Сөз қадірі
Қандай сөз есте қалады тегі? Әрине, нәрлі сөз, дәмді сөз. Пікірі бар, ойы бар, отырған жұрттың көкейінен шыққан сөздер ғана қадірлі болады. Ал ондай сөзді толғанып, толғатып жүрген адам ғана айта алады. Толғау үшін белгілі бір мәселеге, не іске жаны ауырып, жүрек сыздауы керек.
Иә, Новак жолдастың шымбайына бұл жайдың көптен батып жүргені бірден аңғарылады. Ол Алматыдағы қазіргі кезде салынып жүрген аядай бөлмелі пәтерлердің жобасын, сол жобаны жасаушы «Казгостройпроект» институтын сынады. Осы институттың «жаңашылдығы» арқасында кіріп келсең, төбеңнен басып тұратын, ас үйіне барсаң, айналып шыға алмайтын, бес-алты адам бас қосса, залында отыратын орын жоқ шағын пәтерлер қаптап кетті. Үй мәселесі киын болған соң жұрт ол пәтерге кіріп жатыр. Бірақ ертеңгі күнді ойласақ ше? Бүгінгі семья өседі, бүгінгі адамның талғамы ертең өзгермей ме? Сәулет, сән жағы қазір алдыңғы орынға шығып барады. Заңды да. Өйткені біз жарқын болашақты жасаушылармыз, нұрлы болашақ ертең қол бұлғайды жақыннан. Ал отырған пәтеріміз сол ертеңнің талабына әдемілігі, қолайлылығы сай ма, көңіліңнен шыға ма?
Новак жолдас қаладағы ең ірі құрылыс мекемесінің — Алматы үй жасау комбинатының директоры. Ол аядай бөлмелі пәтерлерде тұратын тұрғындардың ащы сөзін күнде естіп, олардың қолайсыздығын өз көзімен көріп жүр. Новактың үлкен жиын мінбесінен ашына сөйлеуіне себеп болған — осы үйлер жобасының жаңартылған варианты. Жарайды, ескі жобаны бір кездегі үй тапшылығымен егіз туған қарбалас әкелді дейік. Ал жаңа жобада жақсылық жағына қарай өзгеріс болуы керек қой. Жоқ, институт керісінше жасаған. Және сол жобаны күшпен ендірмекші, яғни, Алматы секілді ару қалада шала салынған үйлер тағы да көбеймекші.
Міне, осы жәйт, ірі құрылыс мекемесінің басшысын қатты толғандырды. Оның ішіне сыймады. Үлкен мінбеден бұл кемшілікке енді төзуге болмайтындығын айтты. Құрылысшы - маман ретінде мықтап дәлелдеді. Жұрт сондықтан да оны ұйып тыңдады, сөзіне қатты қол соқты. Өйткені Новак жолдас көпшіліктің көкейінде жүрген мәселені дәл басты, халыққа да, болашаққа да қатысты пікір қозғады. Бұл сөз сол себепті де жұрттың есінде қалды.
Ал енді есте қалмайтын сөзде есеп жоқ. Біз оны неліктен есте қалмайтыны жөнінде кептен толғандырып жүрген пікірге тоқтап көрейік. Тегі жиын атаулыда белгілі мақсат болады. Бас қосып ақылдасу үшін, түбегейлі түйінін шешу үшін шақырылады олар. Ендеше көп жиналған жерде, көп тыңдайтын аудиторияда пікірдің пікірі, іріктелген, екшелген асылы ғана айтылуы керек.
Осы қағида қалтарыста қалып, есте қалмайтын еспе сөздерді судай сапыру дендеп барады. Өйтіп сөйлейтін «шешендер» үнін қанша мәнерлеп, даусын қанша құбылтса да, тыңдаушының ойын оятып, жүрегін жылыта алмайды. Қажып, қалғып отыратын сәттер осындай адамдар сөйлегенде болады. Мұндай сөз сол жиынға мақсатсыз келгеннен шығады. «Әйтеуір сөйлейді» деген белгі соғылса болды.
Анау бір жылдары Алматы облысы диқандарының, мамандарының үлкен кеңесі болды. Ол Жетісу жерінде астық өндіруді қайтсе молайту керек, суармалы жерлерді қалай еткенде тиімді пайдалануға болады деген мәселеге арналған-ды. Күн тәртібі өте жақсы, толғағы жеткен жайлар көп. Толғана сөйлейтін жер еді. Мінбеге Жамбыл аудандық ауыл шаруашылығы басқармасының сол кездегі бас агрономы Олейников шықты. Ол жаман агроном да емес, өз ісін біледі, өз мамандығын сүйеді. Жер сыры, суармалы өңір жөнінде ойланып жүрсе, көп жайды ортаға сала да алатын адам.
Бірақ... мінбеге шыға салысымен цифрларды тізе жөнелді. Ешбір талдау, екшеу, оған жан бітіріп, ой айту деген жоқ. Аудандағы бірқатар шаруашылықтарда егіншілік мәдениетінің төмендігін де судыратып жамандап жатыр. Бұл таяқтың екінші басы өзіне тиетінін аңғармай қалса керек. Аудандық бас агрономы бола тұрып, кемшілікке неге жол береді? Бұл мінбеден Жамбыл ауданының қай шаруашылығында қаншама жердің барлығын айтып, кемшіліктердің бәрін тізіп жату қажет емес еді. Олейников жолдастың облыстық мінбеден сөйлер сөзі басқа болса керек еді. Өзіне де, өзгелерге де қиын соғып жүрген түбегейлі мәселені ортаға салғанда, әлдеқайда ұтымды шығатын еді. Суармалы жерді игерудегі қазіргі орын алып жүрген олқылықтарды жою жолында қандай ойлары, идеялары бар? Дәйектеп, дәлелдеп айта алса, басқаларға да пайдасы болмас па еді ол пікірдің ... Қойшы, Олейников жолдастың құр мінбеге шықты аты болды.
Мұның сыры маман ретінде, ауданнан жіберілген беделді өкілі ретінде Олейников жолдастың дайындалып толғанып келмегендігінде. Арысын айтсақ, астықты молайту жөніндегі бәріміздің қабырғамызды қайыстырып жүрген мәнді мәселе оған ой салып та жүрмесе керек.
Үлкен мінбелерден айтылатын сөздердің қадірін кетіретін, беделін түсіретін осындай жауапсыздық - ау тегі. Сөз — ұйымдастыру құралы, оның қадірін түсіру — қате. Сөз беделін қалпына келтіруіміз қажет. Бір кездегі бір-екі ауыз кіріспе айтып, сосын шаруашылықтың бар цифрын тізіп шығып, «сендіреміз, уәде береміз» деп сөйлеудің дәуірі өтті деп қарау керек. Іскерлікті, байсалдылықты байқататын байыпты сөздерді естігіміз келеді.
Бір ғана фактіге зер салайық. Республика, облыс көлемінде шақырылатын жиындарға келушілерге жолақысы, пәтерақысы төленеді. Едәуір қаржы жұмсалады. Әңгіме онда емес, сол келген адамдар шақырылған жиыннан нор алып, күнделікті ісіне көмек алып қайтқысы келмей ме? Ал әдейі келгенде көбігі көп, көл-көсір сөздерді тыңдап не пайда? Жиынға шақырғанда осы жайлар ескеріле бере ме?
Белгілі бір жиынды тәртіппен, жұрттың уақытын алмай жинақы өткізу үшін күні бұрын сөз сөйлеуге тапсырма беру тәжірибеде бар. Ол дұрыс та. Сол не айтады - ау дегенге назар аудара береміз бе? Осы тұста да көп жайды ойлансақ, шіркін! Айтатын пікірі, көпті толғандырар ойы болмаса, ондайларды тізімге тіркемей-ақ қойса.
Күштеп сөйлету кей жағдайларда толғандырмайтын толымсыз сөздердің тууына әкеп соғады. Айтар аса мәнді пікір болмаған соң, цифрларды тізіп, «олай еттік, бұлай еттік» кетеді есіліп. Есеп бермейтін жиналыстардың өзінде жалықтыратын жалаң есеп көп.
Тыңдаушыларды қалғытатын, қажытатын осындай сөздер. Кей жерлердегі жиналыс құмарлықтың өзі тудырмай ма осындай әрсіз, нәрсіз сөздерді?
Сөз сөйлеу — өнер. Айтылар сөз бір күндік болғанымен, аудитория, шығар мінбе қандай, көптің көкейінде бүгін не бар, мамандығына, атқарып отырған бүгінгі қызметіңе, біліміңе, өреңе қарай сенен жұрт нені күтеді, нені талап етеді, осыны ескере береміз бе?
Осы тұста шешендік өнердің де назардан тыс қалып жүргенін айта кеткің келеді. Сөйлей берген шешен емес, сөйлей білген шешен.
Бірқатар жиындардан көріп жүргеніміздей, кейбір жолдастар бір күнгі істің екінші күнгі іске ұқсамайтыны секілді, бір сөзді екінші сөзге мазмұн жағынан ұқсатпау керектігін де ескере бермейді. Өткен жиындағы тыңдаушылар басқа еді ғой, мына отырғандардан онда не айтқанымды кім біледі еп, сабаулап тарта береді. Қайталай берген сөзде қадір болмайды. Бірақ қайталауға еті өліп, сөйлер сөзі болмаса да, сөз бермесе өкпелейтін адамдардың азайғаны жақсы-ау тегі. Ондайлар мінбеге шыққанда:
— Тағы да біраз бөсетін болды бұл, — деп оны мысқылдайды жұрт.
Ал жалынды сөз, жанды сөз ешқашан да жалықтырмайды. Олай сөйлей білетін адамдарды халық әрқашан асыға күтеді. Әңгіме сөйлеудің санында емес, мәнінде.
Кейінгі жылдар партия жұмысына, партиялық басшылыққа соны леп әкелді. Іскерлік, мәселеге терең бойлау, байыпты шешім барған сайын терең тамыр тастап, орнығып келеді. Біздіңше, бүгінгі күннің осы рухы сөйлейтін сөзді де өзгертсе. Іскерліктің шежіресіндей шешен сөздерді естісек. Сөз беделі өсіп, сөз қадірі күшейсе!
ЖУРНАЛИСТ ШІРКІН, ҚАЙ ЖҰМЫСЫҢ ОҢАЙ БОЛҒАН...
Ұзақ жылдар бойғы журналистік өмірдің үйреткені аз болмаса да, осы мамандықтың қыры мен сырына үңілтер көп ешнәрсе жазбаған секілдіміз. Қаламгер үшін «өмірдің өзі — оқулық» деп жүре беріппіз ғой. Солай екені де рас. Дегенмен бұл мамандық жайлы айта білген адамға шертер сыр да аз болмаса керек.
Оның қажеттігін кейде айналаңа жиналып қалған жас журналистермен дидарласуда ерекше сезінесің. Әсіресе университеттің журналистика факультетіне барғанда сенен, сен сияқты егде қалам иелерінен жаудыраған көздер суыртпақтап сыр тартқысы келеді.
Осы орайда ойға түйгендерді, жүйесіз болса да, әр жылдары қағазға түсіп қалғандарды топтастырып көрейікші. Мүмкін, әжетке жарап қалар.