игі-еді!»

«Неменеге қорқасың, Василики? — деді оған Сәлім, сол тәккаппар қалпында жылы ұшырай жұмсақ сөйлеп. — Егер олар жақсылық хабар жеткізбесе, біз олардың жанын жаһаннамға жібереміз!»

Соны айтып, сүңгісіндегі алауын тіктеп еді, тұрпаты ежелгі Криттің Дионисіне ұқсай қалды.

Бірақ, оңы-солын танып үлгермеген ақымақ бала нені түсінсін, сол сәтте мен осынау көзсіз ерлікті қатыгез қанпезерлікке балап, ауада жалаң қағып ажал шақырған жалын тілінен өлердей қорықтым.

Апамның да зәре-иманы қалмаған еді, оның қалш-қалш етіп тұрғанын аңғардым мен.

«Құдай-ай, анашым-ау, — деп безілдедім мен, — шынымен қазір өлгеніміз бе?»

Менің бұл сөзімді естіген күңдер бұрынғыдан бетер күңіреніп кетті, қайта-қайта дұға оқи берді.

«Құдайым жар болсын саған, балақайым, — деді маған Василики, — бүгінгі қорқып тұрған ғапыл өлімімен емес, ақ өліммен өлуге жазсын тәңірім сені».

Сосын естілер-естілмес қылып:

«Қожайын саған қандай жарлық берді?» — деп сұрады Сәлімнен.

«Егер ол маған қанжар беріп жіберсе, демек, сұлтанның кешпегені, онда мен бәрін де оқ-дәрімен қопарып тастаймын; ал жүзік беріп жіберсе — сұлтанның кешкені, онда мен оқ-дәріні өткіземін».

«Достым, — деді шешем, — егер мырзам қанжар беріп жіберсе, бізді мынадай сұмдық өлімге душар ете көрме; біз басымызды иіп тұралық, сен сол қанжармен тамағымыздан орып жіберерсің».

«Жарайды, Василики», — деді Сәлім сабырлы қалпымен.

Кенет біздің құлағымызға айғай-шу шалынды; тың тыңдап көрсек, қуанған адамдардың үні. Біздің паликарлар Константинопольге кеткен француздың атын атап жарлап жатыр; енді оның ұлы әміршіден жауап әкелгені және оның жақсылық хабар екені бесенеден белгілі болды.

— Япыр-ай, сол есімді жадыңызда ұстап қала алмадыңыз ба? — деді Морсер, қыздың есіне салып жіберуге құлшынып.

Монте-Кристо оған үнсіз белгі берді.

— Есімде жоқ, — деді Гайде.

— Шу күшейе түсті; әлдекімдердің аяқ тықыры естілді; біреу жерасты жолмен төмен түсіп келе жатты.

— Сәлім сүңгісін кезеніп тұра қалды.

— Көп ұзамай тыстағы күн сәулесінің талып жеткен бозамық нұрымен үңгір аузында қараңдаған көлеңке пайда болды.

— «Кім бұл? — деп айғай салды Сәлім, — Кім болсаң да енді қыбыр етпе!»

— «Сұлтанның даңқы арта берсін, — деп тіл қатты әлгі көлеңке. — Уәзір Әли толық кешірім алды: оның өмірін сақтап қалғаны былай тұрсын, күллі қазына байлығы мен дүние-жиһазы түгел өзіне қайтарылды».

Қуаныштан есі шығып дауыстап жіберген анам мені бауырына құшырлана қысты.

«Тоқта! — деді оған Сәлім, анамның сыртқа қарай тұра ұмтылғанын көріп. — Маған әлі жүзік келіп жетпегенін өзің де көріп тұрсың ғой».

«Ол рас», — деді де, анам тізерлей кетіп, жаратқанға жар бола гөр деп жалбарынып, тәңіріге жақындай түссін дегендей жалма-жан мені жоғары көтерді.

Содан кейін үнсіз қалған Гайденің қатты толқығаны сондай, өңі құп-қу боп, маңдайынан шып-шып тер шықты, тамағы құрғап, үні бітіп қалғандай көрінді.

Монте-Кристо стақанға мұз салған аз ғана су құйып беріп жатып, Гайдеге жылы шыраймен бұйыра сөйледі:

— Бекем бол, шырағым!

Көзін сүртіп, маңдайындағы терін сыпырған Гайде сөзін қайта жалғастырды:

— Қараңғыға әбден көзіміз үйреніп алған біздер пашаның жіберген адамын бірден тани қойдық; бұл келген өзіміздің досымыз болатын.

Оны Сәлім де танитын, бірақ ер жүрек жігіт дініне берік болатын — иліккен жоқ.

«Кім сені жіберген?» — деп сұрады ол.

«Мен біздің мырзамыз Әли-Тебелиннің атынан келіп тұрмын».

«Егер Әлидің атынан келген болсаң, оның маған не беріп жіберуге тиіс екенін білсең керек еді».

«Әлбетте, — деп жауап берді жаушы, — мен саған оның жүзігін алып келдім».

Соны айтып ол қолын жоғары көтерді; бірақ біз тұрған жер алыстау болған соң, қара көлеңкеде Сәлім оның қолындағы не нәрсе екенін ажырата алған жоқ.

«Қолыңдағы не нәрсе екенін көре алмай тұрмын», — деді Сәлім.

«Бері жақында, — деді жаушы, — болмаса мен барайын».

«Екеуі де болмайды, — деп жауап қайырды жас сарбаз, — қолыңдағыңды өзің тұрған жерге, күн көзі түсетіндей ғып қой да, өзің әрі шегіне тұр, мен жақсылап көріп алайын».

«Жарайды», — деді жаушы.

Сонсоң әлгі айтқан жерге қолындағы нәрсені қойды да, өзі былайырақ барып тұрды.

Біздің жүрегіміз алып-ұшып барады; әлгі нәрсе алыстан жүзік сияқты боп көрінді. Бірақ шынында да, әкемнің жүзігі ме, әлде басқа ма?

Қолынан алауын тастамай, Сәлім сол жерге өзі барып, әлгі жүзікті алғанда, жүзіне күн сәулесі түсті.

«Мырзамның жүзігі екен, — деді ол, жүзікті сүйіп, — әп-бәрекелде!»

Сәлім соны айтты да, алауын жерге тигізіп, аяғымен таптап өшірді.

Мұны көрген жаушы қуанғаннан екі санын шапалақтап, айғайлап жіберді. Тек соны күтіп тұрған сераскир Куршидтің төрт сарбазы атып-атып шықты да, қас қаққанша бір өзіне бес қанжар қадалған Сәлім мұрттай ұшты.

Қорыққаннан әлі де өңі кірмеген қанішерлер істеген мына қылмыстарына мәз боп естері шығып үңгірге тұра ұмтылсын, жарық қылар шала іздесті, қолдарына іліккен алтын толы қаптарға жапатармағай жармаса кетті.

Бұл кезде шешем ылдым-жылдым қалпы дереу мені дедектетіп сүйреп ала жөнелді, біз тек өзіміз ғана білетін жасырын жолмен жүріп отырып үңгірдің жоғарғы жағына апаратын басқышпен көтерілдік; келсек, мұнда нағыз аламан-тасыр боп жатыр екен.

Зал толы біздің қас дұшпандарымыз — Куршидтің чодоарлары екен.

Анам залдың есігін енді аша берем дегенде, пашаның гүр еткен даусы естілді.

Есіктің жарығынан сығалап, анам қалт тұра қалды; тура маңдай алдымда есіктің титтей саңылауы тап келмесі бар ма, мен содан ішке көз жүгірттім.

«Не керек сендерге?» — деді әкем, алтын әріппен жазылған жазуы бар қағаз ұстап тұрған адамдарға қарап.

«Біз марқабатты тақсырдың жарлығын саған айтқалы келдік, — деді әлгілердің біреуі. — Мына фирманды көріп тұрсың ба?»

«Иә, көріп тұрмын», — деді әкем.

«Ендеше, оқы; сенің басыңды алып келсін деген жарлық бар».

Әкем қарқылдап күліп жібергенде, күн күркірегендей болды, құдды адамның иманын ұшырарлық. Сол күліп тұрған күйі екі тапаншасын бір мезетте басып қалды. Екі мәрте гүрс ете қалғанда екі қанішер жер құшты.

Әкемді айнала қоршап, етпетінен жатқан паликарлар жалма-жан дереу ұшып тұрып атыса бастады; бөлменің іші тарс-тұрс атылған мылтық үнінен жаңғырығып, айналаны жалын жайлап, түтін қаптады.

Сол сәтте екінші жақ бүйірден патырлата мылтық атылып, дәл жанымыздағы тақтайды оқ шұрқ-шұрқ тесіп өтіп жатты.

Дүние-ай, оқ-дәрі ысы тұтып, өңі қарауытқан, қолына қайқы семсерін ұстап бораған оқтың ішінде қасқайып тұрған уәзір Әли-Тебелиннің, менің әкемнің, сол бір мезеттегі өр тұлғасын, құдіретті кейпін көрсеңіз ғой, шіркін! Жауларының жапырыла қашқанын айтсаңызшы!

«Сәлім! Сәлім! — деп аттан салды ол. — От иесі, өте парызыңды!»

«Сәлім опат болған, — деген әлдекімнің даусы бөлменің астынан шыққандай күңгірлей естілді, — ал сен де, Әли мырзам, сенің де өлген жерің осы!»

Сол заматта гүрс еткен үн естіліп, әкем тұрған жерді айналдыра еденнің сау-тамтығын қалдырмады.

Чодоарлар төменнен атқылап жатты. Солардың оғы дарып құлап түскен үш-төрт паликардың денелерін шұрқ-шұрқ оқ тесіп өтті.

Әкем арыстандай ақырып, еденнің оқ тиіп ойылған тұсынан тұтас бір тақтайды қақырата жұлып алды.

Сол сол-ақ екен, демде әлгі жырықтан жиырма мылтық бір мезгілде сатыр-сұтыр ете қалды да, жанартаудан атылғандай жалын тілі қабырғаның қаптауын лезде өртеп жіберді.

Осынау сұмдық тарсыл-гүрсіл даңғаза шудың ішінде бәрінен де қаттырақ шыққан екі мәрте атылған мылтық үнін және оған іле-шала екі мәрте жан даусы шығып шыңғырған дауысты естігенде төбе шашым тік тұрды. Әкемді өлімші ғып жаралаған да осы екі оқ болатын, екі мәрте естілген ащы дауыс та әкемдікі еді.

Терезе жақтауынан тас қып ұстап алған әкем сонда да құлаған жоқ. Бөлмеге кіріп, әкеммен бірге шәһит болуға бел буған шешем есікті қанша жұлқылағанмен аша алмады, іштен бекітіп қойған екен.

Оның айналасында жан тәсілім хал кешкен паликарлар жатыр: жараланған, не жараланса да жеңіл жараланған екі-үш паликар терезеден шықты.

