Рухы күшті адам
Папка толы хат. Бірінен соң бірін оқи бергің келеді. Әр хатта керемет бір жүрек лүпілі бар. Ол лүпілден осынау адамға деген асқан ықыласты, ризашылық сезімді, оның өмірдегі қайсарлығына деген таңырқау мен тамсануды, тіпті адамның солай бола алатындығына сенбеуді де сезгендейсің.
«Тұрсын аға! Өзіңізге бұл хатты танымайтын адамдардың жазғанына таңданбай-ақ қойыңыз. Сіздің кітабыңызды құмарта оқып шықтық. Мұндай кітап жазғаныңыз үшін көп рахмет. Сіздің жарқын бейнеңізді көруге асықпыз. Кездескенше күн жақсы».
Ізімкүл Иманбекова, Бибіжар Жайлыбекова,
Жамбыл облысы, «Талас» совхозындағы
он бір жылдық мектептің оқушылары.
Мына хат Гурьев облысы, Беден селосындағы Ақжүніс Ержановадан:
«Аса құрметті Тұрсын аға! Отанымыздың даңқты патриоты ретінде менің ыстық ықыласты сәлемімді қабыл алыңыз. Сіздің ерлігіңіз бен қайыспас табандылығыңыз ерік -күшіңіз бен жалын атқан өнегеңіз — біздерге үлгі. Алдағы уақытта да солай бола беріңіз. Сізге деген алғыс сезімін мен ғана емес, біздің бүкіл замандастарымыз біледі ғой деп ойлаймын».
Мына бір хат тіпті алыстан келген. Оны жазған Витебск қаласындағы Совет Армиясының қатарында жүрген жауынгер Жасболат Бисенов:
«Қадірлі Тұрсын аға! Менің әкем мен бауырым соғыстан қайтпай қалды. Сіздің кітабыңызды оқып отырғанда олар да дұшпанмен тап солай ерлікпен шайқасқан шығар деп ойладым. Мен де сіздің өнегеңіз бойынша Отанға адал қызмет етемін. Оқыған кітаптарымның авторларының бәріне бірдей мұндай хат жаза бермеймін. Ал сіздің кітабыңызды оқи сала қолыма қалам алдым. Сөздер өз-өзінен төгіліп, жүрегім еріп қоя берді. Сіздің кітабыңыз жан — дүниемді аласапыран етумен бірге бір аяулы сезімді оятқандай болды».
Самарқанд сауда институтының үшінші курс студентінің хаты небәрі бір-ақ сөйлемнен тұрады «Сіздің повесіңізді оқып шыққаннан кейін тебіренгенім соншама үш күн үйықтай алмадым».
Шымкент педагогика институтынан Мият Бекмалов өз хатында Тұрсынды қазақтың, Маресьеві деп атапты.
Хаттар, хаттар, хаттар. Олардың бәрінде де Тұрсынның кітабы бойға қуат беретіндігін, адам өзіне өзі сенсе, өз бойындағы қуат - күшті, ерік-жігерді оята білсе, оның небір кереметтерге қабілетті екендігін көрсетеді. Орыс қызы Зина Самсонова кірпіш заводында практикада жүріп, бір қолынан айырылыпты. Енді өмір сүрудің қажеті болмас деп торыққан ол. Сонда оған қасындағы қазақ достары Тұрсынның өмірі жайлы айтып береді. Әңгіме Зинаға өте қатты әсер етіп, еңсесін көтереді.
Қыз былай деп жазған: «Сіздің ғұмырыңыз — маған өнеге. Сіздің ерлігіңіз туралы естігеннен кейін рухым бекіп, адам жеңбейтін қиындық жоқ екен деген ойлар келе бастады. Жүрегімді езіп, еңсемді көтертпейтін зіл қара тас торығудан бойым сейілейін деді. Мен де қоғамның қажетіне жарармын деген ой сәулесі кеудемді кеулей бастады».
Әрине, хаттардың бәрін бірдей тізіп шығу киын. Бірақ бір хаттан үзінді келтіру мүмкін емес. Ол белгілі қазақ ақыны Зейнола Шүкіровтың хаты. Зейнолланың тағдыры да аянышты тағдыр. Жасынан сүйек туберкулезіне шалдығып, тіпті бастауыш мектепті де бітіре алмаған. Ғұмыр бойы төсек тартып өткен жан. Соған қарамастан ол ерік - күшінің, еңбектің арқасында от жалынды ақын, сырыл жазушы болды. Бүкіл халықтық іске, Отанына жалынды сөздерімен қызмет етті. Міне, Зейнолланың хаты:
«Қымбатты Тур сын аға! Біздің тағдырымыз бір-бірімізге өте ұқсас. Сіздің «Өліммен бетпе-бет» атты кітабыңызды оқып шыққан соң, менің көз алдыма аса қайратты, қайсар адамның тұлғасы турды. Сізді көрмесем де танитын секілдімін. Сіз секілді рухы күшті адамдар сирек қой. Алдыңызда бас иіп, тағзым етуге руқсат етіңіз!»