Дәп осы сәтте төменнен соққан дүмпуге шыдамай күллі еден қақ айырылғаны. Әкем бір тізерлеп шөкелей қалды, семсер, тапанша, қанжарлармен қаруланған жиырма қол тек соны аңдып тұр екен, анталай ұмтылды, бір адамға бір мезетте жиырма соққы жауып кетті, ажылдасып-гүжілдескен қанпезерлер жаққан алапат алаудың ішінде әкем құдды аяғының астынан тозақ оты жанғандай қас қағымда ғайып болды.

Meн талықсып құлап бара жатқанымды сездім, анам есінен танып қалған болатын».

Гайде күңірене күрсінгенде екі қолы тізесіне сылқ ете қалды, сосын осыныма разы ма дегендей графқа жаутаңдай қарады.

Граф орнынан тұрып кеп, қыздың қолын алды да, грекше:

— Демалып, біраз есіңді жи, қалқам. Опасыздардың зауалын берер құдай барын ұмытпа, — деді.

— Не деген сұмдық оқиға, граф, — деді Альбер, өңі аппақ шүберектей боп кеткен Гайденің түрінен шошып, — буынсыз жерге пышақ ұрып, қоймастан қолқалағаныма өзім де қатты опық жеп отырмын.

— Уақасы жоқ, — деп тіл қатты Монте-Кристо, сосын қыздың басынан сүйеп тұрып былай деп үстеді: — Гайде ержүрек адам, басынан кешкен бақытсыздығын осылай әңгімелеп бергенде кейде жеңілейіп, терім кеңіп қалатыны бар.

— Олай болатын себебі, әміршім, өз қасіретімді айтқанда сіздің еткен жақсылығыңызды еске алып тәуба қыламын, — деді Гайде жалма-жан.

Альбер Гайдеге тамсана қарады; өзінің білгісі келіп емешесі құрып отырған нәрсені — графқа қалайша күң болғаны жайлы қыз әлі ләм-мим демеген болатын.

Граф пен Альбердің көздерінен нені мегзеп отырғандарын Гайде айтпай ұқты.

Қыз сөзін қайта сабақтады:

— Анамның есі кіргенде, біз сераскирдің алдынан барып бірақ шыққан екенбіз.

«Мені өлтіре беріңіз, — деді ол, — бірақ Әлидің жесірімін ғой, арымды аяққа таптай көрмеңіз».

«Оны маған айтпа», — деді Куршид.

«Енді кімге айтамын?»

«Өзіңнің жаңа қожайыныңа айт».

«Ол кім еді?»

«Әне тұр».

Соны айтып, Куршид әкемді өлтіруге өзгелерден гөрі көбірек күш салған қанішерлердің бірін нұсқады, — деп созды әңгімесін ызадан көзінде жасын ойнаған Гайде.

— Сөйтіп, — деп сауал қойды Альбер, — содан кейін барып сіз бұл кісінің күңі болған екенсіз ғой?

— Жоқ, — деп жауап берді Гайде, — ол бізді үйінде қалдыруға тәуекел етпеді де, Константинопольге жүріп бара жатқан құл сатушыларға сатып жіберді. Күллі Грецияны кешіп өтіп, өлдік-талдық дегенде император сарайының қақпасына жеттік ақыры. Сарай алдында жиылып қалған көлденең жұрт қақ жарылып бізге жол берді. Жұрттың бәрі жапырласып қарап жатқан жаққа анам да көз тастап еді, кенет құлындағы даусы құраққа шығып, қақпаның төбесінде найзаға шаншып қойған адамның басын нұсқады да, өзі жерге сылқ ете қалды.

Қарасам, әлгі бастың үстінде:

«Бұл — Янинаның пашасы, Әли-Тебелиннің басы» — деген жазу бар екен.

Еңіреп жүріп, анамды орнынан тұрғызбақ боп жанталастым; сөйтсем, анашым өліп қалыпты!

Мені базарға алып келді; базарда мені сатып алған бір бай армян болатын. Ол мені ұстаздар бөліп оқытып, тәрбиеледі , сосын жасым он үшке толғанда мені Махмут сұлтанға сатып жіберді».

— Ал одан, — деді Монте-Кристо, — гашиш сақтайтын зүмретімдей зүмрет беріп мен сатып алғам, Альбер, ол жайлы сізге айтқан болатынмын.

— О мырзам, сен һәм мейірбан, һәм ұлықсың! — деді Гайде, Монте-Кристоның қолынан сүйіп, — саған күң болған мен бақытты адаммын!

Өз құлағымен естіген осынау хикаяға Альбер таң-тамаша қалып отыр еді.

— Кофеңізді ішіп қойыңыз, — деді оған граф, — әңгіме бітті.

БЕСІНШІ БӨЛІМ

I. БІЗГЕ ЯНИНАДАН ХАБАРЛАЙДЫ

Нуартьенің бөлмесінен Францтың қатты күйзеліп, абдырап шыққаны сондай, тіпті оны Валентинаның өзі де аяп кетті.

Жаңағы қиямет әңгіменің үстінде оқта-текте үзіп-жұлып бірер ауыз тіл қатқаны болмаса сөзге араласпаған, ақыры кабинетіне тұра жөнелген Вильфор арада екі сағат өткенде мынадай хат алды:

«Бүгінгі көп мәселенің басы ашылғаннан кейін Нуартье де Вильфор мырза Франц д’Эпиненің үй-ішімен құдандалы боламын деп ойлай қояр ма екен. Бүгін ғана айқындалған жайттарды тегінде алдын ала біле тұрып, де Вильфор мырзаның өзі қалай ғана ескертпеген деп ойлағанда Франц д’Эпиненің аза-бойы қаза тұрады».

Мына соққыдан осы сәтте шөгіп кеткен король прокурорын көрген адам оның дәл мұны күтпегенін аңғарғандай еді. Шынында, ащы да болса дәп бұлай әкесі ашық айтады деген ой оның қаперіне де кірмеген болатын. Баласының пікірімен көп санаса бермейтін Нуартье мырза бұл жайлы ұлына құлаққағыс етуді жөн көрмеген-ді, сол себепті де Вильфор генерал де Кенельді, басқаша айтар болсақ, барон д'Эпинені бірме-бір жекпе-жекте емес, әлдеқандай бір қанішердің қолынан қаза тапқан деп ойлайтын ылғи.

Табиғатынан ибалы жігіттің жолдаған мына мәнсұқ хаты Вильфордың шамына қатты тиді.

Кабинетіне кірісімен, ізінше іле-шала әйелі кеп енді.

Нуартье мырза өзіне шақыртып алған Францтың кетіп отырғанына өзгелердің таңырқағаны соншалық, нотариус пен куәлердің ортасында қалған де Вильфор ханым енді қатты ыңғайсызданайын деді. Ақыры тәуекел етіп орнынан тұрды да, не боп қалғанын біліп келейін деп бөлмеден шығып кетті.

Вильфор оған Нуартье, д'Эпине үшеуінің әңгімесінен кейін Валентина мен Францтың некесі қиылмайтын болды деп тек тоқетерін айтты да қойды.

Мұны айтуға мүмкін болмағандықтан, қонақжайға қайтып келген соң де Вильфор ханым жиылған жұртқа Нуартье мырзаның соқпасы ұстап қалған сыңайы бар, сондықтан келісімшартқа қол қою кейінге қалдырылды дегенді айтты.

Қанша жалған дегенмен бұл хабар да осының алдында болған екі оқиғаның жалғасы іспетті әсер етті де, жиылғандар бір-біріне таңырқай қарасып тым-тырыс тарасты.

Ал, әрі қорқып, әрі аяқ астынан бақытқа кенеліп қалған Валентина болса, мәңгі түскен шығар деген бұғауды бір демде быт-шыт қылған жарымжан шалды елжірей сүйіп, енді бөлмеме барып демалайын деп рұқсат сұрады. Нуартье көзімен ымдап келісім берді.

Бірақ Валентина жоғары көтеріліп өз бөлмесіне барудың орнына атасынан шығысымен дәлізді бойлай жүріп отырып, кішкене есіктен жүгіріп баққа бір-ақ шықты. Әлгі әңгіменің үстінде әлдене боп кетеді деп өзі іштей қыпылдап отырған. «Ламмермур қалыңдығындағы» Ревенсвуд құсап, өңі құп-қу боп, қаһарына мініп Моррель кеп қалатындай сәт сайын елеңдеумен болды.

Сөйтсе, шарбаққа дер кезінде келген екен. Францтың зираттан Вильформен бірге кеткенін көріп, енді не боларын іші сезген Максимилиан солардың ізімен жүріп отырған екен. Францтың үйге қалай кіргенін, сонсоң біраздан кейін қайыра шығып, Альбер мен Шато-Реноны ертіп қайта оралғанын ол көріп тұрыпты. Сөйтіп, келісімшартқа қол қойыларына оның ешқандай күмәні қалмапты. Сәл мұршасы болса Валентина ақыры бір төбе көрсетер деп, сосын тәуекелге бел байлап, дереу бақшаға қарай жөнеп берген екен.

Ол қателескен жоқ-тұғын: шарбақтың саңылауына қарап, бұрынғысынша бұқпантайлап, қысылып-қымтырылмай тура қақпаға қарай жүгіріп келе жатқан Валентинаны көрді.

Көрді де көңілі орнықты: Валентина үн қатып, тілге келер келместен қуанғаннан Максимилиан тұрған жерінде ырғып түсті.

— Құтылдық! — деп дауыстап жіберді Валентина.

— Құтылдық! — деп қайталады Моррель өз бақытына өзі сенбей, — Сонда кім құтқарған бізді?

— Атам. Әрқашанда оны жақсы көретін болыңыз, Моррель.

Қартты шын көңіліммен жақсы көретін боламын деп Моррель табан астында ант-су ішті; әлбетте, бұл тегіннен-тегін емес-ті, осы сәтте ол Нуартье мырзаны досы яки әкесі сияқты жақсы көру былай тұрсын, тіпті, тәңіріндей табынған-ды.

— Ал сонда қалай болды өзі? — деп сұрады Моррель. — Қандай әрекет жасады?

Валентина оған бәрін де айтпақ болып оқтала беріп, кенет бұл әңгіменің артында жатқан сұмдық сырдың тек атасына ғана емес, сондай-ақ басқаларға да қатысы бары есіне түсіп, тартынып қалғаны.

— Мұның бәрін кейін бірде айтып берермін, — деді қыз.

— Сонда қашан?

— Сіздің зайыбыңыз болған соң.

Бұл сөзбен Моррельді неге де болсын көндіруге болатын еді; сол себепті осы естігенім бойға құт деп қыздың дегеніне көне кетті, ол ол ма, тіпті дәп қазір кетуге де келісті. Бірақ Валентинаның ертең кешке келемін деген уағдасын беруін шарт қып қойды.

Валентина уағда етті. Ол үшін бәрі де күрт өзгерді, осыдан бір сағат бұрын Францқа күйеуге шықпаймын дегенге сену қандай қиын болса, енді Максимилианға косыламын дегенге сену соншалық оңай болатын.

Бұл кезде де Вильфор ханым Нуартье мырзаның бөлмесіне кірген.

Нуартье қашанғы әдетінше оған міз бақпастан сұстана қарады да қойды.

— Сударь, — деді келіні шалға қарап, — Валентинаның тойы енді болмайтынын айтып жатпай-ақ қояйын, өйткені не болса да осымен тынды ғой.

Нуартье былқ еткен жоқ.

— Бірақ та, — деп сөзін сабақтады де Вильфор ханым, — бұл некеге менің атымен қарсы болғанымды және сондықтан құдалықтың бәрі менің еркімнен тыс жүргізілгенін сіз білмейсіз.

Нуартье келініне мұның себебін түсіндірер ме екен дегендей емеурін білдіре қарады.

— Ал, енді сіз хош көрмеген бұл некенің бұзылуына орай мен сізге арнайы бір өтінішпен келіп отырмын, мұны менің күйеуім де, Валентина да сізге батыл айта алмаған болар еді.

Нуартье түсінбеген сыңай білдірді.

— Сізден өтінбегім мынау еді, — деп сөзін жалғастырды де Вильфор ханым, — және бұлай қолқа салуға тек менің ғана құқым бар, өйткені, жеке басым одан ұтып-ұтылар дәнеңем жоқ, тағы да Валентинаны жақсы көрсеңіз деген де тілек емес бұл, оны әрқашанда жаныңыздай жақсы көретініңіз онсыз да белгілі, ол — дәулетіңізді соған мұра ғып қалдырсаңыз деген тілек еді.

Нуартьенің көзінен екі ойлы болып отырғаны аңғарылды; тегі келінінің бұл қолқасының себебін ойлап, таппай дағдарып отырса керек.

— Менің өтінішім мен сіздің ойыңыз бір жерден шығар деп үміттенуіме болар ма екен, сударь? — деді де Вильфор ханым.

— Иә, — деп көзімен мегзеді Нуартье.

— Олай болса, — деді де Вильфор ханым, — сізге дән риза болып, өзімді бақыттымын деп есептеймін.

Соны айтып, шалға тағзым еткен келіні бөлмеден шығып кетті.

Келесі күні Нуартье нотариусты шақыртты. Бірінші өсиетнаманың көзін құртып, жаңасы жасалды да, онда егер Валентина атасынан екі елі айырылмайтын болса ғана оның барлық дәулеті соған мұра боп қалатыны көрсетілді.

Маркиз Сен-Меран мен маркиза Сен-Мерандардың мұрагері болып қалған мадемуазель де Вильфор оның үстіне атасының ықыласы түскеннен кейін енді бір-ақ күнде үш жүз мың ливрге жуық жылдық өсімнің иесі боп шыға келетінін базбіреулер алдын ала есептеп те қойған еді.

Ал граф Монте-Кристо болса уәдесінде тұрып граф де Морсерге соғып шыққан-тұғын, сөйтіп, ол кетісімен-ақ, Дангларға өзінің әзір екеніне көзін жеткізу үшін де Морсер салтанатты жағдайда киетін генерал-лейтенанттық мундирін киіп, күллі орденін тақты да, ең жақсы деген ат-көлігін әзір қылуға әмір етті.

Содан Шоссе д'Антен көшесіне келіп, өзінің келіп тұрғанын Дангларға мәлімдеуге бұйырды, ал бұл кезде Данглар өзінің айлық ақша балансын есептеп жатқан.

Соңғы кезде, Данглардың қабағы ашық кезіне тап болу үшін мұндай есеп-қисаппен айналысқан уақытында келмеу керек еді.

Ескі досын көргенде Данглар еңсесін биік ұстап, тәкаппарси қалды да, креслода тіктеп отырды.

Ал табиғатынан барынша паң Морсер бұл жолы ақжарқын, жылы шырайлы болуға тырысты. Өзінің ұсынысын қуана хош аларына әжептәуір сенімді келген Морсер сыпайысып жатпай салғаннан істің жайына көшті.

— Мен сізге келдім, барон, — деді ол. — Сіз бен біз баяғыда ұйғарған шаруаның саудасын пісіре алмай жүрміз әлі...

Көптен бері хабарсыз кеткеніме дүрдараз боп қабақ шытып отыр екен деп ойлаған Морсер осы сөзімнен кейін Данглар жайнап сала берер деп күткен; бірақ бір ғажабы, қайта керісінше, үй иесі селт етпестен бұрынғыдан бетер тұнжырай түскені.

Морсердің сөзінің аяғын жұтып қойғаны да содан болатын.

— Қандай шаруа, граф? — деп сұрады банкир, әңгіменің не жайлы болып отырғанын ұқпағансып.

— Керемет педантсыз-ау, қымбатты барон, — деді граф — Рәсім-жоралғының бәрі түгел орындалуға тиіс екенін айтуды ұмытып кеткен екем. Жарайды, айыпқа бұйырмассыз. Менде өзі бар-жоғы бір-ақ ұл ғой және оны бірінші рет үйлендіргелі отырмын, демек бұл шаруа мен үшін мүлде тың іс, мақұл, мен көндім.

Шарасыз жымиған Морсер орнынан тұрып, Дангларға иіліп тағзым етті де былай деді:

— Барон, менің ұлым, виконт де Морсер үшін сіздің қызыңыз мадемуазель Эжени Дангларға құда түскелі келіп отырмын мен.

Бұл сөзімді құп алар деп ойлауға Морсердің құқы бар еді. Бірақ Данглар түксиген қалпы; тіпті, графқа қайта отырыңыз деп ілтипат та білдірместен:

— Сізге мұның жауабын беру үшін менің қабырғаммен кеңесуім шарт, граф, — деді.

— Қабырғаммен кеңесуім керек! — деп жақтырмай қалды таң-тамаша болған Морсер. — Немене, ойлануға уақытыңыз болмап па еді? Екі баланы қосайық деп біз алғаш әңгіме еткелі арада аттай сегіз жыл өтті ғой.

— Құдайдың құтты күні бір шаруаның құлағы қылтиып тұрады емес пе, граф, — деп жауап қайырды Данглар, — соның салдарынан бұрын кесіп-пішіп қойған нәрсені де өзгертуге мәжбүр болады жұрт.

— Бұл не деген сөз? — деп қынжылды Морсер. — Сізді ұқпай тұрмын, барон!

— Менің айтайын дегенім, сударь, міне, екі апта болып қалды, басқа бір жағдай кимелеп кетіп...

— Кешірерсіз, — деді Морсер, — бұлай түлкі бұлаңға салудың қажеті не бізге?

— Қайдағы түлкі бұлаң?

— Ашығын айталық та.

— Қалауыңыз білсін.

— Сіз граф Монте-Кристоны көрдіңіз бе?

— Мен оны жиі көріп тұрамын, — деді Данглар мардымсып, — біз дос-жар адамдармыз.

— Онымен бір кездескеніңізде осы некеге байланысты менің бейғамдығыма, тартыншақтай беретініме таңырқайтыныңызды тілге тиек еткен екенсіз де.

— Дұп-дұрыс айтасыз.

— Ендеше, өзіңіз көріп отырсыз, менің тарапымнан ешқандай бейғамдық та, тартыншақтық та жоқ, қайта керісінше, берген уәдеңізді орындар деген үмітпен келіп отырмын мен.

Данглар бұған жұмған аузын ашпады.

— Бәлки, одан бері айнып қалған шығарсыз, — деп үстеді Морсер, — иә болмаса, бұл жолы менің намысыма тию үшін шақыртқан шығарсыз?

Егер Морсер бұл қалпымен тереңдей берсе, істің аяғы насырға шабарын Данглар ұға қойды.

— Граф, — деді ол, — менің ұстамды қалпымды көріп таңырқауға толық құқыңыз бар, сізді бек жақсы түсініп тұрмын. Сенер болсаңыз, бұған өзім де қатты қынжылып тұрған жайым бар, бірақ мойын ұсынбасқа лажым болмай қалғаны.

— Мұның бәрі әшейін сылтау ғой, сударь, — деп көнер болмады граф, — кім білсін, менің орнымда басқа біреу болса мұны қанағат тұтуы да кәдік; алайда, граф де Морсер — көлденең көк атты емес қой. Егер ол бір адамға Морсер басымен келіп, берген уағдасын есіне салады екен, ал әлгі адам сертінде тұрмаса, Морсердің ең болмағанда оның себебін талап етуге қақысы бар.

Данглар сужүрек болатын, бірақ онысын сездірмеуге тырысатын; Морсердің сөз төркіні оның шамына тиіп кетті.

— Әрине, оның себебін түсіндіруге болады ғой, — деп сырғақсытты ол.

— Сонда не демексіз?

— Менің айтпағым — себебі болғанымен де оны түсіндіріп жату оңай шаруа емес.

— Сөйтсе де, — деді Морсер, — сіздің мына тиіп-қашты сөзіңізге көңілім көншімейтінін өзіңіз де мойындарсыз; қалай дегенмен біздің құдандалы болмаққа байласқан уағдамыздан тайқып кеткеніңізге көзім жетіп тұр.

— Олай емес, сударь, — деп жауап қатты Данглар, — мен бар болғаны бұрынғы шешімді кейінге шегеріп тұрмын.

— Әйтсе де, айтқаныңызға көніп, айдағаныңызға жүpiп, қашан рақымы түсер екен деп сарылып сарғая күтіп отыра береді екен деп ойламайтын шығарсыз мені?

— Олай болған жағдайда, граф, тосуға жайыңыз келмесе, біздің жоспарымызды жүзеге аспады деп есептелік.

Шадыр мінез, кекірт граф бұрқ ете қала жаздап, ернін тістеп қыршып алды; дәл бұл тұста тек өзінің ғана жұртқа күлкі боларын бірден ұқты ол. Есікке қарай беттей беріп, кенет ол ойынан айнып, ізінше қайтып оралды.

Жүзі кіреукеленіп, шамданып тұлан тұтқан графтың өңінен енді әлденеге беймазаланғаны байқалады.

— Тыңдаңызшы, қымбатты Данглар, — деді ол, — сіз бен біз таныс болғалы не заман, сондықтан да бір-бірімізбен ептеп санасқанымыз жөн болар. Сізден мұның мәнісін түсіндіргеніңізді қалар едім. Менің ұлыма деген ықыласыңызды өзгерткен қандай пәле екенін білуім керек қой ең болмағанда.

— Мұның тура виконттың жеке басына ешқандай қатысы жоқ, міне, менің бар айтпағым осы, — деп жауап қайырды, Морсердің кәдімгідей келеге кеп қалғанын көрген Данглар кәдуескі бетпақтығына басып.

— Сонда кімге қатысы бар? — деді өңі қашып, даусы жарықшақтана шыққан Морсер.

Морсердің көңілі қобалжығанын қапысыз қадағалаған Данглар оған бұрынғыдан бетер қоқилана қарады.

— Оны нақты айтпағаныма рақмет айтарсың әлі, — деді ол.

Қанша шыдап бақса да, ашуға булыққан Морсер қалшылдап кетті.

— Менің бұған толық хақым бар, — деді ол, зорға шыдап, — сондықтан да маған бәрін түсіндіруіңізді талап етемін. Мүмкін, де Морсер ханымға деген әлдеқандай бір өкпе-назыңыз бар шығар? Мүмкін, мені дәулеті шағын, терезесі тең емес дейтін боларсыз? Мүмкін, сізбен көзқарасым сәйкес келмес?

— Ол да емес, ол да емес, ол да емес, — деді Данглар, — өзім уағда бергенде оның бәрін білгендіктен менің тарапымнан мұным кешірілмес кінә болған болар еді. Қазбалап қайтесіз. Сіздің көңіліңізге бұлай қобалжу салғаныма өзім де опық жеп отырмын. Маған салсаңыз, осы әңгімені доғаралық. Сөйтіп, ортақ бір мәмілеге келелік: ат құйрығын кесіспелік те, мойнымызға ешқандай міндет алмай-ақ та қоялық. Асығып қайтеміз? Менің қызым он жетіде, сіздің ұлыңыз жиырма бірде. Тоса тұралық. Уақыт өте келе, бүгін біз үшін бұлдыр дүние ертең айдан анық көрінуі ықтимал; кейде ең жексұрын жаланың да бір-ақ күнде сыры ашылып қалатыны бар.

— Жала дейсіз бе? — деп ышқына сөйледі, өңі шөлмектей құп-қу Морсер. — Демек, маған жала жапқан ғой?

— Тағы да қайталаймын, граф, менен ешқандай түсінік талап етпеңіз.

— Сөйтіп, сударь, сіздің дегеніңізге тек үн-түнсіз көне беруім керек пе сонда?

— Бұл, әсіресе, менің арқама аяздай батып тұр, сударь. Иә, бұл жағдай сізден гөрі маған ауыр тиері кәміл, өйткені сізбен туыс боп кетермін деген дәмем бар еді: ал бұзылған некенің қырсығы күйеуден гөрі қалыңдыққа көбірек тиеді қашанда.

— Жарайды, сударь, бұл әңгімені доғарсақ доғарайық, — деді Морсер.

Сонсоң биялайын ашына жұмарлаған қалпы кетіп отырды.

«Берген уәдеңізді қайтып алып отырған себебіңіздің менің жеке басыма қатысы жоқ па?» деген сауалды Морсердің қоюына батылы бармады-ау деп Данглар бір түйіп қойды іштей.

Кешкісін ол достарымен ұзақ кеңесті; қонақ бөлмеде бикештердің жанынан айналып-үйіріліп бір шықпай қойған Кавальканти бұл үйден елдің ең соңынан кетті.

Ертесіне, ояна салысымен, Данглар газеттерді алдыртты; газеттер қолына тиісімен, басқасын жылы жауып қойып, бірден «Әділет даусы» газетін қолға алды.

Бұл газеттің редакторы Бошан болатын.

Данглар бандерольді алас-қапас жыртып ашып, дереу газетті алдына жайып салды, бас мақаладан селқос аттап өтіп, хроникаға жеткенде: «Бізге Янинадан хабарлайды» деп басталатын мақаланы айызы қанып, күлімсіреген күйі бастан-аяқ оқып шықты.

— Қатып кетті, — деді ол оқып болған соң, — міне, полковник Фернан туралы шағын мақала, осының өзі граф де Морсерге бажайлап бәрін түсіндіріп жатудан мені құтқарса керек-ті.

Дәл осы кезде, нақтырақ айтсақ, таңғы сағат тоғызда, барлық түймесін ұқыптап салған, қара киінген Альбер де Морсер өң жоқ, түс жоқ, өз-өзінен қапылып Елисей Далаңындағы үйге кеп жеткен болатын.

— Граф жарты сағат бұрын шығып кеткен, — деді есікші.

— Батистенді ертіп кетті ме? — деп сұрады Морсер.

— Жоқ, виконт мырза.

— Батистенді шақырыңызшы, сөйлесетін шаруам бар еді.

Есікші шығып кетті де, сәлден соң камердинерді ертіп қайтып оралды.

— Достым, — деді Альбер, — қазымыр екен деп айыпқа бұйыра көрмеңіз, дегенмен де, граф шынымен үйде жоқ па екен, соны тура өзіңізден сұрап білейін деген едім.

— Жоқ, сударь, — деп жауап қайырды Батистен.

— Тіпті, мен үшін де жоқ па?

— Сізді графтың әрқашанда қуана хош алатынын білем, сол себепті де сізді басқалармен қатар қоюға ешқашан да батылым бармас еді.

— Оныңыз рас; бір маңызды шаруаға байланысты көргім келіп еді. Қашан келер екен?

— Көп кешіге қоймас: сәскелікті сағат онға дайын болсын деген.

— Бәрекелде, ендеше мен Елисей Далаңымен біраз сейілдеп, сағат онда осында қайтып келейін. Егер граф менен бұрын келсе, күте тұруды өтінді дерсіз.

— Құп болады, сударь.

Жалдап мініп келген кабриолетін граф үйінің қақпасы жанында қалдырып, Альбер жаяу серуендеп кетті.

Жесірлер Аллеясының тұсынан өте бергенде, Госсе тирінің қасында тұрған күйме оған графтікі сияқты көрінген соң, келіп делбешіден сұрастырып анықтап біліп алды.

— Граф тирде ме? — деп сұрады одан Морсер.

— Иә, — деп жауап қайырды делбеші.

Айтқанындай-ақ, тирге таяй бергенде Альбер атылған мылтық даусын естіді.

Барып тирге кірді. Алдынан қызметші ұшырасты.

— Виконт мырза, кешірерсіз, — деді қызметші, — сәл тоса тұрсаңыз қайтеді?

— Неге, Филипп? — деп сұрады Альбер; тирге ылғи келіп жүретін жігіт бұған кәдімгідей таңырқап қалды.

— Өйткені, қазір жаттығып жатқан адам күллі тирді бір өзі жалдап алған; жұрт көзінше мылтық атпайды.

— Тіпті, сіздің көзіңізше де атпай ма, Филипп?

— Көріп тұрсыз ғой, сударь.

— Ал, пистолеттерін кім оқтап береді?

— Қызметшісі бар.

— Нубилық па?

— Негр.

— Солай деңіз.

— Мырзаны танушы ма едіңіз?

— Досым ғой, іздеп келіп ем.

— Онда әңгіме басқа. Барып айтайын.

Сөйтіп, әуестік жеңген Филипп тирге кіріп кетті. Іле-шала есік ашылып, шығып келе жатқан Монте-Кристо көрінді.

— Сізді өкшелей қуып келгенімді айыпқа бұйыра көрмеңіз, қымбатты граф, — деді Альбер. — Алдымен сізге айтайын дегенім, бұл жерде қызметшілеріңіздің ешқандай кінәсі жоқ; қоярда-қоймай ізіңізден қалмай жүрген мына мен. Сізде болып едім, серуендеп шығып кетті, сағат онда таңғы тамаққа оралады десті. Сонсоң мен де онға дейін сейілдей тұрайын деп шығып ем, ойламаған жерден күймеңізді көріп қалғаным.

— Сөз саптасыңызға қарағанда менімен таңғы асты бірге ішіп, дәмдес болады екен деп қуанып тұрғаным.

— Рақмет, қазір таңғы ас ішіп отыратындай жағдайым болмай тұрғаны; бәлки, кейінірек дастарқан басында жолығармыз да, бірақ онда келеңсіз адамдардың ортасында болуымызға тура кеп қалатын түрі бар!

— Не деп тұрғаныңызды түсінсем бұйырмасын.

— Қымбатты граф, бүгін дуэльге шықпақшы едім.

— Сіз бе? Неге?

— Шайқасу үшін шығам да, әлбетте!

— Оны түсініп тұрмын ғой, Бірақ не үшін сонда? Жекпе-жекке шығудың әртүрлі себебі бар емес пе?

— Арыма дақ салды.

— Ендеше, оның жөні басқа.

— Істің насырға шапқаны сондай, сізден бір жәрдем сұрай келіп тұрғаным.

— Қандай жәрдем?

— Менің секундантым болсаңыз.

— Бұл ойнайтын нәрсе емес; мұнда ыңғайсыз болар, бұл әңгімені үйге барып сөйлесейік. Әли, су берші.

Граф жеңін түрініп, тирге келетіндер қол жуатын шағын бөлмеге қарай өтті.

— Кіріңіз, виконт, — деп сыбыр ете қалды Филипп, — жақсыны көрмек керек.

Морсер ішке енді. Қабырғадағы тақтаға нысана ғып ойын карталары жапсырылған екен. Алыстан қарағанда Морсерге тұздан ондыққа дейін бір колода түгел жапсырылғандай көрінді.

— Пикет ойнаушы ма едіңіз? — деп сұрады Альбер.

— Жоқ, — деп жауап қайырды граф, — жай, колоданы түгендегенім ғой.

— Колоданы?

— Иә. Мыналар тұздар мен екіліктер ғой. Көрдіңіз бе, оқпен атып олардан үштіктер, бестіктер, жетіліктер, сегіздіктер, ондықтар жасап шығарғанымды.

Альбер жақындап барып көрді.

Шынында да карталарда суреті жоқ, бірақ болуға тиісті белгілердің тұсына оқтар дәл тиіп отырған екен де, алыстан қарағанда сол белгілерді оқпен салып шыққандай әсер қалдырады екен.

Тақтаға таяған Альбер сол тұстан жазатайым ұшып бара жатып графтың оғына іліккен үш қарлығашты жерден іліп алды.

— Тәйір алсын! — деді ол дауыстап.

— Амал қайсы, қымбатты виконт, — деді Монто-Кристо, Әли ұсынған сүлгіге қолын сүртіп жатып, — қолдың бос кезінде әйтеуір бірдеңені ермек қылу керек қой. Жарайды, жүрелік, мен әзірмін.

Сонсоң екеуі Монте-Кристоның күймесіне отырып, сәлден кейін №30 үйдің қақпасының алдына кеп тоқтады.

Монте-Кристо Морсерді өзінің кабинетіне ертіп кеп, креслоға отыруын өтінді. Екеуі де креслоға жайғасты.

— Ал енді байыптап әңгімелеселік, — деді граф.

— Көріп отырсыз ғой, бұған мүлде абыржып отырған мен жоқпын.

— Кіммен жекпе-жекке шықпақсыз?

— Бошанмен.

— Өзіңіздің досыңызбен бе?

— Жекпе-жекке адам достарымен де шығады.

— Бірақ оның бір себебі болуы керек қой.

— Себебі бар.

— Оның жазығы не?

— Кеше кешкісін оның газетінде... Онан да, өзіңіз оқып шығыңыз.

Альбер ұсынған газеттегі хабарды Монте-Кристо оқып шықты:

«Бізге Янинадан хабарлайды:

«Осы уақытқа шейін ешкім білмейтін, яки болмаса көпшілікке ешкім жария қылмаған факт бізге мағлұм болып отыр: қаланы қорғап тұрған қамалдарды ашып берген түріктерге сатылған бір француз офицері болып шықты, ол уәзір Әли-Тебелиннің ең сенімді адамы боп жүрген Фернан деген офицер екен».

— Онда не тұр? — деп сауал қойды Монте-Кристо. — Сіздің намысыңызға тиетіндей мұнда тұрған не бар?

— Мұнда тұрған не барыңыз қалай?

— Янина қамалдарын Фернан деген офицердің опасыздықпен ашып бергенінің сізге қандай қатысы бар?

— Қатысы болатын себебі, менің әкемнің, граф де Морсердің есімі — Фернан.

— Қалайша, сонда сіздің әкеңіз Әли пашаға қызмет еткен бе?

— Ол Грецияның тәуелсіздігі жолында айқасқан адам: ал мынау жабылған жала ғой.

— Тыңдаңызшы, қымбатты виконт, әуелі ақылға салып пайымдалық та.

— Еркіңіз білсін.

— Маған мынаны айтыңызшы, офицер Фернан мен граф де Морсердің бір адам екенін қазір Францияда кім біліп жатыр және, егер қателеспесем, бір мың сегіз жүз жиырма екінші, яки болмаса мың сегіз жүз жиырма үшінші жылы құлаған Янинаның бүгінде кімге қажеті бар?

— Зимияндығы да сонда ғой; қаншама жыл үн-түнсіз келіп, енді баяғыда өтіп кеткенді бықсытып, улатып-шулатып, лауазымы биік адамның атына кір келтірмек қой бар мақсаты. Мен әке мұрагері болғандықтан, оның атына шық жуыта алмаймын. Әлгі хабарды газетіне басқан Бошанға секунданттарымды жібермекпін, тек сонда ғана ол жала жапқанын мойындаса керек.

— Бошан оған бара қоймас.

— Олай болса, атысамын.

— Жоқ, сіз атыспайтын боласыз, өйткені оның грек армиясында бір емес, елу Фернан болуы ықтимал деп дәлелдеуі кәміл.

— Бәрібір жекпе-жекке шығамыз. Мұны аяқсыз қалдыра алмаймын... Өйткені, менің әкем өз атын даңққа бөлеген жаужүрек жауынгер...

— Не болмаса ол газетіне: «Бұл Фернанның граф де Морсер адасына ешқандай қатысы жоқ деуімізге толық дәлеліміз бар» деп жаза салуы кәдік.

— Мен үшін оның дұрыстап, ақиқат мойындағаны керек; мұндайын місе тұтпаймын мен!

— Сөйтіп, оған секунданттарыңызды жібермексіз бе?

— Иә.

— Оныңыз бекер.

— Яғни айтқанда, сіздің өтінішіңізді орындай алмаймын демексіз ғой?

— Дуэльге менің көзқарасымды өзіңіз де білесіз ғой; бұл жөнінде сізге Римде айтқаным есіңізде ме?

— Сөйте тұра, бүгінгі өз көзіммен көрген жағдай, тирде жаттыққаныңызды айтам, сіздің бұл көзқарасыңызға онша сәйкес келмесе керек.

— Қымбатты достым, ешқашанда елден ерекше болудың қажеті жоқ. Егер өңкей есуастардың ортасында өмір сүреді екенсіз, онда өзіңіздің де әумесер боп үйренгеніңіз абзал; Бошан екеуіңіздің дауыңыздан асып түспесе кем түспейтін желеу тауып, менімен шатақтасуға даяр тұратын жарымес аяқ аттап басқан сайын ұшырасуы мүмкін; сосын қалайда бір ілік тауып, мені жекпе-жекке шақырары кәміл, иә болмаса секунданттарын жіберуі ықтимал, тіпті болмағанда көпшіліктің көзінше балағаттап кетуі кәдік; әрине, ондай әңгүдікті шарасыздан өз қолыммен өлтіруге тура келеді.

— Басқаша айтқанда, өзіңіз үшін дуэльдің мүмкіндігін жоққа шығармайсыз ғой, тегі?

— Әлбетте!

— Ендеше, маған дуэльге неге шықпа дейсіз?

— Жалпы жекпе-жекке шықпаңыз деуден аулақпын, әрине; тек менің айтпағым, дуэль дегеніңіз ойыншық емес, бәрін де алдын ала ақылға салып сараптаған жөн.

— Сонда қалай, менің әкеме тіл тигізгенде Бошан ақылға салып пайымдады деп ойлайсыз ба?

— Ойланбай іс қылып және онысын мойындар болса, сіздің оған кек сақтайтын ретіңіз жоқ.

— Қымбатты граф, сіз тым кешірімшіл екенсіз!

— Ал сіз тым қатыгез екенсіз. Мысал үшін... естіп отырсыз ба, мысал үшін... Тек менің айтқан сөзіме шамданып қалып жүрмеңіз.

— Құлағым сізде.

— Мысал үшін, газеттегі факт рас болған екен делік...

— Әңгіме әкенің ар-намысы жайлы болғанда ұлы ешқандай бопсаға жол бермесе керек.

— Біздің заманымызда көп нәрсеге жол ашық қой.

— Сонысымен жексұрын да.

— Сонда сіз заманды тезге салмақсыз ба?

— Маған қатысы бар жерін жөндемекпін.

— Сіздің мұндай регорист екеніңізді білмеуші едім.

— Құдай солай жаратқан.

— Сөйтіп, ешқандай ақыл-кеңеске құлақ аспайды екенсіз ғой?

— Егер досымның айтқан ақылы болса құп алам.

— Мені досым деп есептейсіз бе?

— Әрине.

— Ендеше, Бошанға секунданттарыңызды жібермес бұрын әуелі мәселені анықтап алыңыз.

— Кімнен?

— Ең болмағанда Гайдеден сұрап біліңіз.

— Бұл мәселеге әйел затын араластырмақпын ба сонда? Ол маған не айта қойғандай?

— Әкесінің жеңіліске ұшырап, опат болуына сіздің әкеңіздің ешқандай кінәсі жоғын куәландыруы мүмкін, мәселен; жә болмаса ғайыптан тайып, әкеңіздің бұған қатысы бола қалған күнде де, мән-жайын түсіндіріп бере алады ғой, әйтеуір.

— Қымбатты граф, жаңа айттым ғой, мен мұндай болжалға жол бере ал-маймын деп.

— Демек, мұндай амалдан бас тартқаныңыз ғой?

— Бас тартамын.

— Үзілді-кесілді ме?

— Айтқаным — айтқан!

— Олай болса, сізге берер соңғы кеңесім бар.

— Жарайды, бірақ соңғысы болсын.

— Әлде, тыңдауға құлқыңыз жоқ па?

— Жоға, қайта өзім тілеп отырмын ғой.

— Ендеше Бошанға секунданттарыңызды жібермеңіз.

— Неге?

— Оған өзіңіз барыңыз.

— Бұл тіпті ақылға сыймайтын нәрсе ғой.

— Себебі, бұл шаруаның жөні бөлек.

— Оған менің өзім барғанымды неліктен жөн көріп отырсыз?

— Өйткені, сонда ғана бұл әңгімені Бошан екеуіңізден басқа еш пенде білмейтін болады.

— Мұныңызды түсінбей отырмын.

— Түсінбейтін түгі жоқ: егер Бошан кінәсін мойындайтындай болса, сіз бәрін де оның өз еркіне саласыз, сөйтiп, бәрібір түзету бергізесіз. Ал Бошан көнбеген жағдайда бұл құпия сырды бөгде екі адамға айтуға үлгересіз.

— Бөгде дос — ертең жау.

— Қойыңызшы!

— Е, Бошан ше?

— Сонымен...

— Сонымен, абай болыңыз.

— Сөйтіп, сіз менің Бошанға өзімнің барғанымды жөн дейсіз бе?

— Иә.

— Жалғыз өзім бе?

— Жалғыз барыңыз. Егерде қарсыласыңыздың шамына тимейін десеңіз, оны көлденең көзден сақтай білгеніңіз мақұл.

— Бұл сөзіңіздің жаны бар сияқты.

— Кеңесіме құлақ асқаныңызға дән ризамын.

— Ендеше өзім барайын.

— Сөйтіңіз, бірақ абзалы, жалпы бармағаныңыз.

— Ол мүмкін емес.

— Қалауыңыз білсін, сөйтсе де алғашқы ойыңыздан қайтқаныңыз ақыл болды.

— Ал қанша сақтық жасап, амалдап баққанмен, түптің түбінде дуэль болмай қоймайтын жаққа шықса, сіз менің секундантым боласыз ба?

— Қымбатты виконт, — деді Монте-Кристо байыппен, — сіздің қызметіңізден аянып қалмайтыныма бір мәрте көзіңіздің жеткені бар еді, бірақ бұл сапар буынсыз жерге пышақ ұрып тұрсыз.

— Қалайша?

— Бәлки, кейінірек өзіңіз де біле жатарсыз.

— Ал оған шейін ше?

— Оған шейін бұл сырды тісімнен шығармауға кеңшілік етсеңіз.

— Жарайды. Ендеше Франц пен Шато-Реноға қолқа салайын.

— Бәрекелде, Франц пен Шато-Реноға барыңыз.

— Ал, алда-жалда жекпе-жекке шығар болсам, семсерлесу мен пистолеттен атуға мені үйретуден қашпайтын шығарсыз?

— Жоқ, бұған да келісім бере алмаймын.

— Қандай қызық адамсыз өзіңіз! Демек, тегі ештеңеге араласқыңыз жоқ қой?

— Оныңыз рас.

— Олай болса, бұл әңгімені осымен доғаралық. Сау болыңыз, граф.

— Сау болыңыз, виконт.

Қалпағын алып, Альбер бөлмеден шығып кетті.

Қақпа алдында оны кабриолет күтіп тұрған; ашуын әзер дегенде басып Альбер Бошанға өзі барып жолықпақ болды; Бошан редакцияда еді.

Альбер редакцияға келді. Бошан ыс басқан қараңғы кабинетте отырған болатын, тегінде редакция үйі қашаннан сондай боп келеді және болашақта да сол қалпынан өзгермесі кәміл.

Оған Альбер де Морсер келді деп хабарлады. Өз құлағына өзі сенбеген Бошан қайталап сұрады; Альбердің есімін екінші мәрте естігеннен кейін де сеніңкіремей:

— Кіріңіз! — деп айғай салды.

Альбер кабинетке енді.

Кіріп келген досын көргенде Бошан жағасын ұстады.

Бума-бума қағаздардан аттап, кабинеттің сырлы еденінде жайрап жатқан үлкенді-кішілі әртүрлі газеттерден Альбер әзер дегенде әупіріммен өтті.

— Бері қарай, бермен келіңіз, қымбаттым, — деді Бошан Альберге қолын созып, — сізді қай құдай айдап келген? Кішкентай балаға ұқсап адасып келгеннен саумысыз, әлде менімен бірге таңғы ас ішпек ойыңыз бар ма? Өзіңізге орындық іздеп тауып алыңыз; әне, қазотының жанында біреуі тұр, әйтеуір, осы гүлді көргенде газеттен басқа да дүние бар екен-ау деген ойға келемін.

— Өзім де сол газетіңізге байланысты шаруам боп келіп едім, — деді Альбер.

— Сіз бе? Ол не шаруа?

— Түзету беруіңізді талап еткелі келдім.

— Түзету дейсіз бе? Нені? Ау, отырсаңызшы!

— Рақмет, — деді Альбер тағы да басын сәл изеп.

— Түсіндірсеңізші жөндеп?

— Біздің семья мүшелерінің біреуінің намысына тиетін бір хабарыңыздың жалған екенін жарияласаңыз екен.

— О не дегеніңіз! — деді таң-тамаша болған Бошан. — Қандай хабар ол? Олай болуы мүмкін емес!

— Янинадан алған хабарыңызды айтам.

— Янинадан.

— Иә. Менің не жайлы айтып тұрғанымды шынымен ұқпадыңыз ба?

— Түк түсінсем бұйырмасын... Батист, кешегі газетті берші, — деп айғайлады Бошан.

— Керегі жоқ, менде бар.

Бошан газеттегі:

«Бізге Янинадан хабарлайды» — деп басталатын шағын хабарды бастан-аяқ оқып шықты.

— Мұның қаншалықты қиын мәселе екенін енді өзіңіз де аңғарған шығарсыз, — деді Морсер, Бошан әлгі хабарды оқып болған соң.

— Бұл офицер сізге туысқан ба еді? — деп аң-таң болды журналист.

— Иә, — деп жауап қайырған Альбер қызарып кетті.

— Сонда маған қайт дейсіз? — деді Бошан жуасып.

— Маған керегі, Бошан, сіздің өз газетіңізде әлгі хабардың жалған екенін растауыңыз ғана.

Бошан Альберге жылы ұшырап, байыптай қарап қалды.

— Әуелі ақылдасайықшы, — деді ол, — өйткені, берілген материалды жалған деп хабарлау оңай нәрсе емес. Отырыңызшы, әлгі хабарды мен тағы бір оқып шығайын.

Альбер отырған соң, Бошан досының шамына тиген жолдарды қайтадан қадағалай оқып шықты.

— Өзіңіз де көріп отырсыз, — деді Альбер қаттырақ кетіп, — сіздің газетіңіз біздің үйдің адамына тіл тигізіп отыр, менің түзету беруді талап етуім де сондықтан.

— Сіз... талап етесіз бе...

— Иә, талап етемін.

— Қымбатты виконт, сізге нашар дипломат екеніңізді айтуға рұқсат етіңіз.

— Дипломат болу ойыма да кіріп-шыққан емес, — деп қарсылық білдірді Альбер орнынан тұрып жатып. — Әлгі хабарға түзету беруді талап етемін және солай болады да. Сіз менің досымсыз, — деп сабақтады сөзін Альбер, Бошанның дереу басын кегжитіп алғанын көріп нығарлай сөйлеп, — мені бір адамдай біледі деген сенімдемін, сол себепті соншалық таусыла сөйлегенімді сіз ұғуға тиіссіз.

— Рас, сіздің досыңызбын, Морсер. Егер дәл бұлай доқ көрсететін болсаңыз оны ұмытуым да ғажап емес... Әлі де кеш емес, қайтеміз сол бет жыртысып... Сіз шамданып, шиыршық атып тұрсыз... Онан да маған Фернанның сізге қандай туыс екенін айтыңызшы?

— Ол — менің әкем, — деді Альбер. — Фернан Мондего, граф де Морсер — қарт сарбаз, жиырма рет майданға кipген адам, енді оған жала жауып, күйе жақпақ.

— Сіздің әкеңіз бе? — деді Бошан. — Е, ендеше әңгіме басқа, онда қапа болатын жөніңіз бар, қымбатты Альбер... Тағы бір мәрте оқиықшы өзін...

Бошан бұл жолы әр сөзін салмақтап газеттегі хабарды тағы бір рет оқып шықты.

— Бұл Фернанның сіздің әкеңіз екені жөнінде мұның қай жерінде жазылған? — деп сұрады Бошан.

— Еш жерде жазылмаған, оны біліп отырмын; бірақ жұрт көреді ғой. Менің түзету беруді талап етіп келіп отырған себебім де содан.

Талап етем дегенді естігенде Бошан Альберге тіктеп қарады да, іле-шала назарын төмен салып, сәл ойланып қалды.

— Түзету бересіз бе, жоқ па? — деп қайталады Альбер бойын кернеп бара жатқан ашуды әзер дегенде тежеп.

— Беремін, — деді Бошан.

— Е, құдайға шүкір! — деді Альбер.

— Онда да бұл хабардың жалған екеніне көзім жеткен соң барып беремін.

— Қалайша!

— Бұл мәселе арнайы зерттеуді қажет етеді деп білемін және оның ақ-қарасын қалайда анықтаймын мен.

— Мұның зерттейтін несі бар, сударь? — деді Альбер, терісіне сыймай. — Егер де әңгіменің менің әкем туралы болып отырғанына шәк келтіретін болсаңыз бұлтармай ашығын айтыңыз; ал әкем жайлы екеніне сенеді екенсіз, онда талабымды қанағаттандырыңыз.

Бошан қашанғы дағдысынша Альберге жымия қарады, мұндайда оның не жақтырып отырғанын, не жақтырмай отырғанын айырып болмайтын.

— Сударь, егер де сіз осылай сөйлесуді қолай көрсеңіз, — деп қитыға сөйледі Бошан, — талабыңызды қанағаттандыру үшін ғана келген болсаңыз, менімен достық жайлы сөйлесіп, басқа да көр-жерді әңгіме қылып, жарты сағат бойы шыдамымды тауысқанша, бірден осыдан бастауыңыз керек еді ғой. Өзіңіз осылай сөйлесуді қалайсыз ғой, тегі?

— Егер де әлгі пасық жаладан құтқармасаңыз солай болғаны!

— Сәл сабыр етіңіз! Маған дөңайбат көрсетпеуіңізді өтінемін, Фернан де Мондего виконт де Морсер мырза, дұшпаным тұрмақ досымның сөзін басымнан асырып көрген емен. Ант-су ішуге даярмын, бұған менің қылдай қиянатым жоқ еді, бірақ сіз сонда да әлгі Фернан туралы хабарға түзету бер деп болмай отырсыз ғой, солай ма?

— Иә, мен осыны талап етіп отырмын! — деді Альбер ашуын ірке алмай.

— Әйтпесе, дуэльге шығасыз ба? — деп сөзін соза түсті Бошан сол самарқау қалпы.

— Иә! — деп қойып қалды Альбер, зірк етіп.

— Ендеше, марқабатты мырза, менің сізге берер жауабым мынадай болмақ, — деді Бошан, — бұл хабарды басқан мен емес едім, ол жөнінде мүлде бейхабар болатынмын. Алайда, сіз өзіңіз оған менің назарымды аудардыңыз, енді бұл мағлұмат мені қызықтырып отыр! Сол себепті, білетін адамдар мұның анық-толығына көзімізді жеткізгенше әліптің артын баға тұрамыз.

— Сонымен, марқабатты мырза, — деді Альбер орнынан көтеріліп, — қайтып барған соң, секунданттарымды жіберемін; сіз олармен жекпе-жекке қай жерде қалай көрінетініңізді, қандай қаруды қалайтыныңызды ақылдаса жатарсыз.

— Өте жақсы, марқабатты мырза.

— Сөйтіп, құп көрсеңіз, бүгін кешке, не болмаса, әрі кеткенде ертең кездесетін шығармыз.

— Жо-жоқ, жоқ! Мен жекпе-жектің уақыты келгенде ғана шығамын, ал менің ойымша (дуэльге сіз шақырғаннан кейін өз пікірімді айтуға менің қақым бар) оған әлі ерте. Сіздің сайысқа шебер екеніңізді білем, менің өзім де біршамаға жарап қалармын; сіздің алты мәрте сілтегенде үш рет нысанаға дөп тиеріңіз маған аян, мен де сол шамаға жуықтаймын; сіз бен біздің дуэліміз деген бұл үлкен шаруа, өйткені сіз ержүрек адамсыз, сондай-ақ мен де... қоянжүрек емеспін. Сондықтан да, жеткілікті себебі болмай тұрып, сізді өлтіруге де немесе сіздің қолыңыздан өлуге де ешқандан құлқым жоқ. Енді өз тарапымнан және үзілді-кссілді сауал қоймақпын. Әлгінде айтқан уәжіме қарамастан, және тағы қайталап, арымның алдында ант етін айтайын сізге: бұл мақала туралы мен мүлде бейхабар адаммын, ал Фернан деген есімді оқығанда оның граф де Морсер екені дәп мына сіздей әпенді болмаса басқа тірі пенденің қаперіне де келмесі хақ, иә тіпті осымен де санаспастан, түзету бермесем, мені өлтіруге шынымен әзірсіз бе?

— Әлбетте, мен дегенімнен қайта алмаймын.

— Жарайды, ендеше, марқабатты мырза, бір-бірімізбен қырықпышақ болып қырылысуға мен әзірмін, бірақ бұған шейін маған үш апта мұрсатана керек. Үш аптадан кейін мен сізге: «Бұл — жалған мәлімет», — деймін де газетке сол туралы хабар беремін; не болмаса: «Бұл — ақиқат» деймін де, өзіңіздің қалауыңыз бойынша, қынабынан семсерімізді суырамыз, яки жәшіктен пистолет аламыз.

— Үш апта! — деп зіркілдеді Альбер, — үш апта емес, мені абыройдан айыратын үш бірдей мәңгілік қой бұл!

— Егер біз дос күйімізде қалғанда мен, сабыр сақта, достым, деген болар едім; ал сіз маған қас боп шыққаннан кейін, онда менің шаруам қанша, марқабатты мырза, демекпін.

— Жарайды, үш апта болса болсын, — деді Альбер. — Бірақ есіңізде сақтаңыз, үш аптадан кейін ешқандай мұрсатана деген болмайды, амалдап құтылып кететіндей ешқандай желеу дегенді қоятын боласыз...

— Альбер де Морсер мырза, — деді Бошан да орнынан көтеріліп, — үш апта мерзім өтпей тұрып мен де сізді терезеден атып жібере алмаймын, сол сияқты сіздің де мені іліп-шалуға құқыңыз жоқ. Бүгін жиырма тоғызыншы август; демек, бұл жиырма бірінші сентябрьге дейін деген сөз. Ал әзірше, және бұл сөзімді джентельменнің кеңесі деп білгейсіз, — шынжырлаулы тұрған екі ит құсап бір-бірімізге атылмағанымыз абзал.

Соны айтып, Бошан Альберге салқын бас изеп, теріс бұрылды да, баспахана жаққа кетті.

Жолында жайрап жатқан бума-бума газеттерді сәнді таяғымен әрлі-берлі осқылап Альбер өшін содан алғандай болды; сосын баспахана жаққа әлденеше рет қарап, кабинеттен шығып кетті.

Ешқандай жазығы жоқ газеттерді сабалаған Альбер енді өзінің кабриолетінің алғы таянышын таяғымен төпелеген күйі бульвардан өтіп бара жатқанда басын тік ұстап, екі көзі жалт-жалт етіп, ширақ басқан қалпы қытай моншаларының жанымен Мадлен шіркеуіне қарай беттеген Моррельді көзі шалып қалғаны.

— Міне, бақытты адам! — деді Альбер күрсініп.

Бұл жолы ол қателеспеген болатын.

II. ЛИМОНАД

Моррель, шынында да өте бақытты еді.

Нуартье қария әлгінде оны шақыруға кісі жіберген болатын; бұл шақырыстың себебін білуге құмартып, көңілі алып-ұшқан жігіт жалдаған тұғырдың тұяғынан гөрі өз аяғына сеніп, тіпті кабриолет те алған жоқ; Сент-Оноре предместьесіне қарай аяғы-аяғына жұқпай келе жатыр.

Моррельдің ширақ адымдағаны соншалық, Барруа байғұс соңынан әзер ілесіп келеді. Моррель отыз бір жаста, ал Барруа алпыста-тұғын. Моррель махаббатқа мас болатын, Барруа болса әрі ыстықтап, әрі шөлдеп қаталап келеді. Мақсат-мүддесі де, жас мөлшері де бір-бірінен алшақ осынау екі адам табаны екі жаққа бөліп тұрған, тек ұшар басында ғана бір-ақ тоғысатын үш бұрыштың екі қабырғасы іспетті еді.

Үш бұрыштың ұшар басы тез барып Моррельді ертіп кел деп Барруаны жұмсаған Нуартье болатын, оның сөзін екі қылмай екі өкпесін қолына ала жүгірген Максимилиан қызметші шалды қансорпа қылды. Махаббат сезімі қанат бітірген Моррель Нуартьенің бөлмесіне келіп кіргенде, керек десе, ентіккен де жоқ еді, ал сүйіспеншілік дегенді баяғыда ұмытқан Барруаның ақ тер, көк тері шыққан болатын.

Қызметші шал Моррельді бізге белгілі оңаша есік арқылы ертіп кірді де, кабинеттің есігін ішінен бекітіп қойды, көп ұзамай естілген сусылдаған көйлек сыбдыры Валентинаның келгенінің куәсі еді.

Қара киінгенінің өзі де Валентинаға құп жарасып, ажарын ашып тұрған-ды.

Өң мен түстің арасында тұрғандай болған Моррель тіпті Нуартьемен сұқбаттаспаса да дән ризатұғын; бірақ сәлден соң паркетпен сырғыған жылжымалы креслоның дыбысы естілді де, іле-шала қария көрінді.

Валентина екеуі әбден күдер үзіп, дағдарған кезде қарияның өзі араласып, құтқарып қалғаны үшін алғысын жаудырған Моррельдің сөзін Нуартье жылы шыраймен тыңдады. Содан кейін өзі айтуға мәжбүр сөз кезегін жүрексіне тосып, шеткерірек отырған Валентинаға Моррель жаутаңдай қарап қалды.

Нуартье енді Валентинаға назар аударды.

— Маған айт деген сөзіңізді айтайын ба? — деп сұрады қыз.

— Иә, — деп ымдады Нуартье.

— Моррель мырза, — деді сонда барып Валентина, өзін көзімен ішіп-жеп отырған Максимилианға қарап, — соңғы үш күннің ішінде атам сізге айтпақ болған әңгімесінің біразын маған түсіндіріп еді. Сізді шақыртқандағы ойы соны маған айтқызбақ болатын. Маған тілмәш болуды жүктеп отыр, сөйтіп мен атамның айтқанын сізге сөзбе-сөз жеткізбекпін.

— Соны естігенше өзім де асықпын, — деп жауап қайырды Моррель, — айта беріңіз, өтінемін сізден.

Валентина назарын төмен салды, мұны Моррель жақсылыққа жорыды: өйткені, Валентина өзін шын бақытты сезінгенде ғана осылай әлсіздік білдіретін.

— Атай бұл үйден қоныс аудармақшы, — деді қыз. — Барруа қазір үй қарастырып жүр.

— Ал, сіз ше, — деді Моррель, — Нуартье мырза Сізді жанындай жақсы көреді емес пе және ол сізсіз тұра алмайды ғой?

— Мен атамнан айырылмаймын, — деп жауап қайырды Валентина, — бұл шешілген мәселе. Бірге тұратын боламын. Егер Вильфор мырза келісімін берсе, бірден кетемін. Ал қарсы болса, кәмелетке толғанша, он ай тоса тұрамын. Сол он айдан кейін өз еркім өзімде әрі тәуелсіз боламын, сөйтіп...

— Сөйтіп? — деп іле қайталады Моррель.

— ...сөйтіп, атамның келісімі бойынша, сізге берген уәдемнен шығамын.

Соңғы сөздерді Валентинаның естілер-естілмес қылып жай айтқаны соншалық, аузынан шыққан әр сөзін қадағалап отырмаса, Моррельдің естімей қалуы да мүмкін еді.

— Ата, сіздің айтайын деген ойыңызды толық жеткізе алдым ба? — деп үстеді Валентина Нуартье мырзаға қарай бұрылып.

— Иә, — деп көзімен ишара білдірді қария.

— Кейін, атаммен бірге тұрғанда, — деп қосты тағы да Валентина, — мейірімді, қадірмен қамқоршымның қасынан Моррель мырза келіп мені көріп тұруына кеңшілік болмақ. Егер біздің бейкүнә жүрегімізді жалғап тұрған нәзік сезім тінін қамқоршымыз қолдап, қоштағандай болса, мұндай сыннан кейін біздің болашақ бақытымызға сол іңкәр сезім ұйтқы бола алса, (қиындықта жалындаған жүректер арманына қолы жетсе бойкүйез тартады деген сөз және бар!) Моррель мырзаның келіп құда түсуіне рұқсат; мен күтемін.

— Мұншалық бақытқа ие болардай менің не қадірім өтіпті? — деп тебіренді Моррель тәңірінің алдында тұрғандай қарияға да, періштенің алдында тұрғандай Валентинаға да тізе бүгіп, тәжім етуге даяр қалпы.

— Ал оған шейін, — деп сөзін жалғастырды Валентина сыңғырлаған даусымен нақпа-нақтай сөйлеп, — егер тек бізді айыруға күш салып жүрмесе, қалайда менің ата-анамның дегенінен шықпайтын боламыз. Сонымен, тағы қайталап айтамын, өйткені, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні осы, біз әліптің артын бағамыз.

— Және осы бір ауыз сөз үшін, — деді Моррель қарияға мойын бұрып, — қандай құрбандыққа да қуана-қуана тайсалмай баратыныма серт берем.

— Сондықтан да, достым, — деп сөзін сабақтаған Валентина өзіне жалт қарағанда Максимилианның жүрегі шым ете қалды, — көзсіз ерлікті қоялық. Енді бүгінгі күннен бастап сіздің есіміңізді лайықты дәрежеде алып жүруге жаралғанмын деп санайтын жанның атына кір келтірмеуге тиіс боласыз.

Моррель қолымен жүрегін басты.

Нуартье оларға елжірей қарады. Барлық сырға қанық Барруа бұлардың қасында тұрып, жалтыр маңдайынан шып-шып шыққан моншақ терін сүртіп жатып жымиып қойды.

— Байғұс Барруаның ақ тер, көк тері шыққан екен, — деді Валентина.

— Оныңыз рас, мадемуазель, — деді Барруа, — өкпем өшкенше жүгірдім емес пе; ал Моррель мырза болса, обалы не керек, менен де жылдамырақ жүгірді.

Нуартье көзімен лимонад құйылған графин мен стақан подносты мегзеді. Графин жартылай бос еді, осыдан жарым сағат бұрын Нуартьенің өзі лимонад ішкен болатын.

— Ішіңіз, Барруа, — деді Валентина, — лимонад ішкіңіз келгенін көзіңізден байқап тұрмын.

— Шынымды айтар болсам, — деп жауап қайырды Барруа, — қаталап өлгелі тұрмын, сіздің денсаулығыңыз үшін бір стақанын тартып жіберейін.

— Іше қойыңыз, ендеше, — деді Валентина, — сосын ізіңше қайтып кел.

Подносты алып коридорға шыққан Барруаның Валентина құйған бір стақан лимонадты шалқайып тұрып тартып жібергенін жартылай ашық тұрған есіктің саңылауынан жұрттың бәрі көрді.

Валентина мен Моррель Нуартьенің көз алдында қоштасып бола бергенде, Вильфордың бөлмесіне баратын баспалдақ жақтан қоңырау үні естілді.

Валентина қабырғадағы сағатқа қарады.

— Түс боп қапты, — деді ол, — бүгін күн сенбі ғой; ата, бұл келген, тегінде, дәрігер болса керек.

Нуартье өзі де солай ойлайтынын білдіріп, белгі берді.

— Ол қазір осында келеді; Моррель мырзаның тегі, кеткені жөн шығар, ата, солай ма?

— Иә, — деп емеурін білдірді қария.

— Барруа! — деп шақырды Валентина, — Барруа, бері келіңіз!

— Келе жатырмын, мадемуазель, — деген даусы естілді қызметші шалдың.

— Барруа сізді есікке дейін ұзатып салады, — деді Валентина Моррельге. — ал офицер мырза, біздің бақытымызға нұқсан келетіндей енді ешқандай ағаттық жасамасын деп атам сізге ақыл айтып отыр, осыны жадыңыздан шығармауыңызды өтінемін.

— Мен күтемін деп уағда берем, — деді Моррель, — уағда берген соң күтемін де.

Осы кезде Барруа келді.

— Кім қоңырау қаққан? — деп сұрады Валентина.

— Дәрігер д'Авриньи, — деді Барруа шайқалақтап.

— Сізге не болған? — деді Валентина.

Шал ешқандай жауап қатқан жоқ; қожайынына үргелектене қарап, құлап кетпес үшін қалтыраған қолымен қармана берді.

— Құлағалы тұр ғой! — деді шошынған Моррель.

Шынында да, Барруа қарадан қарап тұрып бұрынғыдан бетер қалтырап-дірілдей бастады; талма ауруы ұстағандан түрі бұзылып кетті.

Барруаның жаны қысылғанын көрген Нуартье оған жаны ашып, жан-жағына жалтақтай көз тастады.

Барруа қожайынына бір қадым аттап таяй берді.

— Тәңірім-ай, тәңірім-ай, — дей берді ол, — маған не болған? Көзім қарауытып... ауырсынып тұрмын. Басым күйіп-жанып барады. Тиісе көрмеңіздер маған, тиіспеңіздер!

Көзі алақ-жұлақ етіп, шарасынан шығып бара жатқандай болды, басы шалқалақтап, тұла бойы қалшылдап қалтырай берді.

Зәре-иманы ұшқан Валентина шыңғырып жіберді; әлдеқандай бір төнген қауіп-қатерден арашалағандай Моррель оны қапсыра құшақтай алды.

— Д'Авриньи мырза, д'Авриньи мырза! —деп айғайлағанда Валентинаның даусы қарлыға шықты. — Мұнда, мұнда келіңіз, жәрдем бере көріңіз!

Барруа тұрған орнында бұрылып, бір адым кейін шегіне берді де, шатқаяқтап барып, Нуартьенің тізесін құшқан күйі сылқ етіп құлап түсті.

— Мырза! Мейірбан мырзам! — деп ышқына дауыстады ол.

Осы кезде айғай-шуды естіп, бері қарай келе жатқан Вильфор көрінді.

Мұны көрген Моррель есі кіресілі-шығасылы Валентинаны дереу қоя беріп, бөлменің түкпіріне қарай тура атылды да ауыр перденің артына барып тығылды.

Өңі құп-қу шүберектей болып, жан тәсілім жатқан Барруаға алдынан жылан шыға келген адамдай Максимилиан шошына қарап тұрды.

Тынышы кетіп, тықыршып, Нуартье қатты күйзелді. Малайы емес, досындай жақын көретін бишара шалға қайтсе де көмек бермек боп жаны қалмай отыр. Өлім мен өмірдің арасында жанталасқан сорлыға мешел қарияның қабырғасы қайысқаны өңінен-ақ көрініп тұр: шеке тамырлары шодырайып, көзінің айналасындағы әлі де тіршілік нышаны бар бұлшық еті түйіле қалды.

Бет-аузы жыбыр-жыбыр етіп, көзіне қан толып, басы шалқалақтаған Барруа Нуартьенің аяғын құшқан күйі еденде жатыр, оның тастай боп тартылып қалған аяғы бүгілудің орнына шарт сынатын тәрізді.

Аузынан ақ көбігі ақтарылып, тынысы тарыла бастады.

Табалдырықтан аттасымен-ақ назары ауған осынау сұмдық көріністен көз алмаған Вильфор мелшиіп тұрып қалған.

Моррельді көрген ол жоқ.

Үн-түнсіз тұрып қалған Вильфордың өңі қуқыл тартты.

— Дәрігер! Дәрігер! — деді ол бір уақытта жан даусы шығып есікке қарай тұра ұмтылып. — Мұнда келіңіз! Тезірек!

— Сударыня! — деп өгей шешесін шақырды Валентина баспалдақтың қанатына жармаса беріп. — Бері келіңіз! Тезірек жетіңіз! Иіскейтін тұзыңызды ала келіңіз!

— Не боп қалды? — деді де Вильфор ханым сыздана салқын тіл қатып.

— Бері келіңіз, мұнда келіңіз!

— Дәрігер қайда әлгі? — деп айғайға басты Вильфор.

Де Вильфор ханым аяғын санап басып, басқышпен төмен түсіп келе жатты; тақтай баспалдақтардың сықырлағанына шейін айқын естіліп тұрды. Ханым бір қолындағы қол орамалымен бетін сүртіп келеді, екінші қолында иіскейтін тұз салынған шишасы бар.

Есік көзіне тақай беріп де Вильфор ханым әуелі Нуартьеге көз тастады, мынадай жағдайға байланысты өңінен қатты толқығаны сезіліп тұрғаны болмаса, қария сап-сау, тың көрінді; содан кейін барып ханым өлім халінде жатқан Барруаға қарады.

Өңі сұп-сұр боп кеткен де Вильфор ханымның көзі лезде малай шалдан тайқып кетті де, қайтадан атасына ауды.

— Құдай үшін, сударыня, дәрігер қайда? — деп қайталады Вильфор тағы да. — Сізге кетіп еді ғой. Апоплексия екенін өзіңіз де көріп тұрсыз ғой, егер қан құйсақ, аман алып қалуға болады әлі.

— Жағымсыз бірдеңе жеген жоқ па екен? — деп сұрады де Вильфор ханым тура жауаптан тайқып.

— Таңертең тамақ ішкен жоқ болатын, — деді Валентина, — атам оны бір асығыс шаруамен жұмсап жіберген-ді. Өзі әбден титықтап келіп, бір стақан лимонад ішкені әлгінде ғана.

— Шарап неге ішпеген? — деді де Вильфор ханым. — Лимонад өте зиян ғой.

— Лимонад осы жерде, атамның графинінде тұрған. Шөлден қаталап келген бишара Барруа әзір тұрған соң іше салған ғой.

Де Вильфор ханым селк ете қалды. Нуартье оған қашанғы әдетінше зер сала қарады.

— Өзінің мойны қысқа екен! — деді ханым.

— Сударыня, — деді Вильфор, — мен сізден д'Авриньи қайда деп сұрaп тұрмын ғой! Құдай үшін, жауап беріңізші!

— Ол Эдуардты қарап жатыр; баланың сырқаттанып қалғаны, — деді де Вильфор ханым жауап беруден енді жалтарудың жөнін таппай.

Вильфор дәрігерді ертіп келмек боп, сатымен тұра жүгірді.

— Алыңыз, — деді де Вильфор ханым Валентинаға шишаны беріп жатып, — оған, тегі, қан құятын болар. Мен өз бөлмеме кеттім, қанды көруге дәтім шыдамайды.

Соны айтып ол да күйеуінің соңынан кетті.

Моррель барып тығылған қараңғы бұрыштан шығып еді, абыр-сабыр болып жатқан жұрт оны елеген де жоқ.

— Тезірек кетіңіз, Максимилиан, — деді оған Валентина, — және мен шақырмай келуші болмаңыз. Барыңыз.

Моррель ымдап Нуартьемен ақылдасты. Барынша сабыр сақтап, сыр бермей отырған Нуартье оған мақұлдаған емеурін білдірді.

Валентинаның қолын жүрек тұсына басып қоштасқан Максимилиан бүйірдегі дәлізбен ақырын шығып кетті.

Осы кезде қарама-қарсы жақтағы есіктен Вильфор мен дәрігер кіріп келе жатыр еді.

Барруа сәл-пәл есін жияйын деген: соқпасы басылған шал енді ыңқылды үдетіп, бір тізерлеп көтеріліп отырды.

Д'Авриньи мен Вильфор Барруаны көтеріп апарып қол арбаға жатқызды.

— Не қажет, дәрігер? — деп сұрады Вильфор.

— Су мен эфир әкелсін. Үйде эфир табыла ма?

— Иә, бар.

— Ендеше тез барып скипидар майы мен құстыратын дәрі әкелсін.

— Тез әкеліңдер! — деп бұйырды Вильфор.

— Ал енді бөлмені босатыңыздар.

— Мен де шығуым керек пе? — деп жасқана сұрады Валентина.

— Иә, мадемуазель, алдымен сіз шығыңыз, — деді дәрігер қатқыл үнмен.

Валентина д'Авриньиге таңырқай қарады да, атасының маңдайынан бір сүйіп, бөлмеден шығып кетті.

Тұнжыраған дәрігер оның соңынан есікті өзі барып жапты.

— Ана қараңыз, дәрігер, көрдіңіз бе, есі кіріп келеді; әшейін талып қалған екен.

Д'Авриньи томсырая жымиды.

— Қалайсыз, Барруа? — деп сұрады дәрігер.

— Аздап тәуірмін, сударь.

— Эфир қосқан су ішуге шамаңыз келе ме?

— Ішіп көрейін, бірақ маған жолай көрмеңіз.

— Неге?

— Саусағыңыздың ұшы сәл тиіп кетсе болды, демде талып қалатын сияқтымын.

— Ендеше, ішіп көріңіз.

Барруа стақанды көкпеңбек ерніне апарды да, жартылай ішіп салды.

— Қай жеріңіз ауырады? — деді дәрігер.

— Ауырмайтын жерім жоқ; тұла бойым құрысып-тырысып әкетіп барады.

— Басыңыз айнала ма?

— Иә.

— Құлағыңыз шулай ма?

— Шулағанда сұмдық.

— Қашаннан бері шулайды?

— Осы әлгінде ғана.

— Бірден бе?

— Күн күркірегендей болды.

— Кеше қалай едіңіз? Ал бұрнағы күні ше?

— Сап-сау болатынмын.

— Ұйқыңыз келмей ме? Асқазаныңыз көтертпей тұрған жоқ па?

— Жоқ.

— Бүгін не жеп едіңіз?

— Таң атқалы нәр сызған жоқпын; бар болғаны Нуартье мырзаның графинінен бір стақан лимонад іштім.

Соны айтып Барруа креслосында қыбыр етпестен мелшиіп отырған қалпы айналасындағылардың әрбір қимылын, әрбір сөзін қапысыз қадағалап отырған Нуартьеге қарап басын изеп қойды.

— Ол лимонад қайда? — деді дереу дәрігер.

— Төменде, графинде.

— Қайдағы төменде?

— Ас бөлмеде.

— Барып алып келейін бе, дәрігер? — деп сұрады Вилфор.

— Жоқ, ешқайда кетпеңіз, ауру стақандағы эфир қосқан суды түгел ішетін болсын, соны қадағаларсыз.

— Лимонад ше?

— Оған өзім барам.

Д'Авриньи есікке қарай тұра ұмтылды да, қосалқы басқышпен жанталаса жүгірген бойы жолшыбай де Вильфор ханымды қағып құлатып кете жаздады, ол да ас бөлмеге бара жатқан-тұғын.

Ханымның жан даусы шықты.

Оған назар аударған д'Авриньи жоқ; әй-шайға қарамастан, соңғы басқыштардан бір-ақ ырғып, ас бөлмеге қойып кетті, кіре сала көргені ширек мөлшерінде ішінде лимонады бар поднос үстінде тұрған графин болды.

Сол сол-ақ екен жемтігін көрген қыран бүркіттей тарпа бас салды.