Осыншама жұртты тебіренткен Тұрсын деген кім, оның тағдыры қандай тағдыр дейсіз ғой енді. Ол біздің, отандасымыз, Алматы облысы, Шелек ауданы «Қаратұрық» совхозында бір кезде бас бухгалтердің орынбасары болған Тұрсын Мыңбаев.
Бухгалтер! Сіздің көз алдыңызға бір қолымен шотты сартылдатып, бір қолымен цифрларды қағазға сусылдатып түсіріп отырған адам келеді. Бір күнде оның алдында толып жатқан қағаздарды өтетінін де елестетесіз.
Тұрсын екі қолы да шынтағынан төмен жоқ адам. Сонда шотты қалай қағады, екі қолы бірдей жоқ адам қалай күн көреді.
О, қайран қолдар, барында қадіріңді біле бермейміз ғой. Адамзатты тамсандырған небір әдемі ғимараттар, әсем дүниелер сенен шыққан, сенің туындың емес пе. Сенсіз бұл әлемде жасампаздық, әдемілік бар ма? Адам қолынан шыққан, асыл зат! — деген ұғымда осы құдіретіңнің алдында бас ию бар емес пе.
Басқаны былай қойшы. Қолсыз тамақты қайтіп ішесің Тіпті бәтеңкеңнің бауын қалай байлайсың. Дәретке отыруыңның өзі қиямет емес пе. Аяқсыз өмір сүруге болар, қол болса отырып етік тіксең де, шарбақ тоқысаң да — әйтеуір күн көре аласың ғой. Ал қолсыз қалай? Қалай бұл жарық дүниеде жүруге болады?
Иә, Тұрсын сол қолсыз адам, ол ешкімге де мысал емес, күнде қоғамға пайда келтіріп отырған толық қанды азаматтың тірлігі. Ол сақылдатып шотта қақты, жазу да жазды. Қадірлі семья басы, шоп те шапты, тіпті меншігіндегі машинаны да жүргізді. Ол өзінің мүгедектігімен аяныш туғызбады, өмірдегі ерлігімен, ақ жарқын мінезі, аса елгезек асыл қасиетімен таңдандырып, таңдай қақтырды. Оның әрбір күнгі өмірін бас алмай оқитын кітаптың байыпты беттері десе де болғандай.
Рас, Тұрсын мүгедектікті тағдырдан сұрап алған жоқ-ты. Жұрт секілді балалық балғын шақты ол да бастан кешірді. Құрбыларымен тай-құлындай тебісіп, жігіт болып ер жетті. Жар қызығын көруді, жақсы семья құруды арман қылды. Екі қолы бірдей жоқ шолақ болам деген оның үш ұйықтаса түсіне кірмейтін. Қандай, қандай тәтті қиялдар жетектеуші еді, шіркін...
Міне, өзен күрт кейін аққандай болды. Дүние төңкеріліп кетті. Тәтті армандарды соғыстың ащы түтіні ауыстырды. Ел шетіне жау тигенде бұл да тыныш жата алмады. Жас келіншегінің қыпша белінен қысатын қолдар түсі суық қаруды ұстады. От көзі,нағыз жалын атқан жігіт шағы осындай сұрапыл соғысқа тап болды. «Көппен көрген ұлы той» -құрбыларымен майданға кете барды.
Сталинград шайқасы. Қып-қызыл өрттің іші. Отан тағдыры, оның елдігі сынға түсті. Тұрсын талай қан төгіс ұрыстарды, талай құрбыларының қыршынынан қиылғанын көзбен көрді. Ел игілігіне ғана қызмет ететін Волганың суы қан аралас күрең тартты. Өмір мен өлімнің шын таразыға түскен жері осы шайқас екенін әрбір солдат іштей сезді.
Бес жауынгерден тұратын пулемет расчеті болатын. Содан екеу-ақ қалды. Фашистер оқты бұршақша боратып, айналада сау тамтық жер қалмады. Өлгендер қалып, тірілгендер ілгері ұмтылуда. Адам қандай құдіреттісің де, қандай осалсың. Дүниенің тұтқасын ұстап тұрған сені құмалақтай қорғасын жалп еткізеді де, жанарыңды мәңгі сөндіреді. Мынау сұрапыл соғыс неткен қатігез. Сенің жастығыңмен де, жалғыздығыңмен де, анаңның көз жасы, алар жарыңның асыл арманымен де санасатын түрі жоқ. Жұтып жатыр, жұтып жатыр боздақтарды. Анау қара ниет фашистердің табанына құл болып түскеннен гөрі осындай ерлік өлімді артық санайды олар. Халық қаһарына мінгенде қандай керемет. Өрекпіген жаудың жан алқымынан алды. Жанталасып олда аянар түрі жоқ.
Қанша сағат пулеметтің тынымсыз сақылдағаны Тұрсынның есінде жоқ, қараса оның оқтығы отқа піскен темірдей қып-қызыл болып кетіпті. Бұған дейін бір дұшпанды бас көтертпеді. Біразын жайратқанына көңілі сенімді. Тағы да дәлелдеп, тағы да жусатқысы келген-ді...
Бір дүлей күш пулеметтен жұлып әкеткендей болды. Есін жиса, етпетінен жатыр екен. Аузы, мұрны, құлағына біреу істіктеп топырақ құйып тастағандай. Сол құмнан тазарғысы келіп, оң қолын көтерді, жоқ. Сол қолын — ол да жоқ. Ауыр күрсініп барып, аунап түсті. Ар жағын білмейді.
Әскери госпиталь... Ауыр ойлар. Мен енді кімге керекпін. Анаға — қайғы, жарға — масыл, балаға қорлық. Тән жарасына осындай жан жарасы қосылып, еңсені көтертпей езіп барады. Күн өткен сайын өмірден гөрі өлімге бет бұруға әзір. Дәрігерлер мен сестралардың жұбаныш сөздері де құлағына кіретін емес.
"Қолымды қырыққан оқ кеудеме неге қадалмады. Кімнен артық едім. Менен де кереметтер кетті ғой ол дүниеге. Тірі өлік кімге керекпін, кімге". Жан дүниесі осылай деп ышқынады.
Бұл да сүйек еттен жаралған адам. Күйініш, өкініш, өксік бұған да тән. Қара бұлттай қаптап, жанышқан жаман ойлар тіпті түпсіз шыңырауға да әкетті. Өзін өзі жазым да қылмақ, аурухананың үшінші қабатынан қарғымақ та болды. Бірақ бұлай ете алмады. Олай еткізбеген күш қос қолын қырыққан дүлей күштен де құдіретті болып шықты.
Ол — сүйген жары Бәдиханның кіршіксіз махаббаты еді. Алыстан келіп, іздеп тауып, мұның ішіндегі әр саққа алып қашып тулаған толқынды әйелге тән нәзік жүрекпен тап басып тауып, оны бірте-бірте сабасына түсірудің, толқынды көтеріп тұрған дауылдың алдында тосқауыл қоюдың жолдарын іздеді. Өзінің арнайы іздеп келуі де сол тосқауылдың бірі еді. Аса көп оқуы да жоқ, қарапайым қазақ әйелі бір түні Тұрсынға:
— Мә, мына кітапты оқы, — деді.
Николай Островский «Құрыш қалай шынықты». Жуырда ғана қазақ тіліне аударылып басылған екен.
Николай Островский! Бәдиханның нәзік махаббаты, совет адамдарының аялы алақаны, асыл қамқорлығы. Осы күштер өмірге құштарлықты сөнгелі тұрған жерінен қайта оятты. Бұл жалғаннан мүлде күдер үзгелі тұрған адамның қан тамыры қайта соғайын деді. Әл кіріп, немесе бір елес тірлікке шақырғандай.
Ешкімге тіл қатпай түнеріп жатып алатын «қиын адам» тілімен аударып, кітап оқи бастады. Бетіне нұр жүгіріп, бас көтеріп отыратын болды. Терезе алдында ұзақ тұрып, сырттағы әлемге де көз салды. Сөнді - ау деген армандар қайта оралып, тіршілік тынысынан хабар берді.
Бір күні ол қалам сұрады. Не үшін! Жазу үшін. Оның бұл қылығы талайды таңдандырды. Бірақ әбес сұрақпен жанына ешкім тимеді. Тілегін үнсіз орындады. Қиямет те киын айлар. Нешеуі өткен ешкім санаған жоқ. Біресе тісімен, біресе аяғының башпайымен Тұрсын жазуға жаттықты. Мұның қаншалықты күшке түскені өзіне ғана аян. Күндердің күнінде госпиталь бойынша бір жаралы солдат тісімен де, башпайымен да жазу жазады екен деген сөз тарады.
— Жазған ғана емес, тіпті сурет те салыпты деген лақап шықты.
Тұрсын енді жарасы біткен қос білекке үміт артты. Қанша айтқанмен қолдың тұқылы ғой. Ұстауға ұмтылып тұратын шығар. Аяқтың аты аяқ. Жазу жазған сайын аяқ киіміңді ұдайы шешіп жатасың ба?
Тұқылдар икемге көне бастады. Алдына келген асты аузына апаруға жарады алдымен. Айрық боп біткен үш жағы қысуға да келді. Білектің шыбық сүйектері саусақтың міндеттерін анықтауға тиіс болды. Өмір қызықтыра бастады. Сенесіз бе, сенбейсіз бе, екі қолы шолақ адам жазу жазып, сурет салуға жетті.
Күтпеген жағдай. Госпитальдің бас дәрігері орнынан атып тұрып, Тұрсынды бас салды. Мынау адам қабілетінің шексіздігіне дәлел. Өзіне сыйға әкеп тұрған Лениннің портретін жасаған қолы жоқ адам. Тағдыр-ай, қандай қатігез едің, осындай таланттың қолын қалдырсаң нетті. Бірақ бұл адамның тұңғиығында жатқан суретші талантын оятқан да мүмкін сол тағдырмен егесі шығар. «Сен мені есептен шығарып, еңсемді езбек болсаң, мен сенімен басқаша күресіп, саған өзгеше сый тартайын» деген жанның тегеурін де болуы мүмкін. Адам мүмкіндігін есепке алар өлшем бар ма екен?!
Күрес. Көп жылға қиын күрес. Талайдың көзін құртып, талайды мүгедек еткен соғысқа деген өмірдегі егес. Рухы күшті адамның егесі, рухы күшті адамның жеңбей қоймайтын күресі. Осы рух күшінің қайнары да қайдан табылып жатыр. Таңданасың...
Тұрсынның қолының шолақтығын жұрттың ұмытқаны қашан. Ұмыттырған оның күнделікті тірлігі. Шөбі жиюлы, малы бағулы, алма ағашы елдікінен артық болмаса кем емес, гүлдеп тұр. Бәрін жасайтын өзі. Қызметі де ел қатарлы, кемдігінен келіп жатқан сөз жоқ. Міне, үш айлық шоферлер курсында оқып жүр. Жаңадан алған «Москвичті» өзі жүргізбек. Оның мүгедектігін бетіне басқан сол право беретіндер ғана болды. Бірақ оларды да Тұрсын жеңді. Правоны алмай қоймады...
Тұрсын бәрін жеңіп келеді. Оның рух күші адам өміріндегі мүмкін еместі мүмкін етті. Өмірге, құштарлық оны тек ілгері ұмтылдырды. Өмірінің жалғастары да, шүкіршілік, баршылық.
Алты перзенттің үлкені Тамара ауыл шаруашылық институтын, екінші қызы Шолпан кооператив техникумын, Ажар музыка училищесін бітірді. Ұлдары Өмірзақ пен Серік те, кіші қызы Клара да ержетіп, бой түзеп ел қатарына қосылды. Бұл үйдегі бақытты ортайтып кеткен сүйікті жар, асыл ана Бадиханның өмірден ерте кеткені ғана. Бірақ Тұрсынды өмірге қайта оралтқан Бадиханның рухы бұлардың ендігі өмірінен жарқын көрініс табары сөзсіз. Қатардағы солдаттың өмірдегі осынау ерлігінде абзал жанды ананың өлшем табылмас үлесі жатпасына кім кепіл.
Міне, енді Тұрсын басқа қырынан көрініп отыр. Қолына қалам алды. «Өліммен бетпе-бет» атты повесть жазып шығарды. Оның бойында сыршыл әңгімешілдік қабілетте бар екен. Сол повесінің еткен әсеріне очеркіміздің басындағы хаттар әбден айғақ.
— Бадиханды жоғалтқаннан кейінгі бір өкінішім, — деді Тұрсын ақсақал, — мандолин тарта алмайтыным. Жасымда жақсы ойнап едім. Көңілімнің кейбір толқындарын музыка арқылы да жеткізгім келеді. Саусақ итің осындайда керек екен. Амал бар ма...
Өмір шырайы — еңбек деген рас-ау. Осынау тағдыры талай сыр шерткен адамды құзға құлатпай, ғұмыр бойы жылатпай тіршілік айдынына алып шыққан да сол емес пе. Еңбек сыйлаған өрлікпен өмірде ол қандай тамаша іздер қалдырды. Іздер, іздер... Оларда мөлдір сыр да бар, оларда жаныңды байқар жыр да бар